Zawodowe i środowiskowe czynniki ryzyka chorób układu krążenia Alicja Bortkiewicz X Uniwersyteckie Forum Związkowe Łódź, 12-14 września 2014

Szkodliwe warunki pracy mogą powodować: choroby zawodowe wypadki przy pracy choroby związane z pracą (parazawodowe)    

Dominujące choroby zawodowe w latach 1989-2012

Sytuacja epidemiologiczna w zakresie chorób zawodowych Metoda: Centralny Rejestr Chorób Zawodowych, IMP, Łódź - źródło danych epidemiologicznych Karta stwierdzenia choroby zawodowej - źródłowy dokument Rejestru, dotyczy przypadków podlegających rekompensatom Badanie wyczerpujące - Rejestr obejmuje wszystkie przypadki stwierdzonych chorób zawodowych w kraju

Choroby zawodowe w Polsce w latach 1998-2011

w tym populacji osób pracujących? Czy spadający trend zapadalności na choroby zawodowe świadczy o dobrej kondycji zdrowotnej społeczeństwa, w tym populacji osób pracujących?

Mimo osiągniętego postępu w ochronie zdrowia pracowników ostatnie wyniki, czwartego europejskiego badania dotyczącego warunków pracy wskazują, że wielu pracowników w Europie nadal postrzega swoją pracę jako zagrożenie dla swojego zdrowia lub bezpieczeństwa niemal 28 % pracowników twierdziło, że cierpi na zaburzenia zdrowotne inne niż powypadkowe, które są albo mogą być spowodowane lub pogłębione przez ich aktualną czy wcześniejszą pracę; 35 % pracowników uważało, że ich praca stanowi zagrożenie dla zdrowia.

Choroby układu krążenia Główne zagrożenie zdrowia Polaków są przyczyną 45% wszystkich zgonów co piąty zgon dotyczy ludzi poniżej 65 roku życia wskaźniki umieralności są 2-krotnie wyższe niż w krajach Unii Europejskiej Polkard 2011

Choroby układu krążenia Mimo postępu w diagnostyce i terapii chorób układu krążenia, a także wielu programów profilaktycznych, ukierunkowanych na klasyczne czynniki ryzyka, choroby te wciąż stanowią główny problem zdrowotny współczesnych społeczeństw.

Choroby układu krążenia 4 mln zgonów w Europie choroba niedokrwienna serca – 695/100tys. osób udar mózgu – 375/100 tys. osób różnice w umieralności między Francją a Europą wschodnią z powodu: chns: 10 – krotna, udaru mózgu: 6-krotna szacunkowe koszty leczenia choroby niedokrwiennej serca 168.757 mln euro Kardiol.Pol.2008

Zgony z powodu chorób układu krążenia w Polsce (na 100 tys. mieszkańców)

Wskaźnik umieralności (na 100 000 mieszkańców) z powodu CVD w wybranych krajach 1000 800 600 400 200 200 400 600 World Health Organization (2002) www.heartstats.org

Czynniki ryzyka chorób układu krążenia Czynniki, które nie podlegają modyfikacji czynniki genetyczne wiek płeć

Klasyczne czynniki ryzyka chorób układu krążenia otyłość zaburzenia lipidowe nadciśnienie cukrzyca palenie tytoniu brak aktywności fizycznej

Nadwaga i otyłość niezależny czynnik ryzyka CVD zwiększa 3–4 krotnie częstość rozwoju nadciśnienia tętniczego i udaru mózgu oraz 2-krotnie niewydolności krążenia sprzyja rozwojowi chorób metabolicznych (cukrzycy typu II, hiperlipidemii)

Wskaźnik masy ciała – BMI BMI=masa ciała (kg)/wzrost(m2) Prawidłowa masa ciała BMI 20-25 Nadwaga BMI 25-30 Otyłość BMI powyżej 30 Obwód w talii 102 cm u mężczyzn 88 cm u kobiet powyżej tych wartości to otyłość brzuszna

Nadwaga i otyłość 52% Polaków cierpi na nadwagę lub otyłość 58% mężczyzn, 49% kobiet Obserwuje się tendencje rosnącą USA (badania NHANES 1999–2002) 65,7% dorosłej populacji cierpi na nadwagę lub otyłość

