Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

SPIS TREŚCI Historia wykorzystania roślin przez człowieka. Charakterystyka ogólna roślin użytkowych. Podział roślin użytkowych. Charakterystyka szczegółowa roślin użytkowych. Charakterystyka szczegółowa roślin użytkowych cd. Rośliny niepożądane wśród roślin użytkowych. Charakterystyka roślin segetalnych. Charakterystyka roślin ruderalnych. Bibliografia i netografia.

HISTORIA WYKORZYSTANIA ROŚLIN PRZEZ CZŁOWIEKA Nasiona pochodzące z wykopalisk archeologicznych świadczą o tym, że na terenie dzisiejszej Polski znano i trafnie używano roślin do różnych celów już około 7 tys. lat temu. Najpierw wykorzystywano rośliny z najbliższej okolicy. Wraz z rozwojem transportu, przemieszczając się na dalsze odległości, ludzie zaczęli przywozić z innych rejonów świata nowe gatunki roślin użytkowych. Z czasem zaczęto uprawiać najbardziej przydatne gatunki.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA ROŚLIN UŻYTKOWYCH Na kuli ziemskiej jest około 300 tysięcy gatunków roślin wyższych, z których znaczenie użytkowe ma około 23 tysiące gatunków. Dzięki swoim niezwykłym właściwościom, rośliny użytkowe były wykorzystywane w różnorodny sposób. Najwcześniej jednak poznano rośliny, posiadające właściwości lecznicze (zioła). Dawniej wiedzę o znaczeniu roślin użytkowych przekazywano potomnym ustnie lub spisywano w postaci zielników. W Polsce najsłynniejszy zielnik (herbarz) został opracowany w drugiej połowie XVI wieku przez botanika, profesora Akademii Krakowskiej – Szymona Syreńskiego. Do dzisiaj wiele gatunków roślin użytkowych rośnie na stanowiskach naturalnych, gdyż w takiej postaci posiadają najlepsze wartości użytkowe oraz ze względu na trudności w ich uprawie. Najwcześniej człowiek rozpoznał rośliny lecznicze, zwane ziołami. Wiedzę o nich przekazywał potomnym ustnie lub za pomocą zielników.

PODZIAŁ ROŚLIN UŻYTKOWYCH PEŁNIONE FUNKCJE Lecznicze Przyprawowe Kosmetyczne Kulturowe Budulec borówka czernica (jagoda) jałowiec rumianek pospolity miłorząb dwuklapowy palma kokosowa dziki bez czarny lebiodka pospolita (oregano) krwawnik pospolity dąb agawa sizalowa pokrzyk wilcza jagoda muszkatołowiec wonny ogórek lilia biała marzanna barwierska konwalia majowa macierzanka tymianek chmiel granatowiec właściwy kauczukowiec brazylijski naparstnica purpurowa goździkowiec korzenny orzech włoski winorośl indygowiec barwierski lipa pieprz drzewo oliwne akant bawełna czosnek cynamonowiec migdałowiec kaktus imbir kakaowiec kmin rzymski koper kminek zwyczajny

