DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,. 1

Bogusław Czarny EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : PLAN ZAJEC: I. CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. a)Obserwacja. b) Indukcja. c) Dedukcja. d) Krytyka naukowa. II. KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1. Karl Popper o metodologii nauki. 2. Imre Lakatos o metodologii nauki. III. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI 1. Rola doświadczenia. 2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. 3. Badanie zmienia badany proces. 4. Ekonomia a interesy. IV. CO TO ZNACZY EKONOMIA POZYTYWNA? 1. Sądy opisowe i sądy wartościujące. 2. Prawdziwość sądów opisowych i sądów wartościujących. 3. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. V. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? 1. Metodologiczne sądy wartościujące. 2. Język ekonomisty a wartościowanie. 3. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. 4. Inne argumenty. VI. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. 2. Human Development Index. 3. Happiness Index. VII. OSTATNIE ZAJĘCIA 1. Jeszcze o ekonomii szczęścia. 2. Sprawdzian. * Uwaga! Po zakończeniu zajęć odbędzie się krótki sprawdzian pisemny. Warszawa, 14 kwietnia 2012 roku

3 WSTĘP O tym wykładzie: Zawsze interesowało mnie, co WŁAŚCIWIE ROBIĄ EKONOMIŚ- CI, a także, CZY USTALANA PRZEZ NICH WIEDZA JEST WIA- RYGODNA. To moje zainteresowanie brało się m. in. z obserwacji POMYŁEK ekonomistów i jawnie POZANAUKOWYCH FUN- KCJI spełnianych przez ekonomię.

4 Np., w 12. wydaniu swojego słynnego podręcznika (ponad 4 mln sprzedanych egzemplarzy i 15 wydań w 41 głównych językach świata od 1948 do 1998 r.!) z 1985 r. jeden z największych auto- rytetów nowoczesnej ekonomii ‘głównego nurtu’, noblista Paul. A. Samuelson (wspólnie z Williamem. D. Nordhausem) twierdzili, że Związek Radziecki od 1928 r. rozwija się szybciej od Stanów Zjed- noczonych, Niemiec i Japonii. Jeszcze na rok przed upadkiem muru berlińskiego (sic!) w wydaniu 13 pisali: ‘Gospodarka radziecka jest dowodem, że - wbrew przekonaniom wielu sceptyków - socjalistyczna gospodarka nakazowo-rozdzielcza może nie tylko działać, lecz nawet rozkwitać’ (zob. wydanie 13, s. 837). (Słowo ‘rozkwitać’ zniknęło dopiero w 14. wydaniu Economics Samuelsona, Nordhausa) (zob. wydanie 14, s. 389).

5 A przecież sumienie ekonomistów obarczają grzechy jeszcze cięższe, w tym m. in. motywowana interesem ideologicznym i (lub) material- nym propagandowa indoktrynacja całych pokoleń w krajach real- nego socjalizmu, w tym w Polsce. Np., inny guru dwudziestowiecznej ekonomii Oskar Lange pisał w swojej popularnej swego czasu ‘Ekonomii politycznej’, że: ‘dopiero socjalistyczny sposób produkcji umożliwia zastosowanie zasa- dy racjonalności w skali całego gospodarstwa społecznego, czyli spo- łeczno-gospodarczą racjonalność gospodarowania’ * Zob. O. Lange, Ekonomia polityczna, t. 1, PWN, Warszawa 1980, s. 217.

6 W innej zaś pracy Langego można znaleźć i takie słowa: ‘W pracy Stalina Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR z genial- ną prostotą i wnikliwością ujęte zostały charakter i natura praw ekonomicznych w warunkach socjalizmu: prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych i sposób działania tego prawa w socjalistycznym społeczeństwie, podstawowe prawo eko- nomiczne socjalizmu oraz prawo planowego proporcjonalnego rozwo- ju gospodarki narodowej, rola produkcji towarowej i prawa wartości w warunkach socjalizmu, siły napędowe oraz wstępne warunki przejścia do komunizmu. (...) Dzięki pracy Stalina ekonomia polityczna socja- lizmu stała się nauką o określonych podstawach, której główne pojęcia i prawa są ustalone.’ * Zob. O. Lange, Prawa ekonomiczne w świetle ostatniej pracy Józefa Stalina, w: Oskar Lange. Wybór pism, tom 1, Drogi do socjalizmu, PWN, Warszawa 1990, s

7 Termin METODOLOGIA EKONOMII oznacza nawiązującą do fi- lozofii i metodologii nauk empirycznych i nauk formalnych analizę ogólnych cech ekonomii jako nauki, czyli badanie jej pojęć, teorii oraz podstawowych zasad rozumowania o przedmiocie.

