Od patologii religijnej do świętości – o różnych typach religijności i kryteriach jej odróżniania Psychologiczne definicje religijności Typologizacje dychotomiczne Typologizacje multidymensjalne (wielowymiarowe) Kryteria oceny religijności Możliwości operacjonalizacji i badań empirycznych

Psychologiczne definicje religijności Redukcjonistyczne - sprowadzają przeżycia religijne do innych form przeżyć i zachowań (biologicznych, psychicznych, społecznych) Redukcjonizm wrogi – np. B.F. Skinner Redukcjonizm przyjazny – np. Th. Flournoy Nieredukcjonistyczne - podkreślają specyfikę i odrębność doświadczeń religijnych w stosunku przeżyć i zachowań dotyczących innych obszarów życia. Fenomenologiczno-introspekcyjno-antyredukcjonistyczna interpretacja religii – np. Rudolf Otto (1868), Max Scheller, G. Van der Leeuw (1963), K. Girgrnsohn (1921), W. Gruhen (1966) Chrześcijańska interpretacja genezy i funkcji religii np. P. Hubner (1986), W. May (1998),R. Jaworski (2000)

Psychologiczne podejścia w badaniach religijności (1) Przyjmujące istnienie rzeczywistości nadnaturalnej – istnieje Bóg i świat nadprzyrodzony* Negujące istnienie rzeczywistości nadnaturalnej - Bóg i świat nadprzyrodzony nie istnieją* Ignorujące fakt istnienia rzeczywistości nadnaturalnej – uznanie istnienia Boga i świata nadprzyrodzonego nie jest konieczne do prowadzenia badań w psychologii religii *Por. D.M. Wulf, Psychologia religii, WSiP Warszawa 1999, s. 532

Psychologiczne podejścia w badaniach religijności (2)* Podejście obiektywne – podejście poznawcze i behawiorystyczne w psychologii (eksperymenty i strategie korelacyjne) Podejście psychologii głębi – podkreślanie nieświadomych motywacji w życiu religijnym Podejście humanistyczne – życie religijne jako droga samorealizacji Podejście ignorujące lub relatywizujące zjawiska religijne – np. podręczniki psychologii amerykańskiej (por. badania Emonsa 1999) Podejście utożsamiające religijność z duchowością * (por. H. Grzymała Moszczyńska, Religia i kultura, Kraków 2004, s 47-49)

Dychotomiczne typologizacje religijności Allport: religijność zewnętrzna i wewnętrzna Allen i Spilka: religijność zangażowana i uzgodniona Gruehn: wyże i niże religijności Fromm: religijność humanistyczna i autorytarna Maslow: religijność proroków i zinstytucjonalizowana Dawid: religijność elitarna i szerszego ogółu Prężyna: religijność intensywna i nieintensywna Prężyna: religijność centralna i peryferyjna Jaworski: religijność personalna i apersonalna

Wielowymiarowe pomiary religijności (1) Wymiary religijności wg Friedricha von Hügel’a* Tradycyjny lub historyczny (zależy jedynie od zmysłów, wyobraźni i pamięci; pojawia się w dzieciństwie) Racjonalny lub systematyczny (bazujący na zdolności do refleksji, dyskusji i abstrakcji) Intuicyjny i wolicjonalny (sygnalizujący dojrzewanie wewnętrznego doświadczenia i zewnętrznego działania) * Von Hügel F. (1908), The Mistical Element of Religion as Studied in Saint Catherine of Genoa and Her Friends. Vol. 1(2nd ed.) London: I.M. Dent & Sons.

Wielowymiarowe pomiary religijności (2) Wymiary religijności wg Glock’a* Ideologiczny Rytualistyczny Doświadczeniowy (uczucia religijne) Intelektualny (wiedza religijna) Konsekwencyjny (skutki religijności) * Glock C.Y. (1962), On the Study of Religous Commotment, „Religious Education, Research Supplement” 57 (4), s. 98-110.

Wielowymiarowe pomiary religijności Badania Ursuli Boss-Nunning (1972)

Psychologiczne kryteria oceny religijności Dojrzałość wiary – to godzenie przeciwieństw sacrum i profanum * tremendum i fascinosum transcendencja i immanencja * podmiotowość i przedmiotowość wolność i zależność * zaufanie i lęk * nadzieja (sens) i absurdalność * trwanie (wieczność) i przemijalność * tajemniczość (nieprzenikalność) i oczywistość (przejrzystość) * posłuszeństwo i samodzielność miłość „ziemska” i „niebiańska” (* - por. F. Oser i P. Gmunder 1987)