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH GATUNEK OPIS Funkcje lecznicze Borówka czernica Owoce suszone - działanie przeciwbiegunkowe, antyseptyczne, przeciwgorączkowe. Owoce świeże - działanie rozluźniające, przeciwbiegunkowe. Napar z liści - przy cukrzycy, biegunkach, nudnościach, chorobach pęcherza. Dziki bez czarny Kwiaty – działanie moczopędne, przeciwgorączkowe, napotne. Owoce – działanie moczopędne, napotne, przeciwbólowe, ułatwiają usuwanie toksyn z organizmu. Pokrzyk wilcza jagoda Działanie - rozkurczowe i przeciwbólowe przy wrzodowej chorobie żołądka i dwunastnicy, zapaleniu pęcherzyka żółciowego, przy skurczach mięśni gładkich, astmie i w okulistyce w celu rozszerzenia źrenic. Konwalia majowa Działanie moczopędne, przeczyszczające. Stosowana w niewydolności krążenia, przy rozedmie płuc. Przy przedawkowaniu trująca. Naparstnica purpurowa Działanie wzmacniające. Reguluje siłę skurczu serca, zwalnia tętno, wspomaga leczenie zastojów żylnych. Lipa drobnolistna Wywar z kwiatów jest stosowany przy kaszlu i przeziębieniach – właściwości napotne i przeciwgorączkowe, oraz w chorobach nerek, pęcherza i w nerwicach. Czosnek Niszczy drobnoustroje układu oddechowego i przewodu pokarmowego, reguluje przemianę materii, działa przeciwmiażdżycowo, poprawia trawienie, oczyszcza krew, obniża ciśnienie tętnicze, zapobiega wzdęciom.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje przyprawowe i lecznicze Jałowiec pospolity Składnik mieszanek ziołowych i przyprawa kuchenna. Ponadto stosowany w nadczynności tarczycy, artretyzmie, cukrzycy. Działanie bakteriobójcze, antyseptyczne, żółciopędne i moczopędne. Lebiodka pospolita (oregano) Pospolita przyprawa kuchenna do pizzy, zup, zapiekanek, mięs, sałatek. Napar z oregano pobudza apetyt, poprawia trawienie, działa przeciwzapalnie. Muszkatołowiec korzenny Nasiona muszkatołowca (gałka muszkatołowa) używane są jako przyprawa przy wypieku pierników oraz dodatek do rosołów, białych sosów, pasztetów i mięs. Macierzanka tymianek Zioło przyprawowe o silnym smaku i aromacie. Stosowana jako przyprawa do tłustych potraw. Ma silne działanie antyseptyczne i konserwujące (konserwacja okazów anatomicznych). Goździkowiec korzenny Szerokie zastosowanie jako przyprawa do potraw, szczególnie w przemyśle cukrowniczym, a ponadto w przemyśle perfumeryjnym i w medycynie jako środek przeciw komarom. Pieprz Powszechnie stosowany jako przyprawa do mięs, sosów, rosołów, zup, sałatek. Jego dodatek do potraw poprawia trawienie i działa moczopędnie.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje przyprawowe i lecznicze Imbir Przyprawa do dań mięsnych, warzywnych, pierników, deserów. Stosowany przy przeziębieniach, migrenach, poprawia krążenie, działanie przeciwobrzękowe i odkażające. Kmin rzymski Przyprawa do potraw z ryżu, marynat, sosów, mięs i warzyw. Działanie przeciwzapalne, napotne, pobudza serce i wydzielanie soków trawiennych. Koper Przyprawa do sałatek, potraw z ryb, kiszenia ogórków, do ziemniaków, chleba, potraw mięsnych. Łagodzi skurcze żołądkowe, kolki, niestrawności, działa moczopędnie. Kminek zwyczajny Przyprawa do sałatek, kapusty, potraw smażonych, zup i wypieków. Działa bakteriobójczo, przeciwskurczowo, wiatropędnie, poprawia trawienie. Cynamonowiec Stosowany jako przyprawa do potraw z ryżu, pieczonych jabłek, wina grzanego. Poprawia trawienie i ukrwienie organizmu, łagodzi stresy.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje kosmetyczne i lecznicze Chmiel Wykorzystywany do produkcji kosmetyków (szampon, woda kolońska), leków, piwa. Ma właściwości bakteriobójcze, uspokajające i moczopędne. Ułatwia trawienie. Rumianek pospolity Wykorzystywany do produkcji kosmetyków pielęgnacyjnych dla dzieci – zapobiega podrażnieniom i alergiom. Stosowany w stanach zapalnych skóry i układu pokarmowego. Służy do przemywania oczu i ran. Krwawnik pospolity Oczyszcza skórę, stosowany na zmarszczki. Pobudza wydzielanie żółci i soków trawiennych. Stosowany w leczeniu schorzeń skórnych. Działanie przeciwzapalne i przeciwskurczowe.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje kosmetyczne i lecznicze Orzech włoski Wchodzi w skład preparatów do opalania i farb do włosów, olejków do ciała. Działa bakteriobójczo, grzybobójczo, przeciwkrwotocznie, ściągająco i przeciwbiegunkowo. Migdałowiec Składnik mydła i esencji zapachowych. W przemyśle spożywczym do produkcji rodzynek, marcepana, likierów, olejku migdałowego. Kakaowiec W kosmetyce - składnik farb do powiek, szminek, kremów nawilżających, w farmaceutyce – do wyrobu maści i czopków, w cukiernictwie – czekolada, napój. Ogórek Ułatwia trawienie, pomaga w usuwaniu wody z organizmu, odkwasza organizm. Sok ogórkowy wykazuje działanie regeneracyjne oraz wybielające (maseczki).

