Zagrożenia ekstremalnymi zdarzeniami o podłożu naturalnym (z konsekwencjami także na poziomie lokalnym) P_U01: …student potrafi interpretować wybrane zjawisko społeczne identyfikując jego związek z problematyką zagrożeń dla bezpieczeństwa społeczności lokalnej Leszek Baran

O czym będzie… Wydarzenia ekstremalne o podłożu naturalnym i nie tylko Pojęcia mitygacji i adaptacji Społeczna cena przygotowania kraju na wypadek zdarzeń ekstremalnych Przewidywania dla kraju

Kryteria ekstremalności zjawisk O ekstremalności zjawiska (zdarzenia) decydują trzy kryteria: Rzadkość występowania (tu decyduje przede wszystkim lokalność występowania, bo w skali globalnej zdarzenia ekstremalne wcale rzadkie nie są) Intensywność (przyjmuje się różne miary dla odpowiednich zjawisk, zdarzeń, np. skalę Richtera dla trzęsień ziemi, skalę Beauforta dla sztormów, wiatrów nadbrzeżnych) Wielkość spowodowanych strat (to kryterium odnosi się generalnie do systemu społecznego) – i to jest dla nas najistotniejsze, najważniejsze. Rzecz bowiem w skutkach, za które odpowiada także człowiek!!!

Wydarzenia ekstremalne Klasyfikacja wydarzeń ekstremalnych Źródło: Z. W. Kundzewicz, P. Matczak, Zagrożenia naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi, „Nauka” 2010, nr 4, s. 78. Wydarzenia ekstremalne Czynniki antropogeniczne Źródła naturalne Zagrożenia złożone - atak terrorystyczny - wojna Zagrożenia techniczne - katastrofa związana z procesem produkcji (górnicza, przemysłowa, chemiczna, nuklearna) - katastrofa związana z transportem - katastrofa budowlana Niezwiązane z klimatem - trzęsienie ziemi - erupcja wulkanu - fala tsunami - upadek meteorytu - plaga owadów (np. szarańcza) - epidemia Związane z klimatem - wichura, tornado, huragan - powódź - osunięcie gruntu - pożar lasów - susza - pustynnienie - fala upałów - fala zimna - lawina

Złożoność kataklizmów i ich skutków Zdarzenia ekstremalne bywają takie pod kilkoma względami: Np. długotrwały brak opadów i towarzysząca mu wysoka temperatura prowadzą do: pożarów wzmożonych strat w rolnictwie, strat w lokalnych ekosystemach w zaopatrzeniu w wodę, w żegludze i w energetyce Huraganowe wiatry same z siebie powodują straty, nadto wywołują niejednokrotnie katastrofalne powodzie Trzęsienia ziemi skutkują także pożarami, tsunami itd.

Stopniowa antropogenizacja zagrożeń Z. W. Kundzewicz, P Stopniowa antropogenizacja zagrożeń Z. W. Kundzewicz, P. Matczak, Od powietrza, głodu, ognia i wojny…, „Znak”, 2009, nr 7-8, s. 20. W epoce przedprzemysłowej dominowały, jeśli nie liczyć wojen, przede wszystkim zagrożenia o podłożu naturalnym – klimatyczne i pozaklimatyczne (np. powodzie, pożary, wichury, trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, pandemie). Wraz z nastaniem tzw. społeczeństwa przemysłowego, a zwłaszcza postindustrialnego, z rozwojem środków transportu masowego i sieci komunikacyjnych (kolejowych, drogowych, lotniczych) oraz telekomunikacyjnych – ludzie stali się dla siebie źródłem zagrożeń o potencjale często nie ustępującym potencjałowi niebezpieczeństw naturalnych (nuklearnych, chemicznych, katastrofy w transporcie). Ataki terrorystyczne to również zagrożenie o pochodzeniu i skutkach związanych z człowiekiem

Stopniowa antropogenizacja zagrożeń Udział człowieka w zwielokrotnieniu czyhających na niego zagrożeń należy wiązać także z zagrożeniami naturalnymi (ich siłą, gwałtownością, nieoczekiwanym pojawieniem się, a także skalą powodowanych strat) Postulat holenderskiego noblisty (meteorologa, chemika atmosfery) Paula Crutzena, by obecną epokę nazwać „antropocenem”, nie może dziwić także ekspertów w zakresie bezpieczeństwa Zob. Ulrich Beck i zaproponowana przezeń kategoria „społeczeństwa ryzyka” (przykład zdarzeń na Ukrainie…)

