1 Witam Państwa na zajęciach z MAKROEKONOMII, !!

2 PKB A INNE MIERNIKI POZIOMU ŻYCIA

3 Studia MAKROEKONOMII zwykle rozpoczyna analiza sposobu mierzenia EFEKTÓW PRACY CAŁEGO SPOŁE- CZEŃSTWA, a zarazem także POZIOMU ŻYCIA SPOŁE- CZEŃSTWA. Chodzi o sposób mierzenia tzw. PRODUKTU KRA- JOWEGO BRUTTO (PKB) i grupy spokrewnionych z PKB mierników (np. PRODUKT NARODOWY BRUTTO, PNB). PKB i mierniki pochodne są na wiele sposobów kry- tykowane.

4 Na przykład, PKB nie uwzględnia produkcji dóbr finalnych w „szarej strefie” i w gospodarstwach domowych. PKB nie uwzględnia także wielu innych zjawisk, od których zależy poziom życia społeczeństwa (np. bezpieczeństwa, efektów zewnętrznych (ang. externalities), czasu wolnego, struktury dochodów)… / Wady PKB jako miernika poziomu życia opisują np. A. Sen, J. Stiglitz i J.-P. Fitoussi w pracy pt. Mismeasuring Our Lives: Why GDP Doesn’t Add Up. Jest ona skróconą wersją końcowego raportu kierowanej przez Stiglitza Commission on the Measurment of Economic Performance and Social Progress utworzonej w 2008 r. przez prezydenta Francji Nicolasa Sarkozego w celu wskazania ograniczeń PKB i zaprojektowania lepszych mierników poziomu życia. Podobne działania podjął m. in. rząd Davida Camerona w Wielkiej Brytanii.

5 Na skutek tej krytyki PKB powstały INNE MIERNIKI PO- ZIOMU ŻYCIA. Odzwierciedlają one DWIE ALTERNATYWNE W STO- SUNKU DO PKB KONCEPCJE pomiaru poziomu życia.

6 Zgodnie z pierwszą POZIOM ŻYCIA MIESZKAŃCOW KRAJU ZALEŻY OD WIELU MOŻLIWYCH DO OBIEK- TYWNEGO ZMIERZENIA CECH GOSPODARKI (np. po- ziom dochodów, wykształcenie, oczekiwana długość życia tych mieszkańców). Koncepcji tej odpowiada HUMAN DEVELOPMENT IN- DEX (pol. wskaźnik rozwoju społecznego).

7 Zgodnie z drugą POZIOM ŻYCIA MIESZKAŃCOW KRA- JU MOŻNA ZMIERZYĆ, REJESTRUJĄC SUBIEKTYW- NE ODCZUCIA TYCH MIESZKAŃCÓW NA TEMAT ICH ZADOWOLENIA Z ŻYCIA. Koncepcji tej odpowiada HAPPINESS INDEX (pol. wskaź- nik szczęścia).

8 I. Przyjrzyjmy się WSPÓŁCZYNNIKOWI ROZWOJU SPO- ŁECZNEGO (ang. human development index) … / Analizę starego i nowego sposobu liczenia human development index zawiera np. praca: J. Klugman, F. Rodriguez, Hyung-Jin Choi, The HDI 2010: New Controversies, Old Critiques, w: Human Development Research Paper 2011/01 ( ).

9 WSKAŹNIK ROZWOJU SPOŁECZNEGO (ang. Human Development Index, HDI) Programu Narodów Zjednoczo- nych ds. Rozwoju (ang. United Nations Development Prog- ramme, UNDP) 1990 r., Amartya Sen, Mahbub ul Haq. HDI ma mierzyć SZANSE JEDNOSTEK REALIZACJI ICH WRODZONYCH MOŻLIWOŚCI. Zdaniem twórców HDI szanse te zależą nie tylko od POZIOMU DOCHODÓW, lecz także od wielu innych okoliczności, spośród których – arbitralnie – uwzględniają oni ZDROWIE i WYKSZTAŁCENIE.