8 W szczególności chodzi m.in. o badanie: a)Celu działania ekonomistów. b) Ogólnych metod gromadzenia wiedzy stosowanych przez ekono- mistów, w celu ich porównania z metodami przyrodników. c) Osobliwości przedmiotu zainteresowania ekonomistów, które odróżniają ekonomię od innych nauk (np. matematyki, fizyki, biologii, socjologii). d) Stopnia zaawansowania ekonomii na tle innych nauk.

9 Rozwijającej się gwałtownie od kilkudziesięciu lat „metodologii ekonomii” nie należy mylić z „metodyką ekonomii”, czyli ze szcze- gółową analizą czysto technicznych procedur stosowanych przez ekonomistów, rozwiązujących konkretne problemy (np. zmierzenie prostej cenowej elastyczności popytu na pewne dobro).

10 I. CO TO JEST EKONOMIA?

11 1. EKONOMIA – NAUKA O GOSPODAROWANIU. Wbrew pozorom nie jest łatwo powiedzieć „Co to jest ekonomia?” Istnieje wiele definicji ekonomii, np. Smitha, Marshalla, Robbinsa...

12 P.A. SAMUELSON, W.D. NORDHAUS Ekonomia bada, jak społeczeństwa używają swoich rzadkich, będą- cych w niedoborze zasobów do wytwarzania wartościowych produk- tów oraz rozdzielania ich między poszczególne jednostki (1987). D. BEGG, S. FISCHER, R. DORNBUSCH Ekonomia bada, w jaki sposób społeczeństwo rozwiązuje problem wykorzystania rzadkich zasobów, decydując o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać (2005). N.G. MANKIW, M. P. TAYLOR Ekonomia jest analizą tego, w jaki sposób społeczeństwo zarządza swoimi rzadkimi zasobami (2006). ADAM SMITH Nauka prowadząca „badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776). ALFRED MARSHALL Nauka o tym, jak ludzie żyją, działają i myślą w codziennym życiu gospodarczym (1890). LIONEL ROBBINS Nauka, która bada postępowanie człowieka jako stosunek między celami a ograniczonymi środkami, dającymi się stosować w różny sposób (1937).

13 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄ- CĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR).

14 Otóż (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest NAUKĄ INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ). INDUKCYJNE NAUKI DEDUKCYJNE

15 NAUKA DEDUKCYJNA (FORMALNA) to taka nauka, w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje tylko wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono w formie dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych.

16 NAUKA INDUKCYJNA (EMPIRYCZNA) to taka nauka, w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono w formie dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych LUB kiedy zostanie ono wywnioskowane w drodze indukcji (uogólniania wyników obserwacji).

17 TWIERDZENIA PIERWOTNE: we wszystkich naukach przyj- muje się pewne zdania jako twierdzenia, mimo że się ich z innych twierdzeń w drodze wnioskowania nie wyprowadziło.

18 A zatem (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest NAUKĄ INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ). EKONOMIA INDUKCYJNE NAUKI DEDUKCYJNE PrzyrodniczeSpołeczne EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄ- CĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR).

19 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄ- CĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). KOMENTARZ 1 1. Taka definicja poza zakres ekonomii wyklucza wiedzę „technolo- giczną” (np. wiedzę o metodach obróbki metalu skrawaniem).

20 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄ- CĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). KOMENTARZ 2 Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ.

21 DYGRESJA Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ… Mam na myśli prawdziwość wiedzy w rozumieniu KORESPON- DENCYJNEJ (KLASYCZNEJ) (a nie np. KOHERENCYJNEJ lub PRAGMATYCZNEJ) teorii prawdy. According to a survey of professional philosophers and others on their philosophical views which was carried out in November 2009 (taken by 3226 respondents, including 1803 philosophy faculty members and/or PhDs and 829 philosophy graduate students) 44.9% of respondents accept or lean towards correspondence theories. (Zob. &areas0=0&areas_max=1&grain=medium).

