introspekcja i samowiedza dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN introspekcja i samowiedza

I o czym dziś będzie? Introspekcja – tradycyjne poglądy Sceptycy: Upadek introspekcjonizmu Eksperymenty Nisbetta i Wilsona Raporty introspekcyjne jako źródło świadectw empirycznych Samowiedza i samopoznanie…

Tradycyjny pogląd na introspekcję Pogląd kartezjański: mogę się mylić na temat świata zewnętrznego, ale przecież wiem, i to bezapelacyjnie pewnie, że coś o nim myślę i wiem w ogóle, co myślę. Innymi słowy: introspekcja jest źródłem wiedzy: nieomylnej, całkowicie dostępnej, bezpośredniej, pewnej samej w sobie.

Natura introspekcji – model tradycyjny Tradycyjne koncepcje postulują np. „zmysł wewnętrzny” (przypuszczalnie taką koncepcję miał John Locke). Współcześnie np. David Armstrong z jego koncepcją wewnętrznego monitorowania.

Triumf i upadek introspekcji W XIX-wiecznej psychologii triumfalnie wprowadzono metodę introspekcyjną. Wilhelm Wundt (1832-1920) Uczeń W. Wundta: Edward Titchener (1867-1927) Titchener miał inne poglądy: introspekcja miała dostarczać dokładnej analizy jakościowej struktur świadomości

John Watson (1913): Psychologia, jak ją widzi behawiorysta Nie zamierzam niesłusznie krytykować psychologii. Jestem przekonany, że w ciągu pięćdziesięciu kilku lat swojego istnienia poniosła ona, jako dziedzina eksperymentalna, druzgocącą klęskę w próbach określenia swojego miejsca jako prawdziwa nauka przyrodnicza. Sądzi się powszechnie, że metody psychologiczne zawierają w sobie coś ezoterycznego. Jeśli nie udało ci się uzyskać wyników takich jak moje, to nie jest to spowodowane niedoskonałością twojego aparatu lub niedostateczną kontrolą bodźców, lecz tym, że nie jesteś wystarczająco dobrze wytrenowany w introspekcji. Atak skierowany jest na obserwatora, a nie na urządzenia badawcze.

Sceptycyzm wobec introspekcji Sceptycy twierdzą, że możemy być: omylni – można pomylić zdenerwowanie z podnieceniem erotycznym; nie mieć pełnego dostępu do swoich stanów – można się częściowo oszukiwać lub konfabulować; korzystać z wiedzy o świecie zewnętrznym i teorii – i wcale nie jest to introspekcja; i że nie można twierdzić, że introspekcja jest pewna.

Gazzaniga i pacjenci z przeciętym więzadłem Jedna półkula widzi śnieg, druga kurzą łapę. Prosimy o wskazanie tego, co najbardziej pasuje do obrazka. Dlaczego pacjent wybiera łopatę? Odpowiedź: żeby posprzątać po kurach, które przecież brudzą. Łatwość konfabulacji!

Dutton i Aron (1974) – przerażający most Wystarczy przejść z osobą po takim moście, aby sądzić, że nas erotycznie podnieca… Ale to z powodu przejścia przez most…

Nisbett i Wilson (1977) Wybierzcie ładniejsze skarpetki! Badani znajdowali różnice między takimi skarpetkami, a wybierali tylko skarpetki z lewej strony (no dobra, pończochy).

Nisbett i Wilson Nie mamy wcale dostępu do naszych procesów poznawczych, a pytani o uzasadnienia, często konfabulujemy. Nie jesteśmy rzetelni, kiedy nas proszą o podanie motywów naszego postępowania. Wtedy chętnie racjonalizujemy i korzystamy ze społecznych teorii.

Wątpliwości wobec Nisbetta i Wilsona Ale przecież czasem świadomie planujemy ważne rzeczy i to wiemy. Stąd mamy poczucie sprawstwa. Oni biorą przykłady czynności praktycznie nieistotnych dla osób badanych. Zwolennicy introspekcji nie twierdzą, że introspekcja jest wiarygodna w odniesieniu do pytań o przyczyny.

Mieczysław Kreutz: klasyczne stanowisko introspekcjonizmu M. Kreutz (1893-1971), obrońca nowoczesnej metody introspekcyjnej: „[…] gdy człowiek mówi, zwykle proces ten nie przedstawia się tak, że najpierw myśli, co ma powiedzieć, a potem to wygłasza, ale równocześnie myśli i mówi. Swobodne przemawianie jest głośnym myśleniem; choćby ktoś świadomie kłamał, jednak to, co mówi, to są także jego myśli, chociaż uważa je za niezgodne z prawdą. Przemówienia zaś może słuchać równocześnie wiele osób; są to więc procesy psychofizyczne równie obiektywne jak procesy fizyczne”.

