Shaka, gdy upadły mury? Czyli co na temat języka metafor w odcinku „Darmok” ma do powiedzenia semantyka kognitywna. Krystian Aparta krystian.aparta@gmail.com

„DARMOK” Seria: Star Trek: Następne pokolenie. Sezon 5, odcinek 2. Tytuł oryginalny: Darmok Scenariusz: Joe Menosky Reżyseria: Winrich Kolbe Rok produkcji: 1991

JĘZYK TAMARIAŃSKI Darmok and Jalad at Tanagra. Shaka, when the walls fell. Darmok i Jalad na Tanagarze. Shaka, gdy upadły mury. Kiteo, his eyes closed. Sokath, his eyes uncovered. Kiteo. Jego oczy zamknięte. Sokath! Jego oczy odkryte! Data: [Tamarianie] porozumiewają się poprzez odniesienia do postaci i miejsc występujących w ich mitach i podaniach historycznych.

SEMANTYKA Dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem znaczenia – języka, znaków, symboli. Istnieje wiele „semantyk” (np. strukturalna, generatywistyczna, kognitywna…)

Czym jest „znaczenie”? Istnieje wiele koncepcji znaczenia: Znaczenie to sposób, w jaki symbole odnoszą się do świata realnego. Nie ma „znaczenia”. Istnieją tylko sposoby użycia danego symbolu i jego relacje z innymi. W semantyce kognitywnej: znaczenie ucieleśnione.

Znaczenie ucieleśnione Znaczenie to ani odbicie, ani reprezentacja rzeczywistości. Znaczenie pochodzi z ludzkiego doświadczenia i wynika z interakcji jednostki ludzkiej, widzianej jako organizm biologiczny, z jej otoczeniem.

Doświadczenie ucieleśnione Doświadczenie kształtowane jest przez: Fizjologię człowieka: Obecność zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, zmysł kinestetyczny, itp.) Procesy fizjologiczne (spożywanie pokarmu, termoregulacja, itp.) Cechy szeroko rozumianego środowiska kulturowego (np. obecność grawitacji)

W czym jest znaczenie? Znaczenie nie znajduje się w słowach ani innych symbolach, ale w naszej wyćwiczonej, nieświadomej reakcji mózgowej. Kontrola aktywności mózgowej przez takie bodźce dzieje się bez udziału woli, nieświadomie (w „nieświadomości poznawczej”).

Czym jest „pojęcie”? Pojęcie to aktywacja określonej struktury umysłowej: Cech interakcyjnych (wynikających z interakcji ucieleśnionej, np. wygląd, dotyk, „przeznaczenie” danej rzeczy – co się z nią robi) Innych pojęć, konotacji (dobre, złe) itp.

Konwencjonalność Konwencjonalne (powszechne) struktury umysłowe badamy obserwując działanie człowieka i jego rezultaty (język, gesty, sztuka, nauka itp.). Semantyka kognitywna zawiera też narzędzia teoretyczne do badania tego, jak tworzą się struktury nowe, mniej konwencjonalne; przykład – teoria przestrzeni mentalnych. (ang. mental spaces; Gilles Fauconnier, 1993).

Czym są przestrzenie mentalne? Struktury, które pojawiają się „na żywo” podczas myślenia czy rozmowy, umożliwiające nadanie organizacji zawartości umysłowej co jest czym co się do czego odnosi co jak się do czego odnosi

Zawartość przestrzeni mentalnych Elementy (np. pojęcia) Pomiędzy elementami przestrzeni mentalnych tworzą się relacje

Przykład: Mam dla niej róże. ELEMENTY: Przestrzeń 1: JA (pojęcie OSOBA, itp.) Przestrzeń 2: RÓŻE (pojęcie PRZEDMIOT, ROŚLINA itp.) Przestrzeń 3: ONA (pojęcie PŁEĆ, pojęcie OSOBA, itp.) RELACJA A: POSIADANIE („ja mam róże”) RELACJA B: PRZEZNACZENIE („róże dla niej”)

Zakładamy, że rozumienie języka to nieświadomy proces tworzenia struktur przestrzeni umysłowych i relacji między nimi. Język to narzędzie do kontroli nieświadomego procesu tworzenia się sieci przestrzeni mentalnych.