22 DYGRESJA CD. KORESPONDENCYJNA (KLASYCZNA) teoria prawdy Veritas est adaequatio rei et intellectus (łac.) (Arystoteles, Tomasz z Akwinu (Summa Theologiae I, q.16 a.1) Ajdukiewicz: „Prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością. (…) Że jakieś twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością – to znaczy, że jest tak właśnie, jak to twierdzenie głosi. A więc myśl, że Ziemia jest okrągła, jest zgodna z rzeczywistością, ponieważ Ziemia jest okrągła (…).” K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warsza- wa 1983, s. 29, 39.

23 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy Ajdukiewicz: „[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi; zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzecz- ność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warsza- wa 1983, s. 33).

24 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd. Ajdukiewicz: „[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi; zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzecz- ność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.” Czyżby każda konsekwentna i zwarta bajka mogła rów- nym prawem uchodzić za prawdę jak teoria przyrodnicza oparta na żmudnych obserwacjach i eksperymentach? Otóż koherencjonis- tom idzie o zgodność danej myśli nie z byle jakimi innymi, ale o zgodność jej z twierdzeniami, za którymi opowiada się doświadcze- nie (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warsza- wa 1983, s. 33).

25 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd. Ajdukiewicz: „Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświad- czenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze sobą zbudować. MOŻNA ICH UTWORZYĆ WIĘCEJ, PRZY CZYM DECYDUJĄC SIĘ NA JEDEN SYSTEM BĘDZIE SIĘ MUSIAŁO UZNAĆ ZA FAŁSZ, ZA ZŁUDZENIE, PEWNE NA DOŚWIADCZENIU OPARTE TWIERDZENIA, KTÓRE PRZY PRZYJĘCIU INNEGO SYSTEMU, JEŚLI Z NIM HARMONIZU- JĄ, UZNAĆ BĘDZIE NALEŻAŁO ZA PRAWDĘ. Sama więc zgod- ność z doświadczeniem i harmonia wewnętrzna jeszcze nie wystar- cza. Trzeba jeszcze jakiegoś dodatkowego kryterium wyboru między różnymi systemami harmonizujących ze sobą twierdzeń zgodnych z doświadczeniem.” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warsza- wa 1983, s. 34).

26 DYGRESJA CD. „Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświad- czenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze sobą zbudować. Można ich utworzyć więcej, przy czym decydując się na jeden system będzie się musialo uznać za fałsz, za złudzenie, pewne na doświadczeniu oparte twierdzenia, które przy przyjęciu innego systemu, jeśli z nim harmonizują, uznać będzie należalo za prawdę.” A A Ta myśl Ajdukiewicza z 1949 r. ma wiele wspólnego ze słynną metaforą Willarda Van Ormana Quine’a z jego pracy z 1954 roku Carnap and Logical Truth: „Wiedza naszych ojców jest materią utkaną ze zdań. W naszych rę- kach rozwija się ona i zmienia na skutek czynionych przez nas mniej lub bar- dziej dowolnych i świadomych rewizji i uzupełnień, mniej lub bardziej bezpoś- rednio powodowanych nieustanną stymulacją naszych organów zmysłowych. Jest to tkanina szara, biorąca czerń od faktów i biel od konwencji. Nie znajduję jednak ważnych powodów, by sądzić, że są w niej nici całkiem czarne lub też całkiem białe.”.

27 DYGRESJA CD. PRAGMATYCZNA teoria prawdy Ajdukiewicz: „Za (…) ostateczne kryterium (prawdziwości twierdzeń – B. Cz.) uważa (…) pragmatyzm (w swej radykalnej formie) pozyteczność danego twierdzenia w działaniu. (…) Jeżeli (…) wpływ naszych przekonań na nasze działanie czyni to działanie skutecznym, tzn. pozwala na osiągnięcie zamierzonego celu, to przekonanie to jest prawdziwe.” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, War- szawa 1983, s ). KONIEC DYGRESJI

28 II. O METODZIE GROMADZENIA WIEDZY O GOSPODA- ROWANIU…

29 Obserwując gospodarowanie, ekonomiści usiłują m. in. poznać cha- rakterystyczne, powtarzające się cechy zachowania ludzi (REGU- LARNOŚCI ICH ZACHOWANIA). Są to tzw. PRAWA EKONO- MICZNE.

