ZRÓDŁA PRAWA, STOSOWANIE I OBOWIĄZYWANIE PRAWA PRAWOZNAWSTWO ZRÓDŁA PRAWA, STOSOWANIE I OBOWIĄZYWANIE PRAWA

Pojęcie źródeł prawa Źródłem prawa w ujęciu formalnym ( normodawczym) jest to, co zawierają normy prawa obowiązującego. W systemie prawa ustawowego źródłami prawa w ujęciu formalnym są akty stanowienia prawa sensu stricto ( np. ustawy, rozporządzenia itp.), umowy stanowiące formę tworzenia prawa, w których strony ustalają obowiązujące je normy ogólne i abstrakcyjne ( np. układy zbiorowe pracy), a także w mniejszym zakresie prawo zwyczajowe. Polska Konstytucja wprowadza podział źródeł prawa na akty normatywne powszechnie obowiązujące oraz wewnętrznie obowiązujące.

Akty normatywne powszechnie obowiązujące W art.87 ust.1 i 2 wymienione zostały enumeratywnie źródła prawa stanowionego o charakterze powszechnie obowiązującym. Są to : 1) Konstytucja, 2)ustawy, 3)ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4)rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego.

Konstytucja Konstytucja jako ustawa zasadnicza stanowi podstawę całego systemu prawa. Jest to akt normatywny określający: podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno- gospodarczego państwa, strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych organów państwa , a także zasady stosunków między obywatelami i państwem.

Konstytucja Konstytucja zajmuje najwyższe miejsce w systemie hierarchii źródeł prawa, co wyraża się w jego nadrzędności w stosunku do innych ustaw oraz wszelkich pozostałych rodzajów aktów normatywnych. Zgodnie z art.8 ust.1 Konstytucji RP, Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Niezgodność z Konstytucją stanowi podstawę uchylenia aktu normatywnego w trybie przewidzianym dla kontroli konstytucyjności prawa przez kompetentne organy. W Polsce organem takim jest Trybunał Konstytucyjny. O najwyższej pozycji Konstytucji w hierarchii źródeł prawa świadczy też szczególny tryb przewidziany dla jej uchwalenia oraz dokonywania zmian.

Ustawy Ustawa jest to akt normatywny powszechnie obowiązujący, wydany przez naczelny organ państwa. W Polsce organem tym jest parlament. W hierarchii źródeł prawa ustawa zajmuje miejsce bezpośrednio po Konstytucji. Każda ustawa podlega kontroli pod względem zgodności z Konstytucją. Ponadto ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów podstawowych ( np. rozporządzenia), które nie mogą być z nią sprzeczne. Akty sprzeczne z ustawą podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla kontroli ich legalności. Ustawa jest aktem ustanawianym w trybie, zwanym procedurą legislacyjną, który zapewnia jej odpowiednią legitymację demokratyczna. W państwie demokratycznym ustawa stanowi podstawę regulacji wszystkich stosunków prawnych. W odniesieniu do niektórych spraw ( tzw. obowiązkowa materia ustawowa) ustawa jest wyłączną formą prawotwórstwa.

Ustawy Zalicza się tu m. in. określenie: sytuacji prawnej jednostki w państwie, praw, wolności i obowiązków przysługujących jednostce w państwie, zasad organizacji i działania naczelnych organów państwa, zasad uchwalania budżetu państwa, ustroju i zakresu działania różnych form samorządności, trybu postępowania przed organami państwa i kontroli legalności ich działania.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe Zgodnie z art. 91 ust.1 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana , chyba że jej stosowanie zależy od wydania ustawy. Konstytucja uznaje za źródła prawa krajowego: 1) umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, 2) umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe 1 ) Umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie: po zawarciu umowy międzynarodowej następuje zgoda na jej ratyfikację wyrażona w formie ustawy a następnie prezydent dokonuje ratyfikacji. Przed ratyfikacją prezydent może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją. Warunkiem koniecznym dla obowiązywania ratyfikowanej umowy międzynarodowej w prawie krajowym jest jej publikacja w Dzienniku Ustaw. 2) Umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta. W drugim przypadku do ratyfikacji umowy międzynarodowej nie jest wymagana zgoda parlamentu wyrażona w formie ustawy. Konieczna jest jedynie publikacja ratyfikowanej umowy międzynarodowej w Dzienniku Ustaw. Po dokonaniu wyżej wymienionych czynności prawotwórczych umowa międzynarodowa staje się źródłem prawa krajowego.

