Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2013/2014 nr 6 )

Wprowadzenie - religia i religijność w socjologii religia (i religijność) a początki socjologii; religia i religijność we współczesnych badaniach socjologicznych; główne problemy badawcze (i wyzwania): „prywatyzacja” religii: czyli wiara dla siebie, indywidualna, prywatna, odłączona w dużym stopniu od instytucji religijnych (indywidualizacja). instytucjonalizacja religii: rola wartości religijnych w życiu publicznym: państwo, polityka i religia (kościół). procesy sekularyzacji: emancypacja różnych dziedzin życia społecznego od wpływów religii; efekt modernizacji społeczeństwa; religia – przejście od „świętego baldachimu” do „parasola”.

Socjologiczne rozumienie religii  trudności w socjologicznej definicji „religii” - dlaczego?: wpływ doświadczenia zachodniego chrześcijaństwa a odmienność innych kultur i religii; problem idei Boga osobowego; wiara a struktury instytucjonalne. propozycja definicji - Emil Durkheim (1912): podział na „sacrum” (to, co nadprzyrodzone) i „profanum” (to, co zwyczajne i codzienne) oraz rytuały (formy kontaktu ze sferą świętości); religia jako „system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości”. Joachim Wach (1898-1955) - religia jako doświadczenie sacrum; Zofia Zdybicka – religia to dziedzina „poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej”.

Różnorodność typów religii (ze względu na treść ich wiary) nadnaturalizm (wiara w zjawiska nadprzyrodzone wokół nas); animizm (witalizm – wiara w duchy istniejące wokół nas i odpowiedzialne za określone sfery życia); teizm (greckie θεoς theos – bóg) wiara w istnienie Boga/bogów, ingerujących w losy świata, który jest ich dziełem – główne podziały: panteizm (utożsamienie Boga z naturą); politeizm; monoteizm; ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. idealizm transcendentny (religia świecka); główne podziały religijne świata.

udziela wsparcia psychicznego: Funkcje religii egzystencjalna: religia nadaje sens w życiu, podejmuje problemy ostateczne (życia i śmierci), odpowiada na główne pytania egzystencjalne. udziela wsparcia psychicznego: szczególnie w chwilach „trudnych”, pozwala przetrwać w trudnej i złożonej rzeczywistości. nadaje spójność społeczeństwu: poprzez tworzenie i narzucanie wspólnego systemu wartości (kultura), tworzy wspólnotę kultury i odczuwania. kontrola społeczna: nakłada normy i stosuje sankcje, wiele norm prawnych i społecznych bezpośrednio lub pośrednio odwołuje się do przekonań religijnych - a jednocześnie religia jest siłą konserwatywną i konfliktową.

Formy organizacji zbiorowości religijnych kościół (struktura trwała, biurokratyczna, zintegrowana ze społeczeństwem, utrzymująca, że jest jedyną drogą do „prawdy” religijnej, wiara skodyfikowana w dogmaty) – rodzaje kościołów: episkopalny (jednolita organizacja hierarchiczna – Kościół katolicki, Kościół anglikański, Cerkiew prawosławna); prezbiteriański (organizacja „demokracji przedstawicielskiej” i lokalność – Kościół prezbiteriański w USA); kongregacyjny (brak hierarchii, duże zróżnicowanie lokalne, Kościoły baptystów i kwakrów). sekta (niewielka i izolowana, odłącza się od uznanego kościoła, przywództwo oparte na charyzmie, potoczne użycie słowa „sekta”); wyznanie (duża sekta, uznana historycznie, dostosowana do społeczeństwa, akceptująca pluralizm religijny); kult (luźna i otwarta organizacja religijna); „kościół elektroniczny” (kulty audytoryjne).

nazewnictwo i charakter społeczny: Nowe ruchy religijne nazewnictwo i charakter społeczny: sekty, nowe religie, religie nietradycyjne, ruchy parareligijne itp. socjologiczny charakter „nowego ruchu religijnego”: izolacja od otoczenia, niezależność, charyzmatyczne przywództwo, silna wewnętrzna integracja grupy, lojalność członków, ale i duża płynność uczestnictwa. typy nowych ruchów religijnych: ruchy afirmujące świat (np. ruch New Age); ruchy odrzucające świat (tzw. „destrukcyjne”); ruchy przystosowawcze. regulacje prawne a nowe ruchy religijne; ruchy antykultowe.

związek emocjonalny z religią; rytualna: Typy religijności (osobiste związki z religią, stopniowalność religijności) przeżywana: związek emocjonalny z religią; rytualna: uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwach i obrzędach; intelektualna: znajomość doktryny; ideologiczna: zaangażowanie w system wartości danej religii. realizowana w życiu; religijność selektywna; socjologiczne korelaty religijności (płeć, wykształcenie i dochody, miejsce zamieszkania).

Sekularyzacja życia społecznego sekularyzacja jako spadek znaczenia religii w życiu społecznym – wymiary sekularyzacji: spadek liczebności wyznawców religii instytucjonalnych (kościołów); spadek religijności (indywidualizacja życia religijnego); spadek znaczenia społecznego religii jako instytucji. dyskusja na temat sekularyzacji: etapy sekularyzacji: „od-kościelnienie” (rozdział państwa i kościoła); zjawisko „wiary bez przynależności” (prywatyzacja religii); „samowystarczalny humanizm” (Charles Taylor). główne pytanie badawcze: jakich religii i kręgów geograficznych dotyczy sekularyzacja?