30 Te PRAWA mogą być OGÓLNE (UNIWERSALNE) lub STA- TYSTYCZNE. Prawa naukowe przyjmują bądź postać twierdzeń ogólnych, że – w danych warunkach - STALE dzieje się tak a tak, lub występują pod postacią twierdzeń statystycznych, stawierdzających, że tak się dzieje Z TAKĄ A TAKĄ CZĘSTOŚCIĄ.

31 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO POPYTU Kiedy cena się zmienia, ceteris paribus, zapotrzebowanie na dob- ro zmienia się w drugą stronę.

32 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO OKUNA Zmiana wielkości produkcji o 2,0 – 2,5% powoduje skierowaną przeciwnie zmianę stopy bezrobocia o 1 p. proc.

33 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO GRESHAMA Jeśli w obiegu znajduje sie pieniądz ‘lepszy’ (zawierający więcej kruszcu) i pieniądz ‘gorszy’ (zawierający mniej kruszcu), to w roli środka wymiany dóbr ludzie będą używali raczej pieniądza ‘gorszego’, a nie pieniądza ‘lepszego’”.

34 Dążąc do prawdy, ekonomiści (naukowcy) posługują się metodą, która zapewnia INTERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OB- IEKTYWNOŚĆ) osiąganej wiedzy. Oznacza to, że o prawdziwości tej wiedzy może się prze- konać KAŻDY odpowiednio przygotowany [np. potrafiący czytać i (lub) posługiwać się analizą regresji liniowej] człowiek. EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄ- CĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR).

35 Ekonomiści posługują się przy tym metodą, która zapewnia IN- TERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OBIEKTYWNOŚĆ) osiąganej wiedzy. To właśnie ta metoda odróżnia naukowców od innych po- szukiwaczy PRAWDY ufających np. w autorytet Mistrza, Kapłana lub Świętej Księgi…

36 Ekonomistów metoda badania gospodarki składa się w szczególności z następujących czynności: 1. OBSERWOWANIE gospodarowania. 2. UOGÓLNIANIE wyników obserwacji (INDUKCJA). 3. WNIOSKOWANIE (DEDUKCJA). 4. KRYTYKA powstałej wiedzy (test logiczny i empiryczny).

O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 37

38 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY…

39 Wbrew rozpowszechnionym poglądom OBSERWACJA NIE PO- LEGA NA BIERNYM REJESTROWANIU FAKTÓW. Wiedza ob- serwatora przynajmniej na dwa sposoby wpływa na wyniki obser- wacji.

40 Wiedza obserwatora przynajmniej na DWA sposoby wpływa na wyniki obserwacji. PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE PYTANIA STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co może obserwować. PO DRUGIE, wiedza ta wpływa na same wyniki obser- wacji, które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE.

41 PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE PYTANIA STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co może obser- wować. Inaczej: to, co uznajemy za istniejące (i godne obserwacji), zależy od tego, co mamy w głowach. Współczesny filozof ujmuje tę – jak sadzę - myśl w ten sposób: „Tworem zdrowego rozsądku jest również rudymentarna fizyka, postulująca istnienie ciał takich jak domy czy drzewa, i formu- łująca podstawowe prawidłowości zachowania się ciał. Nauka (…) [p]ostuluje (…) istnienie, oprócz ciał, także innych rodzajów przed- miotów, takich jak elektrony, neutrony, liczby i zbiory. Status przedmiotów każdego z tych rodzajow jest w istocie taki sam: wszystkie one są przedmiotami postulowanymi przez nas w toku konstrukcji teorii, która ma opisać i wyjaśnić nasze doświadczenie zmysłowe. (…) Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie kwestionować realności przedmiotów, którym nauka przypisuje ist- nienie. (…) [R]ozwój nauki może doprowadzić do drzucenia postu- lowanych wcześniej przedmiotów – ze zdroworozsądkowymi ciałami włącznie – na rzecz przedmiotów innego rodzaju, pozwalających le- piej wyjaśnić nasze doświadczenie.” (Barbara Stanosz: Wstęp, w: Willard V. Quine, Granice wiedzy i inne eseje filozoficz- ne, PIW, warszawa 1986, s ).

42 „Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie kwestionować realności przedmiotów, którym nauka przypisuje istnienie.” Na przykład, współczesny makroekonomista nie kwestionuje re- alności „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezro- bocia”, lecz wypowiada dotyczące „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia” twierdzenia. Zupełnie inaczej niż czynili to np. Adam Smith i Alfred Marshall, którzy nie „postu- lowali” istnienia „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia”.

