Przykłady dobrej praktyki w zakładowych programach antytytoniowych Eliza Iwanowicz Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi Konferencja szkoleniowa WSSE w Olsztynie, 14.05.2009r.

METODY/ SPOSOBY MOTYWOWANIA PRACOWNIKÓW DO UCZESTNICTWA W ZAKŁADOWYM PROGRAMIE ANTYTYTONIOWYM

Proszę wskazać trzy najważniejsze. Jakie główne przeszkody napotyka Państwa przedsiębiorstwo w realizacji ponadobligatoryjnych działań na rzecz zdrowia personelu? Proszę wskazać trzy najważniejsze. N=432 Brak w przedsiębiorstwie środków finansowych na tego typu cele 54% Niedostatek systemowych rozwiązań prawnych i fiskalnych, które by zachęcały firmy do większej troski o zdrowie personelu 38% Małe zainteresowanie pracowników takimi działaniami 33% Zaabsorbowanie kadry zarządzającej realizacją innych ważnych celów 23% Brak dobrej oferty na przeprowadzenie tego typu usług ze strony zewnętrznych firm i specjalistów 20% Niedostatek informacji i materiałów na temat znaczenia takich działań dla funkcjonowania firmy 15% Brak w przedsiębiorstwie osób, które dobrze zorganizują takie działania i programy 11% Inne przeszkody 2% Przedsiębiorstwo nie napotyka żadnych przeszkód - Badanie KCPZwMP zrealizowane w 2006r. metodą wywiadu kwestionariuszowego wśród firm z terenu całej Polski zatrudniających pow. 50 pracowników. Na powyższe pytanie udzielali odpowiedzi pracodawcy/ menadżerowie tych zakładów pracy, które podejmowały ponadobligatoryjne działania na rzecz zdrowia personelu w ciągu 2 lat przed badaniem. [1]

jego jakość x akceptacja [2] Dlaczego motywowanie do uczestnictwa w programie antytytoniowym jest istotne? Sukces programu = jego jakość x akceptacja [2]

Jak zadbać o akceptację programu wśród pracowników firmy? [3, 4] PRZYKŁADOWO: Dostosowując formułę programu do specyfiki przedsiębiorstwa Umożliwiając uczestnictwo w programie możliwie całej załodze Dobierając w programie takie metody oddziaływania na pracowników, które respektują ich godność i prawo wyboru Dobierając takie cele programu, które służą rozwiązywaniu problemów istotnych w oczach załogi/ zaspakajaniu rzeczywistych potrzeb pracowników Dobierając takie metody, które są atrakcyjne w oczach pracowników

Dlaczego nie możemy zmuszać pracowników do uczestnictwa w programie? Wszelkie formy ograniczania swobody wyboru rodzą opór (reaktancję), co w konsekwencji oznacza przerwanie zachowania, jeśli tylko nadarzy się po temu okazja (Brehm, 1966) [5]

Przykładowe czynniki mogące przyczyniać się do zwiększonej partycypacji w zakładowym programie antytytoniowym (na podstawie przeglądu literatury) możliwość darmowego uczestnictwa [6, 7, 8], jego otwartość dla współmałżonków i/lub dzieci pracowników [8], możliwość partycypacji w godzinach pracy [8, 9], jednoczesna implementacja programu antytytoniowego oraz ograniczenia możliwości palenia na terenie firmy [8], jego formuła atrakcyjna z punktu widzenia pracowników (np. możliwość skorzystania z niekonwencjonalnych metod terapii antytytoniowej takich jak np. hipnoza [8], czy wzięcia udziału w całościowym programie wykorzystującym jednocześnie interwencję psychologiczną, farmakologiczną oraz edukację zdrowotną) [6, 7], odpowiednie jego nagłośnienie wśród załogi [8], zachęty finansowe [10, 11, 12].

METODY/ NARZĘDZIA SŁUŻĄCE MOTYWACJI DO RZUCENIA PALENIA

Wybrane metody motywujące do rzucenia palenia możliwe do zastosowania w zakładowym programie antytytoniowym kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z nałogiem dostosowana do sytuacji zdrowotnej, finansowej i warunków pracy w firmie konsultacje medyczne dla palaczy pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu oraz zaordynować środki farmakologiczne stymulujące proces rzucania palenia wprowadzenie do zakresu obowiązkowych badań pracowniczych „minimalnej interwencji antytytoniowej” zawierającej sugestie lekarza dotyczące potrzeby i terminu rezygnacji z palenia stosowanie nagród/ premii różnorodne metody wsparcia społecznego w rzucaniu palenia: wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej, np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne cykliczne spotkania pracowników rzucających palenie w ramach grup wsparcia społecznego kreowanie wsparcia dla niepalenia w rodzinach pracowników

Kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z nałogiem Jej celem jest wytworzenie lub umocnienie negatywnej postawy wobec palenia tytoniu Kampania ta może również służyć marketingowi zakładowego programu antytytoniowego Jeśli idzie o przekazywane treści, to powinna skupiać się na prezentowaniu korzyści (z niepalenia/ rzucenia palenia)

