Filozofia percepcji: od gibsona do burge’a dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN Filozofia percepcji: od gibsona do burge’a

Plan na dziś Percepcja : najlepiej poznane zjawisko poznawcze Od naiwnego realizmu po reprezentacjonizm Poznanie a percepcja: czy istnieje ścisła granica?

Percepcja Kiedy mowa o percepcji w kognitywistyce i filozofii, zwykle chodzi o percepcję wzrokową. Procesy percepcyjne są najlepiej poznane, gdyż są stosunkowo łatwo dostępne eksperymentalnie (przez manipulację bodźcami zmysłowymi). Percepcja zachodzi tylko wtedy, gdy występują określone bodźce. Bez bodźca mogą istnieć halucynacje. Zniekształcenia normalnej percepcji to złudzenia. Urojenia to irracjonalnie podtrzymywane złudzenia.

Sensencja (rejestracja) i percepcja Rezultatem procesów przetwarzania bodźców przez receptory zmysłowe – procesów sensepcji – są sensepty. One stanowią materiał dla procesów percepcji, której (wstępnym) rezultatem są percepty. Od perceptów zależą inne procesy poznawcze i działanie osoby postrzegającej.

Percepcja a działanie Jak to się ma do koncepcji dwóch szlaków widzenia Milnera i Goodale’a? szlak grzbietowy (zielony) – percepcja szlak brzuszny (fioletowy) – działanie Ale taka koncepcja jest zbytnim uproszczeniem. Dysocjacje są rzadkie, a szlaki te łączą się w kilku miejscach (oba aktywne przy obracaniu wyobrażonych kształtów).

Realizm naiwny Postrzegamy rzeczy takie, jakie są. Wydaje się zdroworozsądkowe. Ale: Z różnych perspektyw ten sam przedmiot wygląda inaczej. Możliwe są złudzenia, pomyłki i halucynacje…

Realizm krytyczny Wersja pierwsza: postrzegamy dane zmysłowe (B. Russell i G. Moore). Mówiliśmy o tym pomyśle przy okazji qualiów. Dzisiaj rzadko spotykane stanowisko, zwłaszcza w wersji fenomenalizmu, który twierdzi, że istnieją tylko dane zmysłowe. Ale ma nowsze wersje w postaci reprezentacjonizmu. Wersja druga: przysłówkowa teoria percepcji. Analiza pojęciowa w filozofii. Wersja trzecia: realizm bezpośredni. Związana z psychologią ekologiczną.

Przysłówkowa teoria percepcji „Widzieć czerwony przedmiot” = „Widzieć na sposób czerwono-przedmiotowy”. To jest, zdaniem zwolenników tego podejścia, postęp, bo nie postuluje się osobnych danych zmysłowych. Czysto werbalne rozwiązanie problemu? A może po prostu antyreprezentacjonizm (c.d.n.)

Realizm bezpośredni Jamesa Gibsona James J. Gibson (1904-1979) – twórca psychologii ekologicznej, obrońca bezpośredniego realizmu: postrzegamy przedmioty bezpośrednio. Percepcja jest rezultatem oddziaływań ze środowiskiem. Środowisko jest bogate w afordancje, czyli oferuje działającemu podmiotowi możliwości działania.

Afordancje kontra reprezentacje? Afordancje to obiekty relacyjne (rezultaty procesu oddziaływania perceptora ze środowiskiem) i są one postrzegane bez pośrednictwa, czyli wprost. To zwykle interpretuje się jako antyreprezentacjonizm, ale są też zwolennicy Gibsona, którzy interpretują go reprezentacjonistycznie, twierdząc, że pierwotne reprezentacje umysłowe dotyczą możliwości działania podmiotu (M. Bickhard).

Umwelt a afordancje Koncepcja ekologiczna Gibsona wpisuje się w tradycję biosemiotyki Jakoba von Uexkülla (1864-1944), który oddziałał też m.in. na M. Heideggera. Organizmy żyją w swoich wokółświatach. Percepcja jest cyklem, gdzie działanie oddziałuje znów na percepcję.

Reprezentacjonizm Postrzegamy przedmioty, ale za pośrednictwem reprezentacji umysłowych (nie danych zmysłowych). Najczęstsze stanowisko we współczesnej teorii percepcji. W klasycznej wersji: celem percepcji jest stworzenie adekwatnej i szczegółowej reprezentacji percepcyjnej świata. Por. David Marr i jego założenie o celu widzenia (trójwymiarowy, szczegółowy model otoczenia)

Reprezentacjonizm: percepcja jako wnioskowanie W klasycznej wersji reprezentacjonizmu percepcja jest zadaniem, które polega na stworzeniu najbardziej prawdopodobnej hipotezy przy ubogich i potencjalnie wieloznacznych bodźcach percepcyjnych. Jedna rzecz ma wiele różnych wyglądów Jeden wygląd może mieć wiele różnych rzeczy Jak ujednoznaczniać?

Richard Gregory: hipotezy jako esencja percepcji Postrzeganie to proces tworzenia hipotez na temat bodźców zmysłowych. Kontynuacja koncepcji Hermanna von Helmholtza na temat roli nieświadomego wnioskowania w percepcji Współcześnie analogiczne podejście do percepcji mają zwolennicy bayesowskiej koncepcji poznania.

Iluzja wklęsłej twarzy

Dlaczego reprezentacje? Tyler Burge: ponieważ wyjaśnienie, dlaczego występują takie a takie procesy percepcyjne, wymaga odwołania do semantycznych własności reprezentacji, a mianowicie do ich adekwatności lub prawdziwości. Kiedy psycholog wyjaśnia np. mechanizmy stałości barwy przedmiotu, to wyjaśnia, w jaki sposób adekwatnie reprezentowany jest ten przedmiot jako mający określoną barwę.

Burge: stałości percepcyjne jako przykład paradygmatyczny Stałości percepcyjne to własności zrozumiałe tylko w ramach reprezentacyjnych: Sama rejestracja bodźca (sensepcja) nie może być adekwatna lub nie; jest po prostu procesem fizycznym. Istnienie mechanizmu stałości percepcyjnej świadczy o tym, że przy zmieniających się warunkach organizm reprezentuje mimo wszystko otoczenie adekwatnie.

Możliwa replika gibsonisty Niektóre stałości percepcyjne są rekonstruowane z bogatych bodźców: Np. stałość wielkości jest po prostu pochodną prawidłowości zachodzącej między moim położeniem w przestrzeni a wielkością przedmiotu w stosunku do innych przedmiotów. Ale: istnieją bardziej złożone mechanizmy stałości i nie wszystkie można sprowadzić do prostych interakcji… Nie ma takich możliwości w przypadku stałości barwy!

Przekonania, pojęcia a percepcja Współczesne spory o rolę: Pojęć w percepcji – czy posiadanie pojęć jest warunkiem percypowania? Zwierzęta i małe dzieci mają receptory zmysłowe. Ale czy postrzegają np. książki lub muzykę? Czy tylko rejestrują bodźce? Debata w ramach etologii poznawczej Jorge Luis Bermudez w wielu publikacjach podważa koncepcję, że posiadanie pojęć jest niezbędne do percepcji. Ale „posiadanie pojęć” to wyrażenie beznadziejnie wieloznaczne…

Odgórne i oddolne procesy w percepcji Osoba postrzegająca może zdecydować, na co chce patrzeć. To jest odgórne (top-down). Ale czy oczekiwania mogą modulować widzenie? Zenon Pylyshyn, w odpowiedzi na eksperymenty psychologii Nowego Spojrzenia (New Look), twierdzi: Nie w przypadku wczesnego widzenia.

Poznawcza przenikliwość Złudzenia ruchu w odpowiedzi na nieruchome obrazy w kinie nie można powstrzymać, bo wiedza nie moduluje wczesnego widzenia. Wiedza może modulować tylko przekonania percepcyjne, ale nie sam proces percepcji (wczesnej), który jest wg Pylyshyna i Fodora modularny.

Psychologia Nowego Spojrzenia Prekursorzy psychologii poznawczej, m.in. Jerome Bruner (ur. 1915) Oczekiwania i wartości modulują percepcję. Np. efekt Delka i Fillenbauma: Postrzeganie czarnej szóstki kier jako czerwonej Ale to się słabo replikuje – i dotyczy raczej przekonań percepcyjnych.

Percepcja a poznanie W ujęciu Nowego Spojrzenia przejście między poznaniem a percepcją jest płynne. W ujęciu modularnym Fodora i Pylyshyna (a także Marra) istnieje sztywna granica między wczesnym widzeniem a poznaniem. Ale już przekonania o widzianych przedmiotach (np. umiejętność odpowiedniej kategoryzacji przedmiotów) są podatne na wpływ dodatkowej wiedzy.

Uczenie percepcyjne W ujęciu modularnym trudno mówić o uczeniu percepcyjnym, a tymczasem to zjawisko bywa obserwowane eksperymentalnie. Ale można bronić modularyzmu: wczesne widzenie nadal jest dosyć sztywne; uczenie dotyczy późniejszych etapów widzenia, a nie elementarnych procesów rozpoznawania krawędzi itd.

Alternatywizm Procesy percepcyjne mają zupełnie inną naturę niż procesy będące u podłoża iluzji i halucynacji. Percepcja jest z definicji adekwatna, bo zachodzi odpowiednia relacja R między perceptorem a postrzeganym zjawiskiem. Kiedy relacja R nie zachodzi, nie ma percepcji. Przeżycia mogą być podobne, gdy zachodzi R (percepcja) lub gdy nie zachodzi R (halucynacja). To alternatywa (disjunction → disjunctivism)

Alternatywizm kontra reprezentacjonizm Alternatywizm nie musi postulować reprezentacji w percepcji, bo percepcja z definicji jest adekwatna i reprezentacje miałyby nic nie wyjaśniać. Ale co z halucynacjami? Dlaczego w halucynacjach mają się pojawić reprezentacje? A jeśli nie pojawiają się reprezentacje, to dlaczego halucynacje mają określoną treść?

Enaktywizm Enaktywizm: procesy poznawcze to procesy interakcji z otoczeniem. Może mieć wersję antyreprezentacjonistyczną (i wykorzystać przysłówkową lub alternatywistyczną koncepcję percepcji) Może być też reprezentacjonistyczny, podkreślając związek percepcji z działaniem w otoczeniu (jak reprezentacjonistyczne interpretacje Gibsona)

W stronę innych zmysłów Percepcja słuchowa: Co jest przedmiotem percepcji słuchowej? Dźwięki? Koncepcja tradycyjna (Sir Peter Strawson) Przedmioty? Koncepcja neogibsonowska (Andrzej Klawiter) Percepcja węchowa: Można czuć zapach czegoś, co już dawno nie istnieje (zapach jajecznicy ze śniadania podczas kolacji) – inna struktura czasowa percepcji niż w widzeniu

Podsumowanie Współczesna filozofia percepcji odwołuje się bardzo silnie do wyników eksperymentalnych w psychologii i neuronaukach poznawczych, zwłaszcza do wczesnego widzenia. Analiza pojęć zdroworozsądkowych bardzo rzadko zajmuje współczesnych filozofów percepcji. Spory dotyczą istotnych metodologicznie kwestii w psychologii i kognitywistyce.

Polecane lektury Ł. Przybylski, „Procesy percepcyjne”, w: M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po filozofii umysłu, Kraków: WAM, s. 127-162. T. Burge, Origins of Objectivity, Oxford: OUP, 2007.