43 PO DRUGIE: Nasza wiedza wpływa na same wyniki obserwacji, które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE.

44 Np. Polanyi tak opisuje zmiany wrażeń studenta, który obser- wuje zdjęcia rentgenowskie płuc. „Z początku student jest zupełnie zagubiony, ponieważ na zdjęciu rentgenowskim dostrzec potrafi jedynie cienie serca i żeber oraz kilka pajęczastych plam pomiędzy nimi. Wydaje mu się, że to, o czym mówią specjaliści, istnieje tylko w ich wyobraźni, bowiem on nic z tego nie potrafi zobaczyć. Potem, w miarę jak słucha przez kilka tygodni wykładów, oglądając uważnie ciągle nowe zdjęcia różnych przypadków chorobowych, pojawia się w nim pierwsze zrozumienie; powoli zapomina o żebrach i zaczyna widzieć płuca. Na koniec zaś, jeżeli stara się i jest bystry, dostrzeże bogatą pano- ramę szczegółów. Zobaczy anomalie fizjologiczne, zmiany patolo- giczne, blizny, ślady chronicznych infekcji i oznaki ostrej choroby”.

45 Podobnie, w Polsce po zmianie ustroju gospodarczego w 1990 r., studiując statystyki i obserwując gospodarkę, jedni widzieli raczej ekonomiczną katastrofę (zgodnie z danymi GUS PKB obniżył się w latach 1990–1992 o 19,5%), inni zaś – raczej ekonomiczny rozwój (ich zdaniem, poza polem widzenia statystyków pozostawał np. ten fakt, że przed 1989 rokiem pewną część produkcji wliczanej do PKB stanowiły dobra bardzo niskiej jakości; zaprzestanie ich produkcji nie spowodowało gorszego zaspokojenia potrzeb). W dodatku obser- watorzy ci uznawali spadek produkcji towarzyszący przemianie gos- podarki nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę prywatnorynkową za początek procesu, którego naturalnym ciągiem dalszym okaże się szybki wzrost gospodarczy.

46 Jest zatem tak oto … TEORIA

47 DYGRESJA Pomyślmy w tym miejscu o dorobku ekonomii w postaci JĘZYKA stworzonego przez ekonomistow i służącego do opisywania procesu gospodarowania.

48 DYGRESJA CD. Chodzi o ten dobrze znany studentom kończącym studia ekono- miczne na całym świecie zestaw terminów i klasyfikacji w rodzaju : wskaźnika cen konsumenta, wartości realnej i wartości nominalnej, kosztów transakcyjnych, kosztu alternatywnego, korzyści skali, równowago Nasha, efektów zewnętrznych, efektu gapowicza, problemu pana i sługi, nadwyżki : całkowitej, konsumenta i producenta, asymetrii informacji, dóbr pożądanych i niepożądanych społecznie, kursu odpowiadającego parytetowi siły nabywczej, produktu krajowego brutto, mnożnika, funkcji pieniądza, bezrobocia naturalnego i przymusowego, podatku inflacyjnego, korzyści komparatywnych. bilansu płatniczego

49 To właśnie m. in. dzięki temu językowi ekonomiści coraz zwięźlej i precyzyjniej opisują, analizują i wyjaśniają procesy gospodarcze. Te analizy miewają wielkie znaczenie praktyczne. W sposób oczywisty jest tak np. w przypadku polityki an- tymonopolowej (np.: to właśnie urząd ochrony konkurencji decy- duje, czy Microsoft zostanie podzielony, czy nie zostanie podzie- lony) i analizy kosztów i korzyści (np.: to m. in. analiza kosztów i korzyści rozstrzyga o dokładnej lokalizacji budowanych przez państwo lotnisk, portów, autostrad). KONIEC DYGRESJI

50 O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… TEORIA

51 TEORIĄ EKONOMICZNĄ nazywamy usystematyzowany, tzn. powiązany logicznie, zbiór hipotez, praw, definicji i klasyfikacji, sformułowanych w pewnym języku. (Np. teoria keynesowska, teoria monetarystyczna).

52 Dzięki wchodzącym w jej skład twierdzeniom teoria pozwala WYJAŚNIAĆ zdarzenia, a czasem umożliwia PROGNOZOWA- NIE zdarzeń. Wyjaśnienie dotyczy przeszłości, a prognoza – przyszłości. NP. PRAWO ENGLA („W miarę wzrostu dochodów udział wy- datków na żywność w wydatkach ogółem się zmniejsza”) oraz za- obserwowany w pewnym kraju wzrost dochodów uzasadniają prognozę spadku udziału wydatków na żywność we wszystkich wydatkach w tym kraju.