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje kulturowe i lecznicze Drzewo oliwne Uważane było za symbol pokoju i pojednania. Odgrywało dużą rolę w sztuce i mitologii. Nagrodą dla zwycięzcy pierwszych olimpiad był wieniec z liści drzew oliwkowych, rosnących w Olimpii. Z oliwek otrzymuje się olej jadalny. Dąb Dawniej był otaczany czcią jako siedziba najwyższych bóstw, poświęcony bogu burz, symbol siły i męstwa, szlachetności. Uznawano go za wyrocznię (przepowiadanie pogody na podstawie jego stanu). Lilia biała Dawniej przypisywano jej magiczne właściwości, królewskość, majestatyczność. W tradycji chrześcijańskiej utożsamiane z czystością i dziewictwem. W sztuce ludowej – motyw zdobniczy. Granatowiec właściwy W Grecji jest uważany za symbol płodności, wśród chrześcijan uważany był za symbol władzy. Działanie przeciwbiegunkowe i odrobaczające.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje kulturowe i lecznicze Winorośl Służyła do upiększania mahometańskich świątyń. Napój z owoców traktowany był jako napój bogów. Dionizos według mitologii greckiej był bogiem wina i winnej latorośli. Akant Liście stanowiły motyw dekoracyjny detali architektonicznych greckich świątyń i ornament twórczości artystycznej (plakietki, medale, obrazy, rzeźby). Stylizowane liście akantu zdobiły również naczynia codziennego użytku. Kaktus Traktowane są jako rośliny ozdobne, owoce niektórych odmian są jadalne, bądź mają właściwości lecznicze. W obrzędach religijnych Indian służyły do kontaktu z bóstwami lub były czczone jako bóstwa lub sporządzano z nich talizmany. Miłorząb dwuklapowy Dawniej był otaczany kultem jako drzewo święte, symbol nieśmiertelności. Wzmacnia układ nerwowy, naczynia krwionośne, poprawia elastyczność skóry.

CHARAKTERYSTYKA SZCZEGÓŁOWA ROŚLIN UŻYTKOWYCH CD. GATUNEK OPIS Funkcje budulcowe Agawa sizalowa Z włókien (sizalu), zawartych w jej liściach wyrabia się maty i sznury. Zawiera surowiec do produkcji leku na stany zapalne i uczulenia. Marzanna barwierska Otrzymuje się barwniki (brązowy, czerwony, fioletowy), stosowane w produkcji farb. Wyciągi z kłączy mają zastosowanie w leczeniu dróg moczowych – rozpuszczają kamienie fosforanowo-moczanowe. Kauczukowiec brazylijski W korze znajduje się sok mleczny (lateks), który przerabia się na kauczuk naturalny. Indygowiec barwierski Z liści tego krzewu otrzymywano dawniej niebieskie indygo, którym farbowano dżinsy. Bawełna Włoski, otaczające nasiona są wykorzystywane w przemyśle włókienniczym do produkcji przędzy, nici, tkanin, dzianin a także do wyrobu waty i celulozy. Palma kokosowa Z włókien zawartych w owocach wytwarza się maty i sznury. Posiada jadalne owoce.