Zaburzenia lipidowe Hipercholesterolemia - 18 mln Polaków (10,8 mln nie jest świadoma tego faktu) podwyższony poziom LDL, triglicerydów, lipoproteiny A, obniżony poziom HDL - działanie aterogenne szczególne ryzyko w przypadku małych, gęstych LDL (typowe dla hipertriglicerydemii, cukrzycy, otyłości brzusznej) Zaburzenia lipidowe stwierdzono u ponad 50% dorosłych Polaków Zredukowanie poziomu cholesterolu o 10% zmniejsza ryzyko zawału mięśnia sercowego o 50%

Nadciśnienie tętnicze 10,5 mln dorosłych Polaków choruje (32%) 9 mln ma wysokie prawidłowe ciśnienie 1 mln jest leczony skutecznie co trzecia osoba nie wie, że jest chora NATPOL 2011

Występowanie choroby nadciśnieniowej w Polsce (w odsetkach danej grupy wieku)

Nadciśnienie tętnicze redukcja ciśnienia rozkurczowego tylko o 3 mmHg zmniejsza ryzyko udarów mózgu o 29% choroby wieńcowej o 17 %

Cukrzyca choruje 6% (1,8 mln.) dorosłych Polaków cukrzyca przyspiesza rozwój miażdżycy, powodującej ok.75% przedwczesnych zgonów w tej grupie chorych u 25% chorych z nowo wykrytą cukrzycą typu 2 stwierdzono także chorobę wieńcową Polkard 2002

Dłużniewski 2002 Palenie tytoniu obniżenie poziomu cholesterolu HDL, wzrost cholesterolu LDL i trójglicerydów działanie presyjne (nadciśnienie) wzrost agregacji płytek krwi podwyższenie poziomu fibrynogenu Wzrost ryzyka ChNS ponad dwukrotny Dłużniewski 2002

Obecnie pali co trzeci Polak Palenie tytoniu Obecnie pali co trzeci Polak W Europie- 18 % zgonów z przyczyn sercowo- -naczyniowych to zgony z powodu palenia

Aktywność fizyczna brak wysiłku fizycznego zwiększa ryzyko zachorowalności na choroby ukladu krążenia ok. dwukrotnie

Niedostateczna aktywność fizyczna przyczynia się do skrócenia długości życia - liczbę przedwczesnych zgonów spowodowanych siedzącym trybem życia ocenia się obecnie w USA na 250 000 rocznie

Nieaktywny styl życia jest związany z podwyższonym ryzykiem: chorób sercowo-naczyniowych, otyłości, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, podwyższonego poziomu frakcji LDL („złego cholesterolu”) w surowicy osteoporozy

Aktywność fizyczna Aktywność fizyczna z wydatkiem energetycznym ponad 1000kcal/tydzień to 30% redukcja umieralności ogólnej 30-50% zmniejszenie ryzyka wieńcowego

Zaleca się uprawianie ćwiczeń o umiarkowanej intensywności co najmniej 30 minut codzienne Minimalny poziom aktywności (wg wytycznych AHA) – 10 000 kroków dziennie Dla poprawy wydolności fizycznej 3 x w tygodniu 30 min do uzyskania tętna 130/min 3x30x130

    Znaczenie klasycznych czynników ryzyka (wysoki poziom cholesterolu, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, otyłość, brak aktywności fizycznej, niewłaściwa dieta, palenie tytoniu) w kształtowaniu ryzyka chorób układu krążenia jest przedmiotem badań od wielu lat i jest dość dobrze rozpoznane. Jednak tłumaczy zaledwie 50% przypadków zachorowań na CVD      

Pyły Czynniki chemiczne Czynniki fizyczne Czynniki środowiska pracy psychospołeczne Czynniki wynikające z charakteru pracy

Ryzyko wystąpienia pierwszego zawału mięśnia sercowego w grupach zawodowych w populacji szwedzkiej (Hammar i wsp. 1992) Mężczyźni OR CI Kobiety Niskie ryzyko Prawnicy 0.5 0.3 – 0.8 Nauczycielki 0.4 0.3 – 0.7 Lekarze 0.6 0.5 – 0.9 Pracownice administracji państwowej 0.4 – 0.8 Stomatolodzy 0.4 – 1.0 Fizykoterapeuci 0.3 – 1.0 Projektanci Muzycy 0.4 – 0.9 Nauczyciele akademiccy 0.7 Sekretarki 0.8 0.7 – 0.9