Operowanie strachem - Dlaczego należy unikać komunikatów opartych na strachu? [13] motywacja „do” a motywacja „od” strach wywołuje niepokój i związany z tym dyskomfort psychiczny, co ostatecznie może prowadzić do oporu wobec sugestii zmiany zachowania antyzdrowotnego (palenia tytoniu) ograniczona skuteczność interwencji opartych wyłącznie na straszeniu jeżeli stosujesz komunikaty oparte na strachu, to koniecznie zapewnij informacje o sposobach jego unikania

Konsultacje medyczne dla palaczy dot. nałogu Przykładowe narzędzia oddziaływania na palacza w gabinecie lekarskim: edukacja zdrowotna, „minimalna interwencja antytytoniowa”, konsultacje medyczne pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu, farmakoterapia uzależniania od nikotyny Wykorzystuje się tu autorytet/ wiarygodność lekarza Jest to przykładowa metoda indywidualizacji oddziaływania na palaczy Badania pokazują, że może być to skuteczna metoda wspierania pracowników w rzucaniu palenia przy stosunkowo niewielkich kosztach

„Minimalna interwencja antytytoniowa” Interesującą propozycję dotyczącą minimalnej interwencji medycznej cytują Cummings i Mahoney [16]. Etapy tej interwencji zostały nazwane 5A (od pierwszych liter angielskich słów określających nazwy poszczególnych etapów). W polskiej wersji jest to 5P.

5 razy P Pytaj Poradź Pamiętaj Pomagaj Planuj

Pytaj Poradź Działanie Opis Pacjent przy każdej wizycie powinien być pytany o to, czy pali. Dodatkowo pytania powinny dotyczyć nasilenia uzależnienia. Można tutaj używać gotowych skal np. Testu Fagerstroma lub ograniczyć się do wywiadu, w którym najbardziej istotne pytania dotyczą ilości papierosów wypalanych dziennie i czasu upływającego typowo do zapalenia pierwszego papierosa po przebudzeniu. Informacje o paleniu powinny znaleźć się w dokumentacji medycznej pacjenta. Poradź Personel medyczny powinien zachęcać do rzucenia palenia, nawiązując tam gdzie istnieją związki do aktualnej sytuacji zdrowotnej pacjenta.

Pamiętaj Powinno się pytać pacjenta, czy chce rzucić (np – stosując skalę 1-10). Jeżeli pacjent wykazuje znaczną gotowość (7pkt. i więcej) należy go poprosić, aby na podobnej skali dokonał oceny swojej zdolności do rzucenia palenia. Jeśli ta ocenia jest niska (6 pkt. i mniej) należy przejść do interwencji motywacyjnej złożonej z następujących etapów: Nadanie znaczenia – należy dokonać skojarzenia problemu rzucenia palenia z indywidualną sytuacją pacjenta (np. jego stanem zdrowia, czy sytuacją rodzinną) Ryzyko – należy omówić potencjalne krótko – długoterminowe negatywne efekty rzucenia palenia. Nagrody – należy omówić korzyści z rzucenia palenia – zdrowotne, estetyczne, ekonomiczne itd. Trudności – omawia się tutaj bariery związane z rzuceniem (symptomy zespołu abstynencyjnego, przybieranie na wadze itp. Powtarzanie – należy powtarzać interwencję zaprezentowana w czterech punktach wyżej.

Pomagaj W tym punkcie powinno się ustalić z pacjentem plan rzucania palenia uwzględniający datę zerwania z nałogiem, preferowane środki farmakologiczne wspierające proces odzwyczajania od nikotyny, identyfikację czynników wspierających, doradzenie pacjentowi rezygnacji z picia alkoholu podczas procesu odzwyczajania, wypracować metody radzenia sobie z objawami zespołu abstynencyjnego. Pacjent powinien także otrzymać materiały informacyjne – w formie papierowej lub internetowej. Planuj Lekarz powinien skontaktować się z pacjentem rzucającym palenie zaraz po wyznaczonej dacie zerwania z nałogiem (osobiście lub telefonicznie). Bardzo istotne jest spotkanie dwa tygodnie po rzuceniu na którym dyskutowane powinny być sukcesy, problemy i sposoby ich rozwiązywania oraz doświadczenia związane z farmakoterapią.

Badanie skuteczności interwencji antytytoniowych wykorzystujących oddziaływanie na palacza lekarza zakładowego [14] Strategia A: edukacja zdrowotna Strategia B: edukacja zdrowotna + ustalenie daty rzucenia palenia + bieżące wsparcie telefoniczne Efekty – zmniejszenie rozpowszechnienia palenia wśród pracowników po 12 m-cach od implementacji interwencji: Strategia A – 13% Strategia B – 18% Efekt interwencji podjętej w grupie B był większy wśród pracowników uzależnionych od nikotyny: - wypalających mniej niż 10 papierosów na dobę w porównaniu z osobami konsumującymi ich większą ilość, - w wieku 40 lat i więcej w porównaniu do młodszych palaczy, - mających małe poczucie kontroli nad własnym zdrowiem w porównaniu do tych o poczuciu dużej kontroli. 18

Wsparcie farmakologiczne rzucania palenia Na