53 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY PRAWDZIWEJ

54 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY…

55 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY…

56 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY…

57

58 π=-α(U-U*) π – stopa zmiany cen. α – parametr opisujący wrażliwość poziomu płac na odchylenia rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej stopy bezrobocia. U*. U – rzeczywista stopa bezrobocia. U*- naturalna stopa bezrobocia. Oto wzór klasycznej „cenowej” krzywej Phillipsa (ang. Phillips curve). PRZYKŁAD MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FALSYFIKACJĄ TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez]

59 π=-α(U-U*) Jak widać, warunkiem pojawienia się INFLACJI, π>0, jest spadek rzeczywistej stopy bezrobocia, U, poniżej naturalnej stopy bezrobo- cia, U* (π>0  U<U*).

60 π=-α(U-U*) Natomiast warunkiem pojawienia się DEFLACJI, π U*).

61 TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ I Inflacja i bezrobocie w USA w latach Krzywa Phillipsa Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 119.

62 Skonfrontujmy „prostą” krzywą Phillipsa [π=-α(U-U*)] z wyni- kami obserwacji. Inflacja i bezrobocie w USA w latach Te dane empiryczne DO PEWNEGO STOPNIA potwierdzają na- sze ustalenia... W USA w 6. dekadzie XX w. (U* wynosiła wtedy ok. 5%) zmniejszenie się U do poziomu U U* powodował SPADEK TEMPA INFLACJI, π (A NIE SPADEK POZIOMU CEN, P, CZYLI DEF- LACJĘ). Krzywa Phillipsa Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 119.

63 Inflacja i bezrobocie w USA w latach TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ II Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 121.

64 W obliczu empirycznego zaprzeczenia twierdzenia Phillipsa, chcąc pogodzić krzywą Phillipsa z rzeczywistym obrazem gospodarki, ekonomiści uzupełnili teorię opisującą związki produkcji, bezrobo- cia i cen o hipotezę „oczekiwań inflacyjnych”, a w szczególności „ADAPTACYJNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH”.

65 Ludzie mają „ADAPTACYJNE OCZEKIWANIA INFLACYJ- NE”, jeśli sądzą, że TEMPO INFLACJI W PRZYSZŁOŚCI (π e ) BĘDZIE PODOBNE DO OBECNEGO TEMPA INFLACJI (π). Zmiana obecnego tempa inflacji, π, powoduje wtedy POWOLNĄ zmianę oczekiwanego tempa inflacji, π e. Powstała w ten sposób KRZYWA PHILLIPSA UZUPEŁNIONA O OCZEKIWANIA INFLACYJNE (ang. inflation expectations aug- mented Phillips curve)

66 Mianowicie: skoro ludzie zdają sobie sprawę z istnienia infla- cji, a nawet mają konkretne oczekiwania inflacyjne, w czasie negocjacji płacowych dążą do ustalenia poziomu REALNEJ, NIE NOMINALNEJ, podwyżki płac. To on zależy od skali odchylenia rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej stopy bezrobocia, U*. Jest nie tak A : π w =-α W(U-U*), czyli nie tak: π = -α(U-U*), a tak: (π w –π e )=-α(U-U*), czyli tak: (π–π e )=-α(U-U*) A π w =π, bo wynagrodzenia są główną częścią kosztów produkcji.

67 (π–π e )=-α(U-U*) WNIOSKI: 1. Jeśli zatem rzeczywista stopa bezrobocia, U, spadnie po- niżej stopy naturalnej, U 0, więc π>π e, czyli ceny zaczną rosnąć SZYBCIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO.

68 (π–π e )=-α(U-U*) WNIOSKI: 2. Natomiast jeśli U>U*, to (π–π e )< 0, więc π<π e, czyli ceny zaczną rosnąć WOLNIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO.

69 W przypadku „zmodernizowanej” krzywej Phillipsa uzupeł- nionej o adaptacyjne oczekiwania inflacyjne dane empirycz- ne dość dobrze potwierdzają teorię. Powiedzmy, że: π e t = π t-1. Wtedy: π t – π e t = -α(U t -U*) π e t = π t-1  (π t – π t-1 ) = -α(U-U*).