Ryzyko wystąpienia pierwszego zawału mięśnia sercowego w grupach zawodowych w populacji szwedzkiej (Hammar i wsp. 1992) Mężczyźni OR CI Kobiety Wysokie ryzyko Przemysł metalurgiczny 2.8 1.4 – 5.8 Pracownice ochrony 2.0 1.0 – 3.8 papierniczy 1.8 1.1 – 2.9 Pracownice centrali telefonicznych 1.0 – 3.3 chemiczny 1.6 1.1 – 2.3 Obsługa maszyn 1.1 – 3.1 tworzyw sztucznych 1.5 1.1 – 2.0 Pomoc kuchenna 1.0 – 2.1 Transport Przeładunek na statkach 1.0 – 3.2 Gospodarz domu 1.1 – 2.1 Kontrola ruchu lotniczego 1.7 Pielęgniarki 1.4 1.1 – 1.8

Choroby zawiązane z pracą Nurminen i wsp.(2001) stwierdzili, że 17% przyczyn zgonów z powodu choroby niedokrwiennej serca (ChNS) stanowiły czynniki zawodowe (praca zmianowa, stres, hałas i tlenek węgla) Steenland i wsp.(2003) stwierdzili, że 6,3-18% wszystkich zgonów w USA z powodu ChNS -w populacji w wieku 20-69 lat to zgony związane z warunkami pracy W badaniach uwzględniono: hałas, pracę zmianową, stopień kontroli nad procesem pracy, zanieczyszczenie powietrza dymem tytoniowym (bierne palenie)

Efekty toksyczne Zarostowa choroba tętnic: ChNS: Uszkodzenie mięśnia Zaburzenia rytmu serca: Tritlenek diarsenu (arszenik), fluorowcowe pochodne węglowodorów (np.freony), związki fosforoorganiczne rozpuszczalniki organiczne, np. trichloroeten (trójchloroetylen), Uszkodzenie mięśnia sercowego: antymon, arsenowodór, arszenik, ołów, kobalt Zarostowa choroba tętnic: arszenik, ołów Efekty toksyczne Nadciśnienie tętnicze: disiarczek węgla ołów kadm ChNS (niemiażdżycowa): Diazotan glikolu etylenowego nitrogliceryna, tlenek azotu, ChNS: Disiarczek węgla, Ołów Tlenek węgla

Czynniki fizyczne Hałas Mikroklimat Pola elektro- magnetyczne

Ryzyko chorób układu krążenia Transfer nowych technologii Konkurencja na rynku pracy narastająca konkurencja ekonomiczna trudności kontroli procesu pracy Wzrost komponenty statycznej w pracy fizycznej Starzenie się społeczeństwa wzrost wydajności pracy zmiana organizacji i systemu pracy wzrost tempa pracy praca zmianowa wydłużanie czasu pracy Ryzyko chorób układu krążenia presja czasu stres

Czynniki wynikające z charakteru pracy Ciężka praca fizyczna Praca zmianowa Praca siedząca Wydłużony czas pracy

Częstość występowania [%] Zawodowe czynniki ryzyka chorób układu krążenia w populacji Danii (Olsen i Kristensen 1991) Czynnik ryzyka Częstość występowania [%] Ryzyko względne mężczyźni kobiety Praca monotonna, duże tempo pracy 6 16 2.0 Praca zmianowa 20 1.4 Hałas 7 4 1.2 Czynniki chemiczne mała > 1.0 Bierne palenie 12 13 1.3 Praca siedząca 90

Gdyby ze środowiska pracy usunąć wszystkie szkodliwe czynniki to 51% mężczyzn i 55% kobiet mogłoby uniknąć chorób układu krążenia Gdyby ze środowiska pracy usunąć wszystkie szkodliwe czynniki z wyjątkiem pracy siedzącej to 16% mężczyzn i 22% kobiet mogłoby uniknąć chorób układu krążenia

Ciężka praca fizyczna Ciężka praca fizyczna wydatek energetyczny na zmianę roboczą: dla mężczyzn 2000 kcal, dla kobiet 1200kcal Ilmarinen, 1989 Zależność między charakterem wykonywanej pracy a ChNS w obserwacji 4-letniej. Przebadano 1999 kobiet i 1419 mężczyzn w wieku 50-55 lat. Stwierdzono, że ryzyko nowych przypadków ChNS wynosiło 5.8 dla mężczyzn w wieku 44-49 lat i 2.2 w wieku 50-55 lat wykonujących ciężką pracę fizyczną w porównaniu z odpowiednimi grupami wykonującymi pracę lekką.