Zasada bezpośredniego stosowania umów międzynarodowych Zgodnie z art. 91 ust.1 Konstytucji RP zasadą jest bezpośrednie stosowanie umów międzynarodowych, chyba że stosowanie takiej umowy uzależnione jest od wydania ustawy. Bezpośrednie stosowanie oznacza związanie postanowieniami umowy organów władzy publicznej oraz konieczność uwzględnienia tych postanowień przy wydaniu rozstrzygnięć. Uzależnienie stosowani umowy od wydania ustawy następuje najczęściej, w przypadku gdy postanowienia umowy są zbyt ogólne, nie mają charakteru normatywnego i wymagają konkretyzacji. W art. 89 ust. 1 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie rodzaje spraw, w których umowy międzynarodowe przed ratyfikacją wymagają zgody parlamentu.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa w hierarchii źródeł prawa W zależności od tego, czy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, czy też nie, inne jest miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, natomiast umowa ratyfikowana samodzielnie przez prezydenta ma moc mniejszą od ustawy i nie może odnosić się do materii ustawowej. Umowy takie mają jednak pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi do ustaw.

Umowa o przekazaniu kompetencji Szczególne miejsce wśród umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą parlamentu zajmuje umowa o przekazaniu organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji władzy państwowej w niektórych sprawach ( art.90 Konstytucji RP). Zgoda na ratyfikację takiej umowy wyrażana jest kwalifikowaną większości 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zgoda na ratyfikację takiej umowy może być też wyrażona w drodze referendum. Artykuł 90 ust. 2 i 3 Konstytucji RP przewiduje alternatywne formy wyrażenia zgody na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej. Oznacza to możliwość wyrażenia zgody w jednej z tych form. Wszystkie inne umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie są źródłem prawa w polskim systemie prawa. Polska ma jednak obowiązek przestrzegania prawa międzynarodowego.

Rozporządzenia Rozporządzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenia jako akty normatywne powszechnie obowiązujące zawierają nakazy, zakazy i uprawnienia których adresatami mogą być zarówno organy państwa, jak i obywatele oraz inne podmioty. W Polsce rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie do wydania aktu wykonawczego powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania, a także wytyczne dotyczące treści aktu.

Kompetencje do wydawania rozporządzeń posiadają: 1) Prezydent RP, 2) Rada Ministrów, 3) Prezes Rady Ministrów, 4) ministrowie kierujący działami administracji rządowej, 5) przewodniczący określonych w ustawie komitetów, oraz 6) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji do wydania tego aktu innemu organowi.

Rozporządzenia z mocą ustawy Ze względu na swój szczególny charakter rozporządzenie z mocą ustawy nie zostało wyliczone w rozdziale III Konstytucji RP, swoją podstawę znajduje w art. 234.Szczególny charakter rozporządzeń z mocą ustawy polega na tym,że może być ono wydane przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Rozporządzenie z mocą ustawy mogą określać zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres w jakim mogą w stanie wojennym zostać ograniczone wolności i prawa człowieka, a także zasady naprawiania szkód powstałych z tego tytułu. Zgodnie z art. 228 ust. 5 Konstytucji RP rozporządzenie z mocą ustawy może wkraczać w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym zakresie i zawierać mechanizmy prawne zmierzające do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.

Rozporządzenia z mocą ustawy Rozporządzenia z mocą ustawy mają taką samą moc prawną jak ustawy zwykłe, co oznacza że normy rozporządzenia mogą zmieniać i uchylać normy ustaw, równocześnie jednak powinny one być zgodne z Konstytucją oraz ratyfikowanymi za uprzednią zgodą parlamentu umowami międzynarodowymi. Czas obowiązywania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczony i uzależniony od zatwierdzenia na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W razie niezatwierdzenia rozporządzenia przestaje ono obowiązywać.

Akty prawa miejscowego Akty prawa miejscowego mają charakter generalno- abstrakcyjny. Adresowane są do z góry nieokreślonej liczby podmiotów i zawierają ogólne postanowienia, jednakże obowiązują jedynie na obszarze działania organów, które je wydają. Zgodnie z art. 94 Konstytucji RP akty prawa miejscowego wydawane są przez organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej. Wydanie takiego aktu wymaga upoważnienia zawartego w ustawie.

Akty prawa wewnętrznego Akty prawa wewnętrznego adresowane są tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu te akty i tylko te jednostki są nimi związane. Źródłami prawa o charakterze wewnętrznym są: 1) uchwały Rady Ministrów, 2) zarządzenia premiera i ministrów, prezydenta.