70 Tym razem obserwacja dość dobrze potwierdza teorię... π t – π t-1 = -α(U-U*) Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s Inflacja i bezrobocie w USA w latach KONIEC PRZYKŁADU MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FAL- SYFIKACJĄ TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez]

71 MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY PRAWDZIWEJ - poza opisanymi istnieją jeszcze inne kryteria akceptacji teorii…

72 „Brzytwa Ockhama „ (Wilhelm Ockham; ok )

73 O ZASADZIE EKONOMII MYŚLENIA (KRYTERIUM PROSTO- TY ) W NAUCE („BRZYTWA OCKHAMA”)… William Ockham (c ) Nie należy mnożyć bytów bez potrzeby. Non sunt multiplicanda entia preater necessitatem. (łac.) Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najproś- ciej. Pluralitas non est ponenda sine neccesitate. (łac.) Lub inaczej: We are to admit no more causes of natural things than such as are both true and sufficient to explain their appearances. (ang.) (Isaac Newton) Nie należy uznawać więcej przyczyn dla rzeczy naturalnych, niż takich, które są zarówno prawdziwe i wystarczające, by wyjaśnić ich cechy.

74 Naturalnie praca ekonomistów wymaga także INTUICJI, FAN- TAZJI I WIARY. To nimi m. in. kierujemy się, wybierając przedmiot badań, formu- łując hipotezy, planując ich testy i wybierając sposób prezentacji tego, co mamy do powiedzenia. Upodabnia to pracę naukową do sztuki. O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY PRAWDZIWEJ

75 MILTON FRIEDMAN (1912–2006) O EMPIRYCZNEJ (INDUK- CYJNEJ) NAUCE EKONOMII: „(...) teoria powinna być osądzona ze względu na swą zdolność do formułowania prognoz dla klasy zjawisk, które chce „wyjaśnić”. Je- dynie świadectwo faktów jest w stanie pokazać czy jest ona „praw- dziwa”, czy też „fałszywa”, lub – ujmując to lepiej – przejściowo „akceptowana”, jako obowiązująca lub „odrzucona”. [Essay on the Methodology of Positive Economics (1953)]

76 ZAKOŃCZENIE Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana).

77 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroeko- nomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory.

78 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroeko- nomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory. Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „na- leży zwalczać inflację”) w ekonomii.

79 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: - Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). -Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroeko- nomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory. -Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „na- leży zwalczać inflację”) w ekonomii. Sądzę jednak, że te niejasności nie niszczą przedstawionego obrazu ekonomii. Mimo wszystkich zastrzeżeń nie znam obrazu eko- nomii „dokładniejszego” (jako opis tego, co ekonomiści robią), a także „lepszego” (jako opis tego, co ekonomiści powinni ro- bić).

80 NA ZAKÓNCZENIE POMÓWMY JESZCZE O MODELOWANIU I ZWIĄZKACH ZMIENNYCH EKONOMICZNYCH

81 Otóż ekonomistów bardzo interesują ZWIĄZKI OBSERWOWA- NYCH ZMIENNYCH (np. poziomu bezrobocia i wielkości inflacji). Znając te związki, można stworzyć UPROSZCZONY OBRAZ PROCESU GOSPODARCZEGO, czyli jego MODEL (np. słowny, rysunkowy, matematyczny, mechaniczny). MODEL przedstawia za- leżność części tego procesu, UŁATWIAJĄC MYŚLENIE I DZIAŁANIE.

82 PRZYKŁAD: W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe, opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pew- nym okresie. Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezro- bocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”. W efekcie stworzono matematyczny model tego procesu:  U t = -1/2  Y t-1, gdzie:  U t – zmiana wielkości stopy bezrobocia w okresie t, (w p.proc.);  Y t-1 – zmiana wielkości produkcji w okresie t-1 (w %). Znając ten związek, Prezydent doprowadził do wzrostu pro- dukcji o 10%, co spowodowało spadek stopy bezrobocia o 5 p. proc. (z 15% do 10%). W efekcie Partia Prezydenta wygrała wybory!

83 A zatem, ekonomistów bardzo interesują PRZYCZYNOWE ZWIĄZKI OBSERWOWANYCH ZMIENNYCH. Kiedy właściwie zaobserwowaną regularność zmian zmiennych uznajemy za ZWIĄZEK PRZYPADKOWY, a kiedy za ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY?