Praca siedząca Meta- analiza Analizowano związek między występowaniem chorób układu krążenia a aktywnością fizyczną w 27 kohortach (>800 tys. osób badanych). Stwierdzono, że u osób nieaktywnych fizycznie (praca siedząca+brak aktywności w czasie wolnym) ryzyko chorób układu krążenia było ok. dwukrotnie wyższe w porównaniu z osobami aktywnymi fizycznie Berlin J.A., Colditz G.A., 1990

Długotrwała praca w pozycji siedzącej Brak pobudzania (aktywowania) serca, płuc, naczyń Brak ćwiczenia szkieletu, stawów, kości Zmniejszone zużycie energii Zaburzenia żołądkowo-jelitowe Zmniejszenie ruchliwości, zaburzenia równowagi Zmniejszenie siły mięśniowej Zła kondycja fizyczna Choroby układu krążenia Nadmierna masa ciała Odwapnienie kości Cukrzyca Wzrost ryzyka upadku Wysokie ciśnienie krwi, choroba niedokrwienna serca, zawał Wzrost ryzyka złamań Mniej energii, mniej ruchu Zaparcia Dolegliwości, bóle, zmniejszona jakość życia

Wydłużony czas pracy Sokejima i wsp. 1998 Analizowano czas pracy zawodowej kadry kierowniczej w okresie miesiąca poprzedzającego zawał mięśnia sercowego Wykazano, że: Ryzyko zawału serca jest największe u osób pracujących ponad 11 godz. dziennie Najmniejsze u osób pracujących 7-8 godz dziennie.

Praca zmianowa powoduje zakłócenia rytmu biologicznego desynchronizacja różnych funkcji organizmu, czyli rozprzężenie w porównaniu do sytuacji, w której aktywność zgodna jest z naturalną rytmiką światło-ciemność zaburzenia rytmu sen-czuwanie zmęczenie przewlekłe

Praca zmianowa a układ krążenia praca zmianowa naruszenie rytmiki procesów fizjologicznych nasilenie intensywności działania czynników ryzyka nieprawidłowe jakościowo i ilościowo odżywianie Zaburzenia procesów trawiennych i metabolicznych zmiany w składzie lipidowym osocza zaburzenia tolerancji węglowodanów Hampton i wsp, 1995

Praca zmianowa Ryzyko wystąpienia ChNS rośnie ze stażem pracy zmianowej: 5 letnia praca - wzrost ryzyka o 50%, 6–10 letnia - o 100%, 11–15 letnia już o 120%. Knutsson i wsp., 1986

Praca zmianowa Kawachi 1995 46 956 kobiet, pielęgniarek pracujących w systemie zmianowym 32 153 kobiety pracujące na 1 zmianę Ryzyko zgonu z powodu CVD u pracujących na zmiany wynosiło 1.31 (CI: 1.02-1.67). Ryzyko wzrastało wraz ze stażem pracy.

Praca zmianowa Wyniki badań epidemiologicznych nie dają jednoznacznej odpowiedzi czy praca zmianowa powoduje wzrost ryzyka CVD. W niektórych wykazano istotną zależność między umieralnością z powodu chorób układu krążenia a pracą zmianową, w innych badaniach wykazano słaby i nieistotny statystycznie związek przyczynowo-skutkowy, a w niektórych badaniach nie wykazano żadnego związku.

Praca zmianowa Morikawa i wsp.1999 badanie prospektywne 5 lat 669 mężczyzn w wieku 18-49 lat, pracujących w systemie zmianowym 1331 mężczyzn w wieku 18-49 lat, pracujących na 1 zmianę Ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego u młodych osób pracujących przez 5 lat w systemie zmianowym wynosiło 4.0 (CI 1.67-9.67)

Stres zawodowy Stres to reakcja na zakłócenie równowagi pomiędzy możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia. Na stan stresu składają się negatywne emocje, zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny poziom pobudzenia

Badanie INTERHEART 52 kraje ze wszystkich kontynentów 1999-2003 Badanie przypadków (case-control) 15 152 przypadki ostrego zawału mięśnia sercowego 14 820 przypadków kontrolnych (hospitalizowanych z przyczyn nie związanych z CVD z Polski 1030 przypadków zawału 1008 przypadków kontrolnych Oceniano poziom klasycznych czynników ryzyka CVD oraz stresu A. Rosengren i wsp. INTERHEART Study, Lancet,2004

Badanie INTERHEART W badaniu wykazano: sześć niezależnych czynników ryzyka – odpowiadają one u 90% mężczyzn i 94% kobiet za wystąpienie zawału serca trzy czynniki kardioprotekcyjne Czynniki ryzyka nadciśnienie, cukrzyca, zaburzenia lipidowe, otyłość brzuszna, palenie, stres Czynniki kardioprotekcyjne: spożywanie warzyw i owoców, umiarkowane spożycie alkoholu oraz aktywność fizyczna

Ryzyko zawału w zależności od poziomu stresu A. Rosengren i wsp. INTERHEART Study, Lancet,2004

Czynniki ryzyka ChUK

Choroby związane z pracą zespoły bólowe kręgosłupa nadciśnienie tętnicze choroba niedokrwienna serca przewlekłe zapalenie oskrzeli zaburzenia zachowania i choroby psychosomatyczne

Choroby związane z pracą Termin „choroby związane z pracą” (work related diseases) wprowadzony został przez WHO w 1982r. choroby o złożonej etiologii, występują w populacji generalnej zagrożenia zawodowe i warunki pracy stanowią jeden z możliwych czynników ryzyka wpływających na ujawnienie, przyspieszenie lub pogorszenie przebiegu choroby

Choroby związane z pracą Do rozpoznania choroby jako choroby związanej z pracą konieczne jest udokumentowanie i wykazanie niekorzystnego wpływu warunków lub sposobu wykonywania pracy na powstanie lub przebieg choroby.

W Polsce problem chorób związanych z pracą nie doczekał się rozwiązań prawnych, brakuje opracowań określających jakościową i ilościową skalę zjawiska, nie ma też systemu zbierania i przetwarzania danych na ten temat.                                                                                         

Choroby związane z pracą Są ważnym problemem medycznym i społecznym, gdyż stanowią przyczynę: długotrwałej absencji chorobowej częściowej i trwałej niezdolności do pracy

Zmiany warunków pracy powinny spowodować inne podejście do ochrony zdrowia pracujących. Mniejsze znaczenie będą miały choroby zawodowe w „ujęciu klasycznym” a coraz większe – choroby związane z pracą.

Ochrona zdrowia pracujących nie powinna ograniczać się tylko do ochrony przed zagrożeniami bezpośrednio związanymi z pracą, ale obejmować także działania, które umacniają zdrowie pracowników. Promocja zdrowia

W Polsce takich rozwiązań Profilaktyka ukierunkowana na określone grupy zawodowe (o najwyższym ryzyku) Profilaktyka ukierunkowana na określone czynniki w środowisku pracy W Polsce takich rozwiązań dotychczas nie było

W Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi realizowane były takie zintegrowane działania w ramach Programu Operacyjnego „Kapitał Ludzki”. Celem jednego z projektów w jego ramach było przygotowanie i wdrożenie programu profilaktyki chorób układu krążenia uwzględniającego czynniki środowiska pracy i ukierunkowanego na wybrane grupy zawodowe.

Program był skierowany do: służb medycyny pracy: lekarzy i średniego personelu medycznego służb BHP pracodawców pracowników różnych grup zawodowych

W Polsce problem chorób związanych z pracą nie doczekał się rozwiązań prawnych brakuje opracowań określających jakościową i ilościową skalę zjawiska, w odróżnieniu do chorób zawodowych nie ma systemu zbierania i przetwarzania danych na temat chorób związanych z pracą

Dziękuję za uwagę