Uchwały Rady Ministrów Uchwały Rady Ministrów są aktami o charakterze kolegialnym. Dla ich wydania nie jest konieczne upoważnienie ustawowe. Rada Ministrów wydaje uchwały na podstawie ogólnej kompetencji wynikającej z art. 93 ust. 1 Konstytucji. Adresatami uchwał Rady Ministrów mogą być podległe jej jednostki organizacyjne. Uchwały te stanowią niezbędny środek poprzez który rząd może kierować całością podporządkowanych mu organów. Uchwały RM mogą regulować sprawy nienależące do zakresu ustawowego, ale nie mogą wkraczać w materię regulowaną ustawowo. Nie mogą też stanowić podstawy dla wydania decyzji administracyjnych czy orzeczeń sądowych, wobec obywateli lub osób prawnych. Uchwały adresowane do innych, niż podległe RM, podmiotów lub określające materię wykraczając poza zakres działania rządu mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.

Zarządzenia premiera i ministrów Zarządzenia premiera i ministrów to akty zawierające generalno- abstrakcyjne normy prawne. W przeciwieństwie do uchwał RM mogą być wydawane wyłącznie na podstawie ustawy. Zarządzenia Prezesa RM regulują działania całej administracji rządowej, natomiast zarządzenia poszczególnych ministrów dotyczą poszczególnych działów administracji rządowej. Jako akty prawa wewnętrznego zarządzenia nie mogą wkraczać w sferę prawa powszechnie obowiązującego. W przeciwnym razie mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.

MODEL SĄDOWEGO STOSOWANIA PRAWA USTALENIE STANU FAKTYCZNEGO Ustalenia o charakterze poznawczym, których celem jest zgromadzenie zarazem dostatecznej i wystarczającej ilości informacji o zdarzeniu , z którym norma prawna wiąże określone skutki w prawie. Ustalenie tzw. prawdy sądowej(w porównaniu do prawdy materialnej)służą: środki dowodowe, fakty znane z urzędu, domniemania, fikcje prawne.

MODEL SĄDOWEGO STOSOWANIA PRAWA II. USTALENIE PODSTAWY NORMATYWNEJ Ustalenie ważnych dla procesu decyzyjnego źródeł prawa, na podstawie których rekonstruowana jest podstawa normatywna decyzji stosowania prawa. W kulturze prawa stanowionego będzie ona najczęściej wyrażone w przepisach prawa. Może też wynikać z prawa międzynarodowego, ponadnarodowego, innej decyzji stosowania prawa czy też być oparta na normie pozaprawnej ( np. moralnej, lub zwyczajowej).

MODEL SĄDOWEGO STOSOWANIA PRAWA III. INTERPRETACJA ( WYKŁADNIA OPERATYWNA) Ustalenie znaczenia normy na podstawie interpretacji przepisów prawa i innych źródeł o charakterze walidacyjnym (wykładnia językowa, systemowa, celowościowa i funkcjonalna). IV. SUBSUMPCJA Podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wyinterpretowaną podstawę normatywną decyzji ( zestawienie elementów stanu faktycznego z elementami zinterpretowanej normy ).

MODEL SĄDOWEGO STOSOWANI PRAWA V. DECYZJA STOSOWANIA PRAWA Ustalenie wiążących konsekwencji prawnych wynikających z ustalonego stanu faktycznego. Może to być konsekwencja w postaci sankcji, albo też np. stwierdzająca istnienie czyjegoś prawa. VI. UZASADNIENIE DECYZJI Jego podstawową funkcją jest przekonanie odbiorców decyzji o jej słuszności, racjonalności i trafności. Odbiorcami uzasadnienia oprócz adresatów decyzji mogą być także inne podmioty stosujące prawo, środowisko prawnicze czy też publiczność.

HIPOTEZA I DYSPOZYCJA NORMY PRAWNEJ W TWORZENIU I STOSOWANIU PRAWA TWORZENIE PRAWA STOSOWANIE PRAWA Adresat: generalny, Np. Art. 148 k.k. : kto …- dotyczy każdej osoby fizycznej podlegającej odpowiedzialności karnej : Okoliczności : abstrakcyjne, Np.. W art. 148 k.k. brak wyróżnionych okoliczności, co w domyśle oznacza, że chodzi tu o każde okoliczności ( zawsze, kiedykolwiek- oprócz okoliczności wyłączających przestępczość lub karalność czynu); Zachowanie: abstrakcyjne, np. art. 148 kk…. Zabija człowieka…- dotyczy każdego tego typu zachowania, niezależnie od sposobu jego dokonania. Adresat: indywidualny, np. Jan Kowalski; Okoliczności: konkretne, Np. określonego dnia, w określonym miejscu i czasie ( dnia 25 sierpnia 2007 roku podczas libacji alkoholowej w…); Zachowanie: konkretne, Np. popełnienie tego konkretnego zabójstwa w określony sposób (…).