84 ZADANIE W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów.

85 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.

86 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.

87 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. Związek przyczynowy. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpo- wiedz szczegółowo.

88 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. Związek przyczynowy. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpo- wiedz szczegółowo. d) Istotne dla mnie było to, czy zaobserwowana regularność zmian jest, czy też nie jest wyjaśniana przez wiarygodną teorię, zgodnie z którą jedna zmienna stanowi przyczynę, a druga - skutek.

89 O PUŁAPKACH CZYHAJĄCYCH NA POSZUKIWACZY ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWYCH…

90 ZADANIE Na czym polega : a) „Błąd przypadkowego związku”?

91 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZY- PADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”?

92 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZY- PADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”? „Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Błąd ukrytej zmiennej”?

93 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZY- PADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”? „Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Błąd ukrytej zmiennej”? „Błąd ukrytej zmiennej” oznacza, że za przyczynę zdarzenia A błędnie uznajemy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C. d) Podaj przykłady tych błędów.

94 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski).

95 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie od- wrotnie).

96 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie od- wrotnie). dc) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ” Przyczyną zamożności Szwedów są ich wysokie płace. Przecież to dzięki nim przeciętny Szwed może sobie kupić o wiele więcej niż przeciętny Polak. (W tym przypadku „ukrytą przyczyną” zarówno zamożności Szwedów, jak i ich wysokich płac jest umiejętność Szwedów wytwarzania dużej, np. w porównaniu z Polakami, ilości dóbr).

97 „Kiedy na rysunku obok popyt zwiększył się z D do D 1, wzrost oferowanej na sprzedaż ilości dobra spowodował wzrost ceny tego dobra”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczyno- wy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dobra i ceny tego dobra w tej sytuacji. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypad- kowego związku”? c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej zmiennej? d) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd odwró- conej przyczynowości”? Q D PBPB S E 0 Q*Q* P*P* E1E1 P1*P1* Q1Q1 D1D1

98 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo- bójstw w Polsce w latach a) Podaj argumenty, które mo- gą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie.

99 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo- bójstw w Polsce w latach a) Podaj argumenty, które mo- gą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W do- datku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samo- bójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.

100 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo- bójstw w Polsce w latach a) Podaj argumenty, które mo- gą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W do- datku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samo- bójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przy- czynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdora- zowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący).

101 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo- bójstw w Polsce w latach a) Podaj argumenty, które mo- gą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W do- datku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samo- bójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przy- czynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdora- zowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący). Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”. KOMENTARZ: Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezro- botnym).

102 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo- bójstw w Polsce w latach a) Podaj argumenty, które mo- gą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W do- datku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samo- bójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przy- czynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdora- zowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący.) Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”. KOMENTARZ: Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezro- botnym). c) „Błąd przypadkowego związku”.

103 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, c) „Błąd przypadkowego związku”. „Ta zależność jest przypadkowa. Na wiadomą decyzję wpływa wiele okoliczności (np. zdrowie, religia, zawiedziona miłość, sytuacja ro- dzinna, sytuacja ekonomiczna). Nie można z jednej z nich czynić głównego powodu samobójstwa”. KOMENTARZ: To prawda, na wiadomą decyzję rzeczywiście wpływa bardzo wiele okoliczności. Nie znaczy to jednak, że jest ona przypadkowa. Prze- czą temu wyniki obserwacji, których streszczeniem jest rysunek, a także teoria przedstawiona w odpowiedzi na pytanie (a). Problema- tyczna jest jedynie siła tej zależności. Przydałaby się dalsza analiza, np. studia konkretnych przypadków samobójstw, obserwacja zmian liczby nieudanych zamachów samobójczych* * Zob. B.Czarny, A.Kurowska: Horror oeconomicus, czyli prywatny koszt bez- robocia w Polsce... w serwisie (

104 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm).

105 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm). „Skoro wielu samobójców cierpiało na zaburzenia psychiczne, to może nie bezrobocie, a choroba jest przyczyną zamachu samobój- czego? Jednocześnie choroba może być przyczyną utraty pracy, co tłumaczy istnienie korelacji między samobójstwami i bezrobociem”. KOMENTARZ: To prawda. Jednak taka teoria wymaga wyjaśnienia zmian liczby zachorowań na choroby psychiczne po 1990 roku.