Poznawczo-doświadczeniowa teoria osobowości Seymoura Epsteina „Osobowość to względnie stały wzorzecjawnych lub ukrytych tendencji do reagowania, które odróżniają jednostkę od innych”(1983,s.91) Założenia podstawowe 1. Dwa niezależne, współdziałające systemy przetwarzania informacji a. system doświadczeniowy b. system racjonalny 2. Podstawowe potrzeby 3. Podstawowe przekonania

System Doświadczeniowy Zorganizowany adaptacyjny. Irracjonalny, przedświadomy Oparty na procesach skojarzeniowych Powstaje w drodze uczenia się i warunkowania, w konkretnych doświadczeniach / sytuacjach poprzez generealizację wyniku i afektu. Jest powiązany z emocjami, one bowiem stanowią wzmocnienia dla sytuacji i zachowania. Funkcjonuje w sposób automatyczny, niejawny, szybki, bez wysiłku (effort-less). Działa zgodnie z zasadą przyjemność-przykrość i zasadą orientacji na wynik

c.d. Jest (podobnie jak u zwierząt) względnie stabilnym doświadczeniowym modelem świata, podatnym na dezorganizację w skrajnych warunkach. Reguluje zachowanie na bazie śladów uprzednich doświadczeń, które koduje w postaci konkretnych obrazów i metafory Medium tego systemu jest fantazja, wyobraźnia, metafora, konkretne doświadczenie i narracja.

System racjonalny Poznawczy system przetwarzania informacji. Racjonalny, świadomy, bazujący na języku i logicznym wnioskowaniu, związkach przyczynowo skutkowych. Osobista teoria, model świata, Wolniejszy (niż doświadczenowy), umożliwia odraczanie reakcji Łatwiej ulega zmianie Zintegrowany

Podstawowe potrzeby Przyjemności, gratyfikacji (Freud, Dollard i Miller) Więzi (Bowlby) Spójności self (Rogers, fenomenolodzy) Wzmacniania self (Kohut, Allport) Ważne jest by zbalansować zaspakajanie tych potrzeb, np. by potrzeba spójności koncepcji świata i siebie nie była zanadto frustrowana na rzecz optymistycznej, pozytywnej wizji self.

Podstawowe przekonania Na bazie doświadczeń zaspakajania głównych potrzeb powstają przekonania: Potrzeba przyjemność/przykrość – dominujące doświadczenie pozytywne lub negatywne rodzi przekonanie: „ świat dobry / zły” Potrzeba spójności – przekonanie o sensowności (znaczeniu)/ bezsensowności, przewidywalności, kontrolowalności i sprawiedliwości świata Potrzeba więzi – przekonanie, że ludzie są dobrzy i godni zaufania lub wręcz przeciwnie. Potrzeba samowzmacniania - przekonanie o własnych możliwościach, wartości itd.

Organizacja osobowości Osobowość zorganizowana jest hierarchicznie. Poza głównymi, ogólnymi potrzebami i przekonaniami są motywy II rzędu. Im bardziej konkretne, tym bardziej powiązane sytuacyjnie (Markus, Mischel i Shoda, por. też samoregulacja wg Morf). Im bardziej ogólne, tym silniej wiążą się z podstawowymi dyspozycjami i cechami. Ogólne są bardziej stabilne (niż peryferyjne) ich zmiana oznacza znaczącą zmianę struktury osobowości. Każda (nawet pozytywna) zmiana budzi niepokój gdyż destabilizuje system.

Interakcja między systemem doświadczeniowym i racjonalnym Oba systemy są niezależne i działają wg odmiennych zasad, ale pozostają w interakcji. SD działa jako pierwszy, aktywizuje się w sytuacjach emocjonalnie ważnych (szereg eksperymentalnych badań nad wyborami dowodzi istnienia tego systemu). Choć wczesne doświadczenia (SD) są słabo artykułowane (jeśli w ogóle) w systemie racjonalnym (SR), ich siła polega na tym, że nowe doświadczenie są asymilowane do doświadczeń wcześniejszych.

Różnice indywidualne. Miara. Korelaty Inteligencja doświadczeniowa - „adaptacyjność spontanicznych myśli pojawiających się w różnych sytuacjach” Skala „Constructive thinking” bada radzenie sobie z emocjami, zaradność, myślenie kategorialne, naiwny optymizm, i przesądne myślenie. Inteligencja doświadczeniowa koreluje ze zdolnościami kierowniczymi, dobrostanem, relacjami z ludźmi, powodzeniem w życiu (jest niezależna od inteligencji racjonalnej i osiągnięć akademickich).

Badanie osobowości Badanie osobowości na jednym poziomie nie oddaje całej prawdy. Samoocena może być inna na poziomie Racjonalnym (samoopis) inna na poziome Doświadczeniowym (zachowanie/ekspresja). Jak operacjonalizować i mierzyć poziom niejawny? Tradycyjne metody projekcyjne. (Murray mierzył potrzeby niejawne (implicit- needs) (TAT) i jawne) Ekspresja niewerbalna i formalne cechy wypowiedzi Eksperymentalne metody skojarzeniowe (badanie niejawnej samooceny-komputerowy program kojarzenia słów self i nie self +i- Stosowane współcześnie metody primingu i badania percepcji podprogowej (przegląd metod – Bargh, Chartrand). Jawne i niejawne badania winno być łączone i odnoszone do zewnętrznych kryteriów