Ramy pojęciowe / poznawcze Jeśli przestrzeń mentalna zawiera jakąś strukturę (konfigurację elementów i relacji), która odpowiada jakiejś innej dostępnej kulturowo strukturze umysłowej (pojęciu, relacji, itp.), ta inna struktura zostanie „zaimportowana” do tej przestrzeni. Takie zaimportowane, znane ujęcie elementów i relacji w danej przestrzeni nazywamy ramą (ang. frame).

Relacja PRZEZNACZENIE pomiędzy elementami RÓŻE i ONA może zaimportować ramę: „narzeczeństwo”, „randka”, „przeprosiny”… „dostawa” (Mam róże dla pani Kowalskiej!)

Jak to się ma do języka Tamarian?

Dziwność Tamariańskiego 1: Używanie nazw własnych zamiast „normalnych słów”

Jak działają nazwy własne: To nauczyciel. To Marek. 1: Struktura umysłowa odpowiadająca temu w otoczeniu, na co wskazujemy 2: NAUCZYCIEL: Rola (czarny) i Wartość (biały) 3: Amalgamat pojęciowy (to=nauczyciel) 1: Struktura umysłowa odpowiadająca temu w otoczeniu, na co wskazujemy 2: MAREK: Wartość (biały) 3: Amalgamat pojęciowy (to=Marek)

Wnioski: Nazwy własne różnią się tym od rzeczowników pospolitych, że niosą mniej znaczenia. Rozumienie nazw własnych możliwe jest przy aktywacji odpowiednich struktur mózgowych, wspólnych dla obydwu jednostek (np. musimy znać Marka). Tak samo przebiega rozumienie rzeczowników pospolitych.

Im doświadczenie (struktura znaczeniowa) bardziej konwencjonalne (powszechne), tym mniej słowo przypomina nazwę własną. Marek  Judasz  Rower

Dziwność Tamariańskiego 2: Braki w teorii umysłu Data: Struktura ego Tamarian nie pozwala na wytworzenie się tego, co my rozumiemy jako tożsamość jednostki.

„Test Sally/Anne” (Leekam et al.) Teoria umysłu Nieświadoma wiedza o stanach mentalnych (przebiegu myślenia, emocjach, intencjach) drugiej osoby. „Test Sally/Anne” (Leekam et al.)

Przeniesienie w przestrzeni umysłowej B: Widzisz mnie? A: Podejdź bliżej. B: Jestem przy X. Gdzie ty jesteś? A: Trzy przecznice dalej.

Wniosek: ludzie posiadający „normalną” teorię umysłu są w stanie nieświadomie odtworzyć / przewidzieć proces konstrukcji i zawartość przestrzeni mentalnych u rozmówcy, co znajduje odbicie w języku.

Dziwność Tamariańskiego: ograniczenie w teorii umysłu, upośledzona zdolność do przeniesienia w przestrzeni umysłowej.

Tamarianie mają narzędzia do sterowania konstrukcją przestrzeni mentalnych u rozmówcy (wiele słów nie będących nazwami własnymi, gesty). Nie są w stanie ich wykorzystać. Nie wiedzą, czego nie wie rozmówca.

Dziwność Tamariańskiego 3: Brak zaimków osobowych Zaimki osobowe: ja, ty, on...

Język to narzędzie do sterowania nieświadomą konstrukcją przestrzeni mentalnych. Jeśli w naszej kulturze nie ma pojęcia tożsamości jednostki, nie będziemy starać się wywołać jego konstrukcji u rozmówcy. Rezultat: brak zaimków osobowych i form osobowych czasowników (np. robię).

Jaka jest rola ciągłych odwołań do mitów i historii? Jeśli nie posiadam narzędzi językowych, które mogłyby wyrazić mój stan mentalny, zawsze mogę powiedzieć „to jest tak, jak tamto”. Nazwy własne mają taką funkcję wskazującą. Dzięki temu użycie ich może częściowo rekompensować kulturowe ograniczenia w zakresie konwencjonalnych struktur pojęciowych opisujących stany jednostki.

Krystian, jego prelekcja skończona. (=Dziękuję za uwagę). Więcej materiałów: timetravel.net46.net Pytania, komentarze, fan-mail: krystian.aparta@gmail.com Star Trek: The Original Series / Star Trek: The Next Generation / Star Trek: Voyager: Copyright © CBS Paramount Television Bibliografia: Fauconnier, Giles. Mappings in Thought and Language. CUP 1997 Mental Spaces. CUP 1994 „Teoria umysłu”. http://www.charaktery.eu/slownik-psychologiczny/T/29/Teoria-umyslu/