Protokoły słowne Metoda stosowana przez Herberta Simona i A.K. Ericssona do zbierania danych przy modelowaniu procesów poznawczych: Bada się raporty (najczęściej werbalne), a nie same stany świadomości, przez co są one intersubiektywnie dostępne. Gdyby były czysto prywatne, nie byłoby mowy o replikacji eksperymentalnej…

Heterofenomenologia Dennetta Dennett proponuje metodę badania świadomości zbliżoną do zbierania protokołów słownych: heterofenomenologię. Teksty powstające z wypowiedzi podmiotów traktuje się nie jako opisy rzeczywistości, lecz raczej tak jak fikcję w teorii literatury - czyli bez założenia, że opisywane obiekty istnieją czy też nie istnieją. Teoretyka literatury przy analizie powieści nie interesuje, czy świat przedstawiony odpowiada rzeczywistości czy też nie. Podobnie ma postępować heterofenomenolog, a tekst sprawozdania introspekcyjnego konstytuuje intersubiektywnie dostępny świat heterofenomenologiczny.

Dlaczego to nie jest epifenomenalizm? Dennett uważa, że heterofenomenolog nie może stwierdzić, czy kogoś naprawdę np. boli ząb lub że jest tylko pobudzony, lecz nie podniecony erotycznie. Same sprawozdania słowne tego bowiem nie mogą rozstrzygnąć. Ta metoda jest ograniczona. Musi być uzupełniona innymi.

Chalmers kontra Dennett Chalmers uważa, że należy stosować metody „pierwszoosobowe”. Ale pytany, czym one się różnią od heterofenomenologii, nie wskazuje ani jednej metodologicznej różnicy. Różnica polega tylko na tym, że traktuje się wypowiedzi jako z grubsza prawdziwe, ale eksperymenty są identyczne.

Metoda DES: opisowe próbkowanie przeżyć Co jakiś czas odzywa się biper, a wtedy badany musi spisać swoje przeżycia (jak najszybciej. Zbiera się sporo takich danych, a dzięki temu można też stosować metody statystyczne. Ale ta metoda ma też swoich krytyków, takich jak Eric Schwitzgebel (filozof).

Schwitzgebel o introspekcji Schwitzgebel twierdzi, że introspekcja jest nierzetelna, niedokładna i mało wiarygodna (podając bardzo wiele różnych przykładów). Introspekcja ma być łatwa, a tymczasem nie jesteśmy w stanie dotrzeć do swoich przeżyć: Czy myśleniu o dodawaniu towarzyszą myśli obrazowe, słowne czy nieobrazowe? Eksperci nie mogą się zgodzić. Czyli introspekcja nic im nie daje.

Samowiedza i samopoznanie Już David Hume zauważył, że nie sposób uchwycić przeżycia towarzyszącego w świadomości „ja”. Fenomenologia podkreśla, że to „ja” wymyka się tematyzacji – nie sposób przeżywać aktualnego ja i aktualnego przeżywania jako takiego.

Modele jaźni w filozofii Realizm: istnieją struktury jaźni, które mają rolę regulatora działań (klasyczna teoria Kanta) Antyrealizm: obserwowana jaźń nie istnieje, jest tylko konstruktem: narracji, zwłaszcza społecznych (Dennett, Hutto), społecznych praktyk i norm.

Problem realizmu wobec jaźni Jaźń nie daje się tematyzować w świadomości, więc musi być postulowana teoretycznie na podstawie naszej działalności. Ale nie jest jasne, czy np. powinna być sekwencyjna czy też równoległa. Może dałoby się ją jakoś powiązać z funkcjami wykonawczymi?

Sprawstwo i poznanie: Christof i in. 2011 Dwie funkcje przypisywane przez realistów jaźni (w świetle ucieleśnionego poznania): integracja sensomotoryczna, regulacja homeostatyczna. Dzięki poczuciu sprawstwa odróżniamy własne czynności od ruszania naszymi rękami przez kogoś innego (tego nie mają schizofrenicy).

Teoria narracyjna Korzystamy z narracji (opowieści o rolach społecznych), aby konstruować własną tożsamość. Nasza własna tożsamość ma charakter narracji – jest uspójniana na bieżąco, lecz niekoniecznie jest prawdziwa… Problem dla narracjonizmu: czy osoby nieumiejące opowiadać o sobie nie mają tożsamości osobowej?

Podsumowanie Introspekcja dziś rzadko jest traktowana jako nieomylna, bo za dużo eksperymentów pokazuje, że nie jest. Ale jest, w ograniczonym zakresie, wykorzystywana w badaniach przy niektórych zadaniach. Filozoficzne podejścia do samowiedzy są równie spolaryzowane, jak podejścia do introspekcji.

Dalsze lektury Tu są klasyczne teksty Kreutza, Nisbetta i Wilsona oraz Simona i Ericssona.