ROŚLINY NIEPOŻĄDANE WŚRÓD ROŚLIN UŻYTKOWYCH Do roślin niepożądanych, towarzyszących roślinom użytkowym zaliczamy: Rośliny synantropijne – dziko rosnące rośliny, towarzyszące człowiekowi, ale nie uprawiane przez niego. W Polsce jest ponad 400 gatunków roślin synantropijnych, większość z nich pochodzi z innych regionów świata. Ze względu na typ siedliska dzielimy je na dwie grupy: rośliny segetalne (chwasty) – rosną w uprawach zbożowych lub okopowych, rośliny ruderalne – rosną na poboczach dróg, wysypiskach odpadów, pastwiskach, nieużytkach, terenach zdegradowanych, hałdach przemysłowych, gruzowiskach.

CHARAKTERYSTYKA ROŚLIN SEGETALNYCH Gatunek Opis Roślina jednoroczna. Rośnie na polach uprawnych wśród zbóż i na nieużytkach. Jest rośliną wskaźnikową gleb ubogich w wapno. Chwast segetalny i ruderalny, wieloletni, trudny do zwalczenia. Występuje we wszystkich zasiewach rolniczych, pastwiskach i nieużytkach. Szybko rozprzestrzenia się. chaber bławatek ostrożeń polny (oset) Pospolity chwast zbóż ozimych i jarych, rzepaku, roślin okopowych. Odporny na zanieczyszczenia, azotolubny. Wieloletni, trujący, uporczywy chwast prawie wszystkich upraw. Owijając się wokół zbóż, powoduje ich wyleganie. Trudny do wytępienia. mak polny powój polny Występuje tylko w uprawach rolnych, głównie zbożach. Roślina jednoroczna, trująca. Wieloletni, z licznymi rozłogami, bardzo pospolity i trudny do wytępienia chwast. Rośnie w ogrodach, na skrajach lasu i nieużytkach. kąkol polny perz właściwy

CHARAKTERYSTYKA ROŚLIN RUDERALNYCH Gatunek Opis Pospolity chwast, azotolubny. Występuje w miejscach zacienionych, bagiennych lasach olszowych, zaroślach, przydrożach, ogrodach, przy płotach. Pospolity chwast o silnie rozgałęzionych łodygach, jednoroczny lub dwuletni, azotolubny. Rośnie na polach, w ogrodach, lasach i zaroślach. pokrzywa zwyczajna gwiazdnica pospolita Pospolity, jednoroczny chwast, azotolubny. Rośnie przy drogach, na wysypiskach śmieci, w ogrodach, wśród roślin okopowych i rzepaku. Jednoroczny chwast, preferujący gleby lekko kwaśne i piaszczyste. Rośnie w uprawach zbóż jarych, buraków, ziemniaków i ogrodach. tasznik pospolity rzodkiew świrzepa Jednoroczny, jary chwast o niemiłej woni, trujący. Występuje w uprawach rolnych, na przydrożach, w sadach i ogrodach. Wytwarza duże ilości nasion. Jednoroczny pospolity chwast, azotolubny. Występuje wśród roślin okopowych, kukurydzy i w ogródkach. Wytwarza duże ilości nasion. lulek czarny szarłat szorstki

BIBLIOGRAFIA I NETOGRAFIA Program nauczania biologii w gimnazjum. Wyd. WSiP. PAKIET III. Wyd. WSiP - Ciekawa biologia. Podręcznik dla gimnazjum. Część 3. Człowiek zmienia świat przyrody - Ciekawa biologia. Zeszyt ćwiczeń dla gimnazjum. Część 3. Człowiek zmienia świat przyrody - Ciekawa biologia. Poradnik dla nauczyciela. Część 3. Nowa encyklopedia powszechna PWN. Wyd. Naukowe PWN. Świat roślin. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1982. Wikipedia