10 W efekcie HDI jest średnią geometryczną trzech mierników cząstkowych: HDI= Dotyczą one ZDROWIA, EDUKACJI i DOCHODÓW per capita.

11 Miarą poziomu zdrowia jest WSKAŹNIK PRZECIĘT- NEJ OCZEKIWANEJ DŁUGOŚCI ŻYCIA (ang. life expectancy index, LEI), obliczany zgodnie ze wzorem: LEI = (LE-20)/(83,2-20).

12 Miarą poziomu edukacji jest WSKAŹNIK EDUKACJI (ang. education index, EI), obliczany zgodnie ze wzorem: EI = MYS to skrót od mean years of schooling (pol. przeciętna liczba lat spędzonych przez osobę w wieku 25 i więcej lat w szkole). EYS to skrót od expected years of schooling (pol. przeciętna oczekiwana liczba lat spędzonych przez dziecko w wieku 5 lat w szkole w ciągu całego swojego życia)..

13 Miarą poziomu dochodów jest WSKAŹNIK DOCHO- DÓW (ang. income index, II), obliczany zgodnie ze wzo- rem: II =[ln(DNB per capita PPP $)- ln(163)]/[ln(108211)-ln(163)].

14 II =[ln(DNB per capita PPP $)- ln(163)]/[ln(108211)-ln(163)]. Zauważ, że konstrukcja cząstkowego wskaźnika docho- dów podporządkowana jest idei malejących przychodów. Jest ono skutkiem użycia w odpowiednim wzorze logaryt- mów poziomów dochodu per capita (kiedy DNB rośnie, lnDNB też rośnie, ale coraz wolniej).

15 1. LEI = (LE-20)/(83,2-20). 2. EI = 3. II=[ln(DNB per capita PPP $)-ln(163)]/[ln(108211)-ln(163)]. Konstrukcja tych trzech mierników cząstkowych sprawia, że ich wartości zawierają się między 0 a 1, co powoduje, że również syntetyczny HDI należy do przedziału.

16 Np., w 2012 r. w Polsce przeciętne dalsze trwanie życia osoby w wieku 0 lat wynosiło 76,3 lat, przeciętna liczba lat spędzonych w szkole (MYS) - 10 lat, przeciętna oczekiwana liczba lat spędzonych w szkole (EYS) - 15,2 lat. Obliczony przy wykorzystaniu kursu walutowego odpowiadającego parytetowi siły nabywczej DNB per capita wynosił USD (o sile nabywczej z 2005 r.). W efekcie syntetyczny wskaźnik HDI był równy 0,821, co dawało Polsce 39 miejsce na 187 badanych krajów (o 7 pozycji lepiej niż w rankingu wg PKB PPP per capita). (Pierwsze trzy miejsca zajmowały: Norwegia, Australia i Stany Zjednoczone).

17 Co ciekawe, ranking społeczeństw wg kryterium poziomu HDI odznacza się bardzo wysoką korelacją z rankingiem społeczeństw wg poziomu PKB per capita.

18 Jednak np. kraje realnego socjalizmu mają zaskakująco wysoki poziom HDI, czego przyczyną jest WZGLĘDNIE ROZWINIĘTA OŚWIATA I SŁUŻBA ZDROWIA W TYCH KRAJACH. Np. w 2001 r. Kuba i Ukraina zajmowały odpowied- nio 52 i 75 miejsce na świecie w hierarchii HDI oraz 90 i 98 miejsce w hierarchii PKB per capita. Odwrotnie jest m. in. w przypadku niektórych eksporterów ropy naftowej (np. Kuwejt, Arabia Saudyjska).

19 Studium to zostało napisane przez Bogusława Czarnego ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie NO PRZECIEŻ KAŻDY CHCIAŁBY BYĆ ZDROWY, MĄDRY I BOGATY! © 2014 by Bogusław Czarny Warszawa, wrzesień 2014

20

21 II. A teraz przyjrzyjmy się EKONOMII SZCZĘŚCIA (ang. economics of happiness)… / Obecny stan ekonomii szczęścia opisują np. B. Frey i in. (Happiness: a Revolution in Economics, MIT Press, Cambridge Massachusetts, 2008) oraz C. Graham (The Pursuit of Happiness. An Economy of Well-Being), Brookings Institution Press, Washington, D. C W 2013 r. ukazała się antologia najważniejszych prac z zakresu „ekonomii szczęścia” pt. Recent Developments in the Economics of Happiness wydana przez Bruno Freya i Aloisa Stutzera.

22 A. Wydaje się, że ekonomiści zajmujący się „ekonomią szczęś- cia” zwykle odwołują się do terminu „szczęście” w znacze- niu drugim i (lub) w znaczeniu czwartym Władysława Tatar- kiewicza. 22 „Są tedy cztery przynajmniej zasadnicze pojęcia szczęścia; szczęśliwy jest, po pierwsze, ten, komu sprzyja pomyślny los, PO DRUGIE – KTO ZAZNAŁ NAJINTENSYWNIEJSZYCH RADOŚCI, po trzecie – kto posiada najwyższe dobra lub przy- najmniej dodatni bilans życia, i PO CZWARTE – KTO JEST ZADOWOLONY Z ŻYCIA”. W. Tatarkiewicz, O szczęściu, PWN, Warszawa 1990, s. 24.

23 Np. autorka hasła „economics of happiness” z NPDE z 2008 r. 1/. Carol Graham rozróżnia „szczęście” w sensie Jeremiasza Benthama ( ) i w sensie Arystotelesa (384 p.n.e.-322 p.n.e.) [„happiness as contentment in the Benthamite sense or as a fulfilling life in the Aristotelian sense?” 2/ / Zob. C. Graham, Economics of happiness, w: The New Palgrave Dictionary of Economics, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume: Palgrave Macmillan, / C. Graham, The Pursuit of Happiness. An Economy of Well- Being), Brookings Institution Press, Washington, D. C. 2011, s

24 Graham pisze: „Clearly both components of well-being matter to overall happiness, although some people emphasize one more than the other (…).” (s. 56) I w innym miejscu: „In contexts in which expectations for the future are low and discount rates are high, one can imagine that hedonic utility plays a stronger role in determining happiness. That does not mean, however, that happiness in the broader life evaluation sense is not important; it just means that it is emphasized less because opportunities are fewer and expectations are lower.” (s. 44) I w innym miejscu: „What makes happiness surveys such an useful research tool is their open-endedness. The definition of happiness is left up to the respondent, and we do not impose a U.S. conception of happiness on Chinese respondents or a Chinese definition on Chilean ones”. (s. 24)

B. UTYLITARYŚCI (od łacińskiego utilis – użyteczny) –postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku - kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., według którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej liczby ludzi (istot żywych). Pol. „JAK NAJWIĘCEJ SZCZĘŚCIA DLA JAK NAJ- WIĘKSZEJ LICZBY LUDZI!”; ang. „THE GREATEST HAPPINESS OF THE GREATEST NUMBER”). 25

26 Utylitarystą był m.in. JEREMY BENTHAM, , Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1789 oraz ARTUR PIGOU, , The Economics of Welfare, 1920). 26

27 Wielu utylitarystów interesowało pytanie: „CZY NALEŻY WYRÓWNYWAĆ DOCHODY PODAT- KAMI I ZASIŁKAMI?”. 27

Wielu z nich odpowiadało na to pytanie tak: Tak, NALEŻY, bo celem jest maksymalizacja całkowitej użyteczności (ang. utility) społeczeństwa, rozumianej jako su- ma użyteczności wszystkich obywateli, a użyteczność krań- cowa dochodu ludzi maleje. Jednak, oczywiście, GRANICE TAKIEJ POLITYKI WY- ZNACZA DBAŁOŚĆ O BODŹCE, SKŁANIAJĄCE DO EFEKTYWNEGO GOSPODAROWANIA. 28

Na początku XX w. takie uzasadnienie „wyrównywania do- chodów” spotkała się z krytyką zwolenników wczesnopozy- tywistycznych teorii nauki (chodziło o kwestię POMIARU, PORÓWNYWANIA, AGREGOWANIA użyteczności poje- dynczych osób). Sceptycy twierdzili że użyteczność (cierpienie i roz- kosz) różnych ludzi nie jest porównywalna (ludzie nie mają równej „zdolności doświadczania”) (Lionel Robbins, ; 1932, An Essay on the Nature and Signifacance of Economic Science). Obrońcy niekiedy odwoływali się do Arystotelesa: „Wystarczy może, jeśli opracowanie naszego przedmiotu osiągnie ten stopień jasności, na jaki przedmiot ten pozwala; nie we wszystkich bowiem wywodach trzeba szukać tego samego stopnia ścisłości. Etyka nikomachejska, t. 1. * 29

30 JEREMY BENTHAM, : „the greatest happiness of the greatest number”. 30

31 University College London 31

32 Bentham’s auto-icon

33

34 Od prawie pół wieku na świecie rozwija się szybko tzw. ECONOMICS OF HAPPINESS, czyli EKONOMIA SZCZĘŚCIA 1/. Badania te polegają na ankietowaniu setek tysięcy obywateli, którzy oceniają poziom własnego dobro- bytu / Wielu widzi w niej nawiązanie do tradycji utylitarystów. C. Powróćmy do teraźniejszości…

35 Chodzi o pytania w rodzaju: „Ogólnie rzecz biorąc, na ile jesteś zadowolona/zadowolony ze swojego życia?” (ang. „Generally speaking, how happy are you with your life”). Odpowiedź polega na wskazaniu liczby punktów na skali (np. czteropunktowej lub siedmiopunktowej). Te oceny są następnie SUMOWANE i UŚREDNIANE.

(Zob. D. Leonhardt, Maybe Money Does Buy Happiness Af- ter All, w: The New York Times, 16 kwietnia 2008 r.: ml?_r=1 (artykuł dostępny w Internecie 22 sierpnia 2009 r.)). ml?_r=1

37 Studium to zostało napisane przez Bogusława Czarnego ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie PIENIĄDZE SZCZĘŚCIA NIE DAJĄ (częśc I)? © 2014 by Bogusław Czarny Warszawa, wrzesień 2014 „[E]konomiści zainteresowani problemami prak- tycznymi koncentrują swoją uwagę na miernikach tradycyjnych. Panuje zgoda co do tego, że PKB informuje jedynie o wybranych aspektach jakości życia w konkretnych społeczeństwach, inne zaś (jak np. długość życia, sprawiedliwość społeczna, radość na widok tęczy) pomija. Pamiętajmy jed- nak, że informacje te ciągle stanowią standardową podstawę porównań dobrobytu różnych naro- dów.” B. Czarny, Podstawy ekonomii, Warszawa 2011.

38 Studium to zostało napisane przez Bogusława Czarnego ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie PIENIĄDZE SZCZĘŚCIA NIE DAJĄ (częśc II)? © 2014 by Bogusław Czarny Warszawa, wrzesień 2014 „[E]konomiści zainteresowani problemami prak- tycznymi koncentrują swoją uwagę na miernikach tradycyjnych. Panuje zgoda co do tego, że PKB informuje jedynie o wybranych aspektach jakości życia w konkretnych społeczeństwach, inne zaś (jak np. długość życia, sprawiedliwość społeczna, radość na widok tęczy) pomija. Pamiętajmy jed- nak, że informacje te ciągle stanowią standardową podstawę porównań dobrobytu różnych naro- dów.” B. Czarny, Podstawy ekonomii, Warszawa 2011.