Możliwości operacjonalizacji i badań empirycznych (1) Skala Wsparcia Duchowego (Maton, 1989b) Doświadczam bliskiej relacji z Bogiem. Skala Religijnego Rozwiązywania Problemów (Pargament i inni 1988) Gdy mierzę się z pytaniem, współpracuję z Bogiem nad rozwiązaniem. Indeks Głównych Doświadczeń Duchowych (Kass i inni, 1991) Jaką odczuwasz zażyłość z Bogiem? Uniwersalna Skala Wieku I-E (Gorsuch i Venable, 1983) Całe moje podejście do życia jest oparte na religii. Skala Internalizacji Religii (Ryan i inni, 1993) Przyczyną dla której modlę się, jest radość jaką mi to sprawia. Wsparcie religijne (Krause, 1999) Jak często ludzie z Twojej grupy religijnej (kościoła) dają Ci odczuć swoją miłość i opiekę? Percepowane wsparcie religijne (Fiala, 2002) W oczach członków mojej wspólnoty jestem wartościowym człowiekiem. Intrapersonalne konflikty religijne (Trenholm i inni, 1998) Gdy moja wiara waha się, czuję się winny. Skala Wyzwań (Skala Poszukująca) (Batson i inni 1993) Pytania są istotniejsze w moim doświadczeniu religijnym, niż odpowiedzi.

Możliwości operacjonalizacji i badań empirycznych (2) Metody stosowane na gruncie polskim: Skala Intensywności Postaw Religijnych (W. Prężyny) Skala Centralności Postaw Religijnych (W. Prężyny) Skala Religijności Personalnej (R. Jaworskiego) Skala Lęku i Fascynacji (J. Szymołona) Skala Zaangażowania Religijnego (Z. Golana) Skala Spójności Przekonań Religijnych – SSPR (W. Chaima) Test do badania postaw wobec Boga (R. Jaworskiego) Krótka Skala Religijności (K. Hirszla) Kwestionariusz „Moje życie religijne” (K. Ostrowska) Kwestionariusz Wartości Religijnych (S. Tokarskiego) Skala Relacji do Boga ( M. Jarosza) Skala Relacji do Boga (D. Hutsebauta) Skala Doświadczeń Mistycznych (R. Hooda)

Doświadczenia mistyczne

Zaburzenia psychiczne a zaburzenia religijności mające źródło w zdeformowanej religii wynikające z zaburzeń psychicznych Zaburzenia psychiczne mające źródło religijne (nerwice eklezjalne) nie mające źródła religijnego (np. endogenne)

Relacje między religijnością a zdrowiem psychicznym [por. B. Spilka i P. Werme (1971), za: D.M. Wolf, 1999, s.218] Religia może stać się ekspresyjnym ujściem dla istniejących zaburzeń psychicznych Religia może hamować występowanie symptomów i resocjalizować jednostkę, zachęcając ją do bardziej konwencjonalnych oraz akceptowanych społecznie form myślenia i zachowania Religia może stanowić ucieczkę lub ulgę od życiowych stresów, które w przeciwnym wypadku mogłyby doprowadzić do zaburzeń psychicznych Religia może dostarczyć środków rozwijania szerszych perspektyw i pełniejszej realizacji możliwości jednostki

Zaburzenia religijności Niedorozwój religijności Zafałszowany obraz Boga Religijność pod presją społeczną Kryzysy religijne Indyferentyzm Agnostycyzm Ateizm

Zaburzenia psychiczne mające źródło religijne Nerwice eklezjogenne Skrupulatyzm Fanatyzm

Zaburzenia religijności wynikające z zaburzeń psychicznych Religijność w sytuacji otępienia Religijność w zaburzeniach psychotycznych W schizofernii W depresji Religijność osób z zaburzeniami nerwicowymi Religijność zniewolona lękiem Religijność w nerwicy natręctw (zaburznia obsesyjno-kompulsyjne) Religijność w reakcji na ciężki stres Religijność osób uzależnionych Religijność alkoholików Religijność narkomanów Religijność hazardzistów Religijność osób z upośledzeniem umysłowym Religijność osób z zaburzeniami seksualnymi Religijność osób z zaburzeniami osobowości Religijność przestępców Religijność fanatyków Religijność osób agresywnych Religijność pacjentów z zaburzeniami z pogranicza

Terapeutyczna rola religii Zdrowa religijność jest silnym faktorem zdrowia psychicznego – opinie psychologów i lekarzy Fundamentalizm jest religijną reakcją na zmniejszające się poczucie transcendencji Święci i mistycy – analiza ich biografii wskazuje, że są to osoby dojrzałe, altruistyczne, zdrowe psychicznie.