Typy wydarzeń ze względu na ich skutki i możliwości służb ratunkowych Typy wydarzeń ze względu na ich skutki i możliwości służb ratunkowych David C. Cone, Medycyna katastrof wypadki masowe (to te, w których ucierpiała więcej niż jedna osoba), katastrofy (naturalne lub antropogeniczne) - uważa się za nie z reguły zdarzenia o skutkach przekraczających „możliwości efektywnego przeciwdziałania im przez lokalne służby”, kataklizmy – zdarzenia przynoszące nie tylko wiele ofiar, ale również straty materialne, także w zakresie infrastruktury ratunkowej (za klasyczne przykłady kataklizmów uważa się powodzie, huragany i trzęsienia ziemi)

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18. 02 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18.02.2011 r. ws. szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśnicz.  § 2. Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o:  15) zdarzeniu pojedynczym — należy przez to rozumieć zdarzenie, którego zagrożenia dotyczą jednej osoby poszkodowanej; 16) zdarzeniu mnogim - należy przez to rozumieć zdarzenie, którego zagrożenia dotyczą więcej niż jednej osoby poszkodowanej znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, ale określone w wyniku segregacji poszkodowanych (chodzi o tzw. triaż) zapotrzebowanie na kwalifikowaną pierwszą pomoc i medyczne czynności ratunkowe realizowane w trybie natychmiastowym nie przekracza możliwości sił i środków podmiotów ratowniczych obecnych na miejscu zdarzenia; 17) zdarzeniu masowym - należy przez to rozumieć zdarzenie, w wyniku którego określone w procesie segregacji poszkodowanych zapotrzebowanie na kwalifikowaną pierwszą pomoc i medyczne czynności ratunkowe realizowane w trybie natychmiastowym przekracza możliwości sił i środków podmiotów ratowniczych obecnych na miejscu zdarzenia w danej fazie działań ratowniczych 18) zdarzeniu nadzwyczajnym - należy przez to rozumieć zdarzenie, w którym liczba osób zagrożonych i poszkodowanych, rozmiar i stopień uszkodzenia środowiska i mienia oraz zniszczenia infrastruktury uniemożliwiają kontrolę przebiegu zdarzenia przez organy władzy publicznej.

Kiedy mówimy o katastrofie naturalnej Katastrofy naturalne są skutkiem pojawienia się niszczycielskiego żywiołu (np. lawy wulkanicznej, wstrząsów sejsmicznych, wody w nadmiarze, lawin, upału, mrozu, silnego wiatru, ognia, suszy, uderzenia pioruna) na obszarze o istotnym potencjale strat – ludzkich lub ekonomicznych Wystąpienie takich zjawisk na obszarach niezamieszkałych, w które człowiek nie zainwestował - nie prowadzi do katastrofy naturalnej w sensie wyżej określonym Zagrożenia naturalne są zatem funkcją dwóch czynników: a) przyrodniczego i b) społeczno-ekonomicznego (wrażliwości świata ludzkiego)

Geo- i topograficzne uwarunkowania naturalnych wydarzeń ekstremalnych Wiele zagrożeń ekstremalnych jest uwarunkowanych geo- i topograficznie (np. zagrożenia sejsmiczne, powodziowe) Fot. z Aquilii

Ekstrema polskie… Typowe dla Polski naturalne zjawiska ekstremalne związane są z pogodą mrozy, fale upałów, susze, gołoledź mgła, szadź, ulewne deszcze, gradobicia, obfite opady śniegu, uderzenia piorunów powodzie, pożary lasu, wichury, sztormy, osuwiska, lawiny śnieżne i błotne,

Straty materialne rosną Obserwuje się wzrost strat materialnych spowodowanych katastrofami naturalnymi (niezależnie od „efektu CNN”). Według Monachijskiego Towarzystwa Reasekuracji, szkody związane ze zjawiskami pogodowymi rosną szybciej niż spowodowane erupcjami wulkanów czy trzęsieniami ziemi. Od lat 60. do lat 90. XX wieku straty materialne spowodowane zjawiskami pogodowymi wzrosły ośmiokrotnie (szybciej niż liczba ludności i produkt globalny) Straty ubezpieczone wzrosły jeszcze bardziej, bo siedemnastokrotnie, czyli szybciej niż wysokość składek ubezpieczeniowych

Dlaczego straty materialne rosną Przyczyny coraz większych strat leżą – jak już wyżej zauważono - zarówno po stronie samych zjawisk, jak i po stronie człowieka Zjawiska zyskują na sile, zaskakują (w niektórych przynajmniej częściach świata) Człowiek z kolei ingeruje w obszary takimi zjawiskami zagrożone i czyni to coraz intensywniej (gęstnieje zabudowa budynkami mieszkalnymi, użyteczności publicznej, infrastrukturą użytkową, przemysłową; rośnie gęstość zaludnienia/obecności ludzi na terenach zagrożonych) Przykłady… zagrożeń o skali lokalnej…