Religia a zmiana społeczna Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (1906): religia jako bodziec i element zmiany społecznej; religia protestancka a powstawanie kapitalizmu („duch kapitalizmu”). fundamentalizm religijny ( fundamentalizm to „tradycja, która się broni w sposób tradycyjny”): ścisłe przestrzeganie zasad tradycyjnej wiary i zwyczajów; powrót do tradycji (do starych, „klasycznych” czasów). fundamentalizm a nowoczesność: czy to reakcja na współczesną racjonalizację życia społecznego i indywidualizację? fundamentalizm religijny w innych religiach i wyznaniach (islamski, chrześcijański itp.).

duże znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych); Przyszłość religii duże znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych); zmiana religijności, czy zmiana samego „sacrum”: religia „wąska” – wobec Boga; czy religia „szeroka” – wobec sacrum. ekspansja na „nie-religijne” obszary życia (czy sakralizacja „profanum”): kult „narodu”; „kult ciała”, „kult” pracy i konsumpcji i „kult” jednostki. „religijny” świat: czy sekularna Europa stanowi wyjątek na mapie „religizującego się” szybko świata?; wzrost fundamentalizmu religijnego, a w świecie – czy wojna kultur?; efekt globalizacyjny (szybsze „krążenie” idei religijnych); religia a społeczeństwo obywatelskie (religia a aktywność społeczna, instytucje religijne a samo-organizacja obywatelska).

Religia i religijność w społeczeństwie polskim struktura wyznaniowa społeczeństwa polskiego: jednolitość i zróżnicowanie; prawosławie, kościoły i wyznania protestanckie; Świadkowie Jehowy; wyznawcy islamu; inne wyznania religijne. instytucjonalizacja religii w Polsce (rola Kościoła katolickiego): dziedzictwo historyczne (zabory i okres międzywojenny); związek z tożsamością narodową („kościół ludu”); katolicyzm jako „religia obywatelska” (jako forma politycznej kontestacji i obrońca praw człowieka, okres „stanu wojennego”); poza-religijne funkcje kościoła.

Religia w Polsce po 1989 roku – „mapa społeczna” wysokie auto-deklaracje wiary i wysoki poziom praktyk religijnych, ale zachodzi proces społecznego różnicowania religijności (zróżnicowanie regionalne); stabilność poziomu religijności w Polsce – dlaczego?: religia jako forma społecznej „kultury” (rytuał odświętności); więzy społeczne (obyczajowe) wynikające z rzadkich zmian miejsca zamieszkania; powolna dynamika bogacenia się, nie wpływa na jeszcze na zmiany religijności; silna nadal pamięć społeczna o Janie Pawle II. dokonujące się obecnie zmiany – pokolenie JP2 a reszta społeczeństwa: „de-konfesjonalizacja” – wiara zmienia się z dziedziczonej w zdobywaną i konstruowaną („Kościół wyboru”); selektywność wiary („prywatyzacja wiary”); de-instytucjonalizacja ideologicznego wymiaru religii. skutki religijne obecnej emigracji.

Religia w sferze publicznej po 1989 roku stosunek do roli Kościoła katolickiego jako instytucji publicznej (poparcie na rzecz nie ingerowania Kościoła w życie publiczne kraju) – oczekiwanie „apolitycznej polityki”; ogólne zaufanie do Kościoła katolickiego (niskie na początku lat 90. XX wieku, obecnie jest nadal duże); związki z parafią; religijność a zmienne społeczne: płeć (bardziej religijne są kobiety), miejsce zamieszkania (bardziej religijnie są mieszkańcy wsi i małych miast), dochód i wykształcenie (im wyższe, tym raczej niższa religijność), region (województwo) - podkarpackie, małopolskie i opolskie są najbardziej religijnymi częściami kraju; religijność a aktywność publiczna (kapitał społeczny): im wyższa religijność tym większy udział w wyborach lokalnych i krajowych, a także w stowarzyszeniach pozarządowych; co dalej z polską religijnością?: religijność jako „zasób” społeczny i kulturowy; poczucie tożsamości - przesunięcie ku „kulturze” i „historii” i miejsce religii.

W 1996 roku w Oławie postawiono Sanktuarium Matki Bożej Królowej Wszechświata Bożego Pokoju  

Literatura (zalecana, warta?) na temat „religii” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVIII. par. 3. Religia); Mirosława Marody, Sławomir Mandes, Przemiany polskiej religijności, w: Aleksandra Jasińska-Kania (red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012; Metoda i znaczenie. Problematyka rozumienia w badaniach sondażowych, CBOS, Warszawa 2012 (artykuł Mirosławy Grabowskiej, pt. Co to znaczy wierzyć we współczesnej Polsce?); a także lektury z ćwiczeń: Emil Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, w: F. Adamski (red.), Socjologia religii, Kraków 1983; Peter L. Berger, Sekularyzacja a problem wiarygodności religii, w: Franciszek Adamski, (wybór), Socjologia religii. Wybór tekstów, Kraków 1983, s. 374-385; Rafał Boguszewski, Polak – na zawsze katolik?; Tadeusz Szawiel, Religijna Polska, religijna Europa, w: „Więź” 2008, nr 9,