OBOWIĄZYWANIE PRAWA- ZAKRES KRYTERIA OBOWIĄZYWANIA- ZAKRESY OBOWIĄZYWANIA ( na określonym terytorium, w określonym czasie, określone podmioty) TERYTORIALNY: Zasada: akty normatywne wydane przez organy centralne obowiązują na terytorium całego państwa , chyba że same stanowią inaczej rozszerzenie : terytorium pływające, powietrzne, kosmiczne( statki pod banderą danego państwa), dyplomatyczne ( ambasady i urzędy konsularne) ograniczenie: eksterytorialność placówek dyplomatycznych państwa obcych, baz wojskowych( kwestie regulowane prawem międzynarodowym) prawo lokalne: akty normatywne organów terenowych i samorządowych obowiązują na terenie działania organów , które je wydały

OBOWIĄZYWANIE PRAWA- ZAKRES 2) CZASOWY ( TEMPORALNY) normy prawne obowiązują od momentu wejścia w życie do momentu uchylenia nabycie mocy obowiązującej: zasada : akty normatywne o mocy powszechnie obowiązującej wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia chyba że same stanowią inaczej ( a więc przewidują dłuższy lub krótszy okres vacatio legis) sposób oznaczenia daty wejścia w życie w samym akcie: „z dniem ogłoszenia „- decyduje data danego publikatora, np. Dziennika Ustaw podanie daty kalendarzowej podanie określonego vacatio legis: „ wchodzi w życie po upływie roku od dnia ogłoszenia „ odesłanie do innego aktu, np. przepisów wprowadzających daną regulację zakaz retrakcji- lex retro non agit( prawo nie działa wstecz) chyba że jest to dopuszczalne ( ogólną zasadą jest , iż prawo może działać z mocą wsteczną, gdy poszerza sferę uprawnień lub ujmuje obowiązków, lecz nie odwrotnie) utrata mocy obowiązującej tzw. klauzula derogacyjna zawarta w akcie prawnym, pozbawiająca mocy prawnej cały akt bądż też poszczególne jego przepisy

OBOWIĄZYWANIE PRAWA- ZAKRES 3) PODMIOTOWY ( PERSONALNY ) zasada: wszystkie osoby przebywające na terytorium danego państwa ( wyjątki : prawo dyplomatyczne, prawo prywatne międzynarodowe)

OBOWIĄZYWANIE PRAWA- REGUŁY KOLIZYJNE to zasady pozwalające uznać za obowiązujący jeden z popadających w kolizję przepisów PODSATWOWE REGUŁY KOLIZYJNE: hierarchiczna: lex superior derogat legi inferiori- prawo wyższego rzędu ( wyższej mocy prawnej) uchyla prawo niższego rzędu ( np. przepis konstytucji ma pierwszeństwo przed wpadającym z nim w kolizję przepisem ustawy) chronoligiczna: lex posterior derogat legi priori – przepis ustanowiony późniejszy w czasie ( nowszy) uchyla przepis wcześniejszy merytoryczno- chronologiczna: lex posterior generali non derogat legi priori speciali- późniejszy przepis ogólny nie uchyla wcześniejszego przepisu o charakterze szczegółowym merytoryczna: lex specialis derogat legi generali- przepis szczególny uchyla przepis ogólny ( przepis stanowiący wyjątek , odnoszący się do wyższej kategorii stosunków społecznych, sytuacji faktycznych ) ma pierwszeństwo przed przepisem ogólnym, ( np. przepisy o sprzedaży konsumenckiej stanowią lex specialis w stosunku do ogólnych przepisów normujących umowę sprzedaży).

BIBLIOGRAFIA: K. Czajkowska- Matosiuk: Aplikacje prawnicze w pytaniach i odpowiedziach, Tom 1 ,2. wydanie C. H. Beck Warszawa 2008r.2 A. Kalisz, E.Prokop- Perzyńska, Podstawy Prawoznawstwa w schematach i tablicach, ” Humanitas” 2009r.