Wpływ wydarzeń ekstremalnych na ekosystemy, a pośrednio na człowieka Zmiany pór roku, warunków klimatycznych, oczywiście także ingerencja człowieka w środowisko naturalne wpływają np. na zwyczaje rozrodcze gatunków gryzoni, ptaków, ich obecność, a przez to na stan populacji np. szkodników To z kolei odciska piętno na efektywności rolnictwa, jakości produkowanej żywności, czasem wręcz obecności człowieka, wywołując zjawisko uchodźstwa klimatycznego, ekologicznego (zob. radon w obwodzie kirowogradskim i wyludnianie się tego ukraińskiego obwodu)…

Zapobieganie/ /przeciwdziałanie Aby ochronić się przed zagrożeniami, ludzie migrowali na tereny bezpieczniejsze, budowali ochronną infrastrukturę i rozwijali wzajemną pomoc. Dziś mogą robić to samo; zmienił się jednak, stał się bardziej złożony potencjał tego, co mogą stracić Zapobieganie oznacza zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zjawisk bądź minimalizowanie strat (migracja i budownictwo ochronne to takie działania). Jeśli niekorzystne zjawisko wystąpi, trzeba nieść pomoc poszkodowanym i odtwarzać to, co uległo zniszczeniu.

Pojęcia mitygacji i adaptacji „Ryzyka nie da się zmniejszyć do zera. (…) Zabezpieczenia projektowane są na określoną amplitudę, a więc nie wystarczą, jeśli pojawi się silniejsze ekstremum” /Z. W. Kundzewicz, P. Tryjanowski, Ekstrema klimatyczne: długoterminowe zmiany i ich konsekwencje, „Kosmos” 2008/ Pojęcie mitygacji (leczenie przyczynowe): w tym przypadku zakłada się, „że ludzka aktywność powoduje zwiększenie poziomu zagrożeń (i w konsekwencji strat)”; trzeba więc minimalizować zagrożenia przez „odpowiednie zmiany zachowania człowieka”

Pojęcia mitygacji i adaptacji Pojęcie adaptacji (leczenie objawowe): „system (…) może ograniczyć straty lub dostosować się w taki sposób, by stosunkowo szybko odzyskać równowagę po ustąpieniu zagrożeń” lub zaraz po ich zmaterializowaniu się. Adaptacja to przygotowanie się na wystąpienie zagrożeń po to, by zminimalizować nieuchronne straty Wybór strategii adaptacji uwarunkowany jest: a) bilansem zysków i strat, b) kulturą, c) naciskami społecznymi Rośnie rola ubezpieczeń służących rozproszeniu ryzyka Rośnie rola rozwiązań prawnych, wymuszających odpowiednią konstrukcję budynków, zakazujących sytuowania obiektów w rejonach szczególnie zagrożonych

Porażki w walce z zagrożeniami – skąd się biorą W 2002 r., a więc po zamachach na WTC, sekretarz obrony USA Donald Rumsfeld wyróżnił trzy kategorie wiedzy: known knowns (wiemy, że wiemy) known unknowns (wiemy, że nie wiemy) unknown unknowns (nie wiemy, że nie wiemy) Jest jeszcze – zgodnie z logiką - wiedza: unknown knowns (wyparcie świadomości wiedzy na temat zagrożenia)

Badania ankietowe: ocena przygotowania Polski na wypadek wystąpienia zagrożeń

Badania ankietowe: średnie ocen przygotowania Polski na wypadek wystąpienia zagrożeń

Wywiady: ocena przygotowania Polski na wypadek katastrof „Optymiści” „Uważam, że Polska jest przygotowana na wypadek tych zagrożeń, co wcześniej można było obserwować w zeszłorocznych [w 2010 r.] akcjach służb ratowniczych” (kobieta 29-letnia z podrzeszowskiej wsi, z wyższym wykształceniem, szukająca pracy). „…powodzie, wichury (…), myślę, że z tym radzimy sobie coraz lepiej. Ostatnimi latami zastało nas trochę tych powodzi, uregulowaliśmy rzeki, no powołaliśmy jakieś sztaby kryzysowe, na pewno też te sztaby nabyły doświadczenia, więc jeśli chodzi o takie zagrożenia typowo związane z naturą, wydaje mi się, ze dużo się nauczyliśmy i jesteśmy przygotowani do takich działań” (29-letni mężczyzna, magister, nieźle sytuowany, mieszkający w „dosyć małej miejscowości”)

