ETYKA W ZARZĄDZANIU Materiały dydaktyczne dla studentów Polsko-Czeskiej Wyższej Szkoły Biznesu i Sportu COLLEGIUM GLACENSE opr. dr Mariusz Opaliński

Zarządzanie i moralność Etyka (z gr. ἦθος ethos) jest działem filozofii, który zajmuje się badaniem moralności oraz konstruowaniem systemów normatywnych, z których można wyprowadzić zasady moralne obowiązujące w różnych sytuacjach życiowych Moralność jest dziedziną decyzji i czynów, natomiast etyka to teoretyczny namysł nad tym, co (i dlaczego akurat to) jest moralnie słuszne Etyka to badanie, natomiast moralność jest tym, co badane Badanie etyczne może mieć charakter opisowy (etyka deskryptywna - ustalenie tego, jak ludzie się zachowują) oraz normatywny (etyka preskryptywna - ustalenie tego, jak ludzie powinni się zachowywać) Etyka w zarządzaniu nie jest sposobem bycia biznesmenów, który można określić mianem etosu menedżera Etyka gospodarcza zajmuje się zastosowaniem ogólnych zasad moralnych do problemów, związanych z zarządzaniem Etyka biznesu ma charakter uniwersalny, ponieważ uniwersalny charakter mają zasady moralne, na których etyka się opiera Podstawowe zasady etyki biznesu to przestrzeganie elementarnych norm moralnych, bez których działania gospodarcze byłyby niemożliwe

Mity związane z etyką Etyka to zbiór nakazów dotyczących życia seksualnego człowieka Decyzje w sprawach seksu mogą pociągać za sobą rozważania o uczciwości, trosce o innych, rozwadze itd., ale nie ma w nich nic szczególnego, gdyż to samo może dotyczyć na przykład decyzji o prowadzeniu samochodu pod wpływem alkoholu, niedostatecznej pomocy, jakiej udzielamy biednym krajom, czy naszej powszechnej obojętności w stosunku do środowiska naturalnego Etyka do wyidealizowany system zasad moralnych, świetnie sprawdzający się w teorii, ale nigdy w praktyce Bliższa prawdzie jest odwrotność tego twierdzenia: ocena etyczna, która nie sprawdza się w praktyce, musi również zawierać jakiś błąd teoretyczny, gdyż jej najistotniejszą rolą jest być przewodnikiem w praktyce Etyka jest czymś możliwym do zrozumienia tylko w kontekście religijnym Religia może wprawdzie dostarczać dodatkowych powodów do zrobienia czegoś dobrego, jednak istnieje bardzo długa tradycja upatrywania źródła etyki w poczuciu obowiązku oraz życzliwości i współczucia dla innych. Zachowanie etyczne nie wymaga więc wiary w istnienie nieba i piekła Działanie etyczne to takie, które stanowczo zabrania bogacenia się Istnieją takie rodzaje ubóstwa, w których nie ma niczego wzniosłego moralnie. Bieda może stanowić konsekwencję braku zapobiegliwości lub być skutkiem nadużywania alkoholu, zawinionych braków w wykształceniu, itp. Postępowanie etyczne oznacza pełen poświęcenia ogrom cierpienia w służbie wzniosłych idei i górnolotnych celów W rzeczywistości można wskazać mnóstwo sytuacji, w których dochodzi do ogromu cierpienia pozbawionego jakichkolwiek moralnych treści, jak przypadkowy wypadek samochodowy, czy zwykły ból zęba Kierowanie się moralnością to pokonywanie dzień po dniu gigantycznych przeciwności wbrew wszystkim i wszystkiemu Tak naprawdę postępowanie etyczne może dawać dużo satysfakcji osobistej i zawodowej, wynikającej z poczucia dobrze spełnionego obowiązku. Nie ma też powodu sądzić, że najbardziej moralne jest akurat to, z czym nikt się nie zgadza, przeciwnie: przyjęcie rozwiązań łatwych i przyjemnych, gdy tylko takie są dostępne w danej sytuacji, zwiększa prawdopodobieństwo, że faktycznie zostaną one zastosowane w praktyce

Złota reguła wzajemności Ujęcie negatywne Zakaz czynienia tego, czego skutki dla innych mogłyby zostać ocenione jako niekorzystne, gdyby doznał ich sprawca czynu Zasada: Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe Ujęcie pozytywne Nakaz czynienia tego, czego skutki mogłyby zostać ocenione jako korzystne, gdyby doznał ich sprawca czynu Zasada: Czyń innym tak, jak chciałbyś, aby czyniono tobie Złota reguła wzajemności ma bardzo długą tradycję. W Starym Testamencie ojciec udziela Tobiaszowi rady: „Czym sam się brzydzisz, tego nie czyń nikomu”. Tales z Miletu na pytanie, jak należy kierować własnym postępowaniem, odpowiadał: „Nie czyńmy tego, co ganimy u innych”. Pittakos z Mityleny radził: „Nie czyńmy tego, co nas gniewa u innych”. Herodot pouczał: „Nie czyńmy tego, z czego czynimy zarzuty bliźnim”. W literaturze konfucjańskiej złota reguła przybiera postać: „Nie czyń innym tego, czego nie chciałbyś, by inni czynili tobie”, natomiast w hinduizmie: „Nie sprawiaj swoim sąsiadom niczego, czego nie chciałbyś cierpieć z ich strony”. Najsłynniejsze sformułowanie złotej reguły w wersji pozytywnej pada w Kazaniu na Górze, gdy Chrystus naucza: „Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili i wy im czyńcie”. Powtarza ją Mahomet w Koranie. Buddyzm głosi: „Okazuj innym taką samą miłość, dobro i miłosierdzie, jakie życzyłbyś sobie od nich otrzymywać.

IMPERATYW KATEGORYCZNY Etyka deontologiczna IMPERATYW KATEGORYCZNY Jest to etyka obowiązku (gr. δέον, déon – obowiązek) Etyka deontologiczna dąży do ustalenia zasad bezwzględnie obowiązujących z mocą prawa przyrody Czyn jest moralnie słuszny, gdy jego spełnienie wynika tylko i wyłącznie z poczucia obowiązku, niezależnie od okoliczności (morderca ścigający ofiarę ma bezwzględne prawo poznać miejsce jej pobytu) Obowiązek prima facie to zobowiązanie „na pierwszy rzut oka”, które powinno ustąpić przed obowiązkiem wyższego rzędu Ustalona w ten sposób hierarchia pozwala na rozstrzyganie konfliktów moralnych Podstawowa lista obowiązków obejmuje rozwijanie posiadanych talentów, unikanie składania nieuczciwych obietnic oraz poszanowanie godności i wolności innych ludzi Człowieczeństwa tak w sobie, jak i w drugim używaj zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka Postępuj tylko według takiej maksymy, która mogłaby się stać powszechnie obowiązującym prawem Postępuj według maksymy, której zastosowanie nie prowadzi do sprzeczności z ogólnymi zasadami dziedziny

Etyka utylitarystyczna Postępowanie etycznie właściwe polega na maksymalizowaniu dobra oraz minimalizowaniu zła Dobrem w ujęciu utylitarystów jest przyjemność, natomiast złem – ból Moralnie istotne są przede wszystkim skutki działania, a nie dobre intencje, motywy, nawet jeśli niemożliwe jest przewidzenie wszystkich konsekwencji dzisiejszych decyzji „po wsze czasy” Utylitaryzm określa się mianem etyki wolnego rynku, ponieważ jego zasady opierają się na analizie stosunku uzyskanych korzyści do poniesionych kosztów Późniejsi utylitaryści kładą nacisk na rozkład zysków i strat, a nie tylko ich sumę netto Ustalenie tego, co jest moralnie słuszne, odbywa się na podstawie testu utylitarystycznego, określanego mianem rachunku hedonistycznego

Etyka prawa naturalnego Ponad zwykłym ludzkim prawem istnieje jakiś obiektywny porządek moralny, „prawo naturalne”, które wyznacza granice władzy rządzących Prawom rządów - które postępując niesprawiedliwie gwałcą ten moralny porządek - można, a w skrajnych przypadkach trzeba, być nieposłusznym Stopniowo idea prawa naturalnego splatała się z teorią umowy społecznej między rządzącymi a rządzonymi, w myśl której rządzący są zobowiązani do rządzenia w granicach prawa naturalnego, a rządzeni - do posłuszeństwa rządzącym, gdy ci kierują się prawem naturalnym Zasadniczą wadą prawa naturalnego jest konieczność odwołania się do zewnętrznej racji, którą zazwyczaj jest boski nakaz lub umowa społeczna Współcześnie prawa naturalne są utożsamiane z prawami człowieka, które przysługują każdej istocie ludzkiej dlatego, że jest człowiekiem, bez konieczności spełnienia żadnych dodatkowych warunków

Problemy i dylematy moralne Problem moralny powstaje w sytuacji, w której należy dokonać wyboru między dwiema możliwościami o pozytywnym wydźwięku etycznym Dylematem moralnym jest sytuacja, w której konieczność wyboru spośród dostępnych rozwiązań oznacza wyrządzenie jakiegoś zła

Konflikty moralne PRZYCZYNY METODY ROZSTRZYGANIA Niezupełność systemu moralnego Sprzeczność w systemie wartości indywidualnych i społecznych Niepodzielność wartości Jednoczesność istnienia dwóch różnych obowiązków METODY ROZSTRZYGANIA Unikanie konfliktów interesów Hierarchizacja zobowiązań Stosowanie zasady podwójnego skutku

Zasada podwójnego skutku Podejmowane działanie musi być z natury dobre lub przynajmniej moralnie obojętne Dobre skutki nie mogą wynikać ze złych motywów działania Zły skutek nie jest zamierzonym, lecz jedynie tolerowanym celem działania Skutki pozytywne muszą wyraźnie przeważać nad negatywnymi

Zalecenia etyki praktycznej Obowiązek Użyteczność Prawa człowieka Ustalenie motywów podejmowanego działania oraz ocena ich wartości moralnej Zastosowanie testu uniwersalizacji motywów W przypadku konfliktu należy dokonać hierarchizacji powinności Konsekwencjalistyczna ocena użyteczności skutków podejmowanych działań Uprzywilejowanie grup najbardziej upośledzonych społecznie Sprawiedliwy rozkład potencjalnych korzyści i szkód Test szacunku dla osoby w celu ustalenia podstawowych praw moralnych Hierarchizacja praw w przypadku konfliktu Ustalenie specyficznych praw, wynikających z pełnionej roli społecznej

Modele przywództwa Kierowanie niemoralne amoralne moralne Decyzje i zachowania ludzi biznesu postrzegane są jako z natury niemoralne. Menedżerowie aktywnie i celowo podejmują nieetyczne, motywowani samolubną chęcią do maksymalizacji swoich zysków Rozmyślne odrzucenie odpowiedzialności moralnej za podejmowane działania, mimo świadomości jej obiektywnego istnienia. Wynika z przekonania, że działalność gospodarcza znajduje się poza sferą osądów moralnych. Inne zasady obowiązują w biznesie, a inne w życiu prywatnym W kierowaniu moralnym istotna w dążeniu do zysku jest nie tylko litera prawa, ale jego duch, czyli uczciwość i poczucie sprawiedliwości. Zarządzanie moralne oznacza ustalenie wyższych standardów moralnych, niż minima etyczne, wyznaczone przez prawo Główna zasada: Cel uświęca środki Pierwszy milion trzeba ukraść (John D. Rockefeller) Społeczna odpowiedzialność biznesu to generowanie zysków (Milton Friedman) Moralna odpowiedzialność powstaje wszędzie tam, gdzie funkcjonuje choćby tylko dwuosobowa firma (Lidia Zbiegień-Maciąg)

Sprawiedliwość Arystoteles: Sprawiedliwość to przede wszystkim sztuka podziału korzyści, proporcjonalnego do nakładu kosztów lub wkładu w ich wypracowanie Adam Smith: Poczucie sprawiedliwości to umiejętność naturalnego powstrzymywani się przed wyrządzaniem krzywdy bliźniemu David Hume: Sztuczna cnota, stworzona przez rozum dla wspólnego dobra całej ludzkości, przynosząca wzajemne korzyści Sprawiedliwość społeczna Organizacja systemu ekonomicznego, umożliwiająca zachowanie względnie równego dostępu do podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich członków społeczności, albo przynajmniej gwarantująca w miarę równe szanse uzyskania dostępu do dóbr, który umożliwia godne życie, oraz brak grup społecznych zepchniętych na margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawę swojej sytuacji (zob. teoria Rawlsa i Nielsena)

Podział sprawiedliwości proceduralna retrybutywna wyrównawcza dystrybutywna liberalna egalitarna prawo do osądzenia własnej sprawy zgodnie z obowiązującymi regułami formalnymi Robert Nozick Kai Nielsen sprawiedliwość „odpłaty” czyn dobiega końca, gdy sprawca odczuje na własnej skórze jego konsekwencje prawo do zadośćuczynienia za doznane krzywdy John Rawls

Sprawiedliwość dystrybutywna Liberalizm Egalitaryzm Robert Nozick John Rawls Kai Nielsen Osoba, która nabywa własność zgodnie z zasadą sprawiedliwości w nabywaniu, jest uprawniona do tej własności. Osoba, która zgodnie z zasadą sprawiedliwości w przekazywaniu nabywa własność od kogoś innego, kto jest uprawniony do jej posiadania, jest uprawniona do tej własności. Nikt nie jest uprawniony do własności, jeśli w jej posiadanie wszedł w sposób inny, niż zgodnie z zasadami sprawiedliwości w nabywaniu oraz przekazywaniu własności. Każda osoba powinna mieć równe uprawnienie do najbardziej szerokiego, pełnego systemu równych, podstawowych wolności, dających się pogodzie z analogicznym systemem wolności pozostałych. Społeczne i ekonomiczne nierówności powinny być zorganizowane w taki sposób, aby jednocześnie zapewniały: a) największą korzyść najmniej uprzywilejowanym w sposób dający się pogodzić z zasadą oszczędzania; b) dostęp do stanowisk i pozycji dla wszystkich, na zasadzie uczciwej równości szans. Każda osoba powinna mieć równy dostęp do najbardziej rozległego systemu równych podstawowych wolności i szans - włączając w to równe szansę satysfakcjonującej pracy, samookreślenia oraz udziału w życiu politycznym i ekonomicznym - co da się pogodzić z podobnym traktowaniem pozostałych. Po odłożeniu środków na realizację wspólnych, społecznych celów oraz kapitału koniecznego do utrzymania zdolności produkcyjnej społeczeństwa, przychód i bogactwo zostaną tak podzielone, by każda osoba miała prawo do równej części.

Etyczny model decyzyjny - wynagradzanie proporcjonalne do wkładów - awansowanie w uznaniu zasług - umowa z oferentem który proponuje najlepsze warunki - sprzedaż towarów i usług powtarzalność transakcji branie pod uwagę przyszłych konsekwencji dzisiejszych decyzji - poszanowanie prawa własności - podejmowanie decyzji w interesie właściciela

Testowanie decyzji w praktyce Test zdrowego rozsądku Zazwyczaj unikamy podejmowania decyzji, które z gruntu wydają nam się pozbawione sensu. Przynajmniej na ogół… Test najlepszej strony Większość ludzi samych siebie postrzega w możliwie najlepszym świetle. Test polega na sprawdzeniu, czy podejmowana decyzja jest w stanie wytrzymać zderzenie z tym wizerunkiem Test słoneczny Należy sobie wyobrazić, że decyzja jest nowinką z pierwszych stron gazet, która nazajutrz stanie się powszechnie znana. Istotą testu jest postawienie sobie pytania, co pomyślą o nas znajomi i rodzina, gdyby dowiedzieli się o tym, co zrobiliśmy Test wentylacji Pomysłem na rozwiązanie problemu należy podzielić się ze współpracownikami, aby skonfrontować ich zdanie z własnym poglądem na sprawę Test oczyszczenia Jest to w zasadzie unik, polegający na uzyskaniu potwierdzenia słuszności podejmowanej decyzji ze strony kierownictwa firmy, przedstawiciela działu rachunkowości, radcy prawnego, itp.

Korupcja Korupcja to podejmowany z interesownych motywów ukryty kontrakt między korumpującymi i korumpowanymi, będący albo wyraźnym przekroczeniem obowiązujących norm (moralnych, prawnych, zwyczajowych), albo wykorzystaniem luk prawnych, w wyniku czego jego podmioty osiągają kosztem innych nadzwyczajne, niezasłużone korzyści i wywierają przez to na nich nacisk, skłaniający do naśladownictwa Korupcja wymaga zawsze zgody dwóch stron zawierających umowę, na mocy której strona korumpowana zobowiązuje się w zamian za określoną gratyfikację dokonać pewnego rodzaju nadużycia poprzez przekroczenie norm prawnych, etycznych, regulaminu służbowego, umowy sformalizowanej bądź ustnej, niedotrzymania zobowiązań Korupcja bierna dotyczy osób, które pomijając legalne procedury, dążą do zapewnienia sobie określonych korzyści kosztem innych osób. Korupcja czynna narusza zasadę równości szans oraz - konsekwentnie - zasady uczciwej konkurencji.

Protekcja Protekcja polega na traktowaniu wybranych osób na innych, lepszych zasadach, niż pozostałych, przez co narusza zasadę formalnej równości szans Płatna protekcja = korupcja Nieodpłatna protekcja może przybierać postać przysługi za przysługę (polegającej na świadczeniu sobie nawzajem usług wynikających z możliwości, jakie stwarzają zajmowane stanowisko, pozycja społeczna, pełnione funkcje itd.) albo często spotykanej formy określanej potocznie jako „działanie przez znajomości” Protekcja udzielana członkom rodziny określana jest mianem nepotyzmu i w praktyce oznacza zazwyczaj blokowanie dróg awansu dla pozostałych pracowników O nepotyzmie jako zjawisku patologicznym (w odniesieniu do całości życia społecznego) możemy mówić wtedy, kiedy dotyczy on powoływania na stanowiska publiczne W odniesieniu do takiej sytuacji formułowane są dwa zarzuty: 1) traktowania w sposób uprzywilejowany niektórych osób, 2) tworzenia nad nimi tzw. „parasola ochronnego”, utrudniającego kontrolowanie podejmowanych czynności związanych z wykonywaniem powierzonych im wbrew zasadzie zaufania publicznego zadań

Szara strefa Szara strefa to obszar praktyki gospodarczej, w którym firmy funkcjonujące na granicy prawa, pozorując legalne działania, wykorzystują nadarzające się okazje do niewywiązywania się z finansowych zobowiązań wobec państwa poprzez zachowanie pozorów legalności Najbardziej rozpowszechnionymi przykładami zjawisk należących do tzw. szarej strefy są oszustwa podatkowe, przestępstwa celne, szara strefa rynku pracy, nadużycia (wyłudzenia) wobec zakładów ubezpieczeń (dotyczące obowiązkowych ubezpieczeń pracowniczych) Powstawaniu szarej strefy zdecydowanie sprzyjają różnego rodzaju państwowe reglamentacje dostępu do rynku, jak akcyzy, koncesje, licencje, itp. Ważną przyczyną powstawania szarej strefy na rynku pracy jest wysoka stopa bezrobocia oraz chęć ograniczenia kosztów zatrudnienia ze szkodą dla pracowników przez przyjmowanie do pracy „na czarno”, za minimalną stawkę wynagrodzenia, lub na podstawie umowy o dzieło albo zlecenia, gdy wykonywane są identyczne zadania, jak w przypadku umowy o pracę

Bibliografia B. Pogonowska (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej, Poznań 2004 B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wrocław 2006 S. Galata, Biznes w przestrzeni etycznej, Warszawa 2007 J. Dietl, W. Gasparski (red.), Etyka biznesu, Warszawa 2002 J. Dietl, W. Gasparski (red.), Etyka biznesu w działaniu. Doświadczenia i perspektywy, Warszawa 2001 G.D. Chryssides, J.H. Kaler, Wprowadzenie do etyki biznesu, tłum. H. Simbierowicz, Z. Wiankowska-Ładyka, Warszawa 1999 P. Pratley, Etyka w biznesie, tłum. M. Albigowski, Warszawa 2000 B. Klimczak, Między ekonomią a etyką, Wrocław 2008 J. Jackson, Biznes i moralność, tłum. R. Pucek, Warszawa 1999 W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Warszawa 2007 W. Gasparski, Decyzje i etyka w lobbingu i biznesie, Warszawa 2003 W. Gasparski (red.) Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, Warszawa 2003 J. Konieczny, Wstęp do etyki biznesu, Warszawa 1998 W. Gasparski (red.), Uczciwość w świecie finansów, Warszawa 2004 E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, tłum. P. Łuków, Warszawa 1998 M. Rybak, Etyka menedżera - społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Warszawa 2007