Wywiady: ocena przygotowania Polski na wypadek katastrof „Realiści” „…z tych zagrożeń to chyba najgroźniejsze są (…) powodzie, o których przekonaliśmy się już niejednokrotnie, nawet i w czerwcu ubiegłego [2010] roku. Dwie fale powodziowe (…) wyrządziły wiele szkód w naszym kraju, m.in. zalewając Sandomierz, tak że tu uważam, że to jest dość spore zagrożenie, z którym mamy, niestety, problemy… Z uporaniem się z tym, budową wałów przeciwpowodziowych czy zbiorników retencyjnych” (24-letni rzeszowianin, magister politologii, dobrze sytuowany) „Każde to zjawisko jest (…) zagrożeniem niespodziewanym, jakimś czymś, co spada na ludzi, prawda, w nieodpowiednim momencie i nie można powiedzieć, czy jest się na takie wypadki przygotowanym, czy też nie. To się właśnie okaże, jeżeli już do takiego zdarzenia dojdzie” (kobieta 26-letnia, z wykształceniem wyższym, średnio sytuowana, mieszkanka wsi).

Wywiady: ocena przygotowania Polski na wypadek katastrof „Pesymiści” (nieraz ostrzy krytycy) „Powodzie występują w naszym kraju od dawien dawna. Ubolewam nad tym, co rząd robi z tymi pieniędzmi. Dla mnie to jest tragedia sama w sobie, że co roku praktycznie występuje powódź, a co za tym idzie – spustoszenia, i tak naprawdę nikt się tym nie zajmuje. Nie umacniamy wałów. Nic z tym nie robimy. Jeśli chodzi o wichury, to trudno im zapobiec i je przewidzieć, aczkolwiek dla chcącego nic trudnego” (27-letnia rzeszowianka z wyższym wykształceniem, gorzej sytuowana) „…jeśli chodzi o zabezpieczenie w jakikolwiek sposób kraju, rzek, ujęć, małych miejscowości na wypadek jakichkolwiek kataklizmów, to w zasadzie jest to temat, który jest, który staje się takim tematem wiodącym od kataklizmu do kataklizmu. (…) Nie ma jakichś takich konstruktywnych rozwiązań, gdzie rząd przedstawiłby projekt i ten projekt zostałby całkowicie zrealizowany.”

Zagrożenia związane ze zmianami klimatu W świecie występują regiony, sektory i społeczności, które są szczególnie podatne na negatywne skutki zmian klimatycznych, wśród ludzi np.: małe dzieci, ludzie starsi, chorzy czy ubodzy. Zdrowie ludzkie może być narażone bezpośrednio/pośrednio: bezpośrednie skutki to zwiększone narażenie na upały, susze, powodzie i katastrofalne sztormy oraz wichury śródlądowe. skutki pośrednie…: Uważa się, że zmiana wilgotności, prędkości i kierunku wiatru spowodują, iż organizmy przenoszące choroby (owady, gryzonie i glony) będą miały sprzyjające warunki do migracji na obszary, na których do tej pory nigdy nie występowały (np. w Europie pn.) Np. w Szwecji - przesunięcie na pn zasięgu występowania kleszczy.

Zagrożenia związane ze zmianami klimatu W Polsce zmiany klimatu mogą być sprzyjające (np. wyższa temperatura wody w Bałtyku czy jeziorach Pojezierza Mazurskiego – bardziej przyjazna dla amatorów kąpieli, ale, uwaga na sinice; mniejsza zachorowalność i śmiertelność oraz oszczędność w wydatkach na opał zimą), Mogą też jednak wywoływać zagrożenia: „projekcje dla Polski wskazują, że ekstremalne zjawiska pogodowe będą występowały częściej i staną się bardziej intensywne. Letnie opady mogą być gwałtowne i obfite (…). Przewiduje się dalszy wzrost poziomu Bałtyku (…)”.

Zagrożenia związane ze zmianami klimatu Prof. Zbigniew Kundzewicz: Zależność pomiędzy nasilającym się efektem cieplarnianym a powodziami jest istotna i trzeba ją badać, ale na razie niewiele o niej wiemy. Koncentrujmy się więc na tym, co wiadomo na pewno: ryzyko powodzi można łatwo zmniejszyć, ograniczając do minimum aktywność i obecność ludzi na terenach zalewowych. I nie wińmy klimatu za własne zaniedbania. Innymi słowy: mitygujmy się i adaptujmy!!!

Pojęcia mitygacji i adaptacji raz jeszcze http://mapy.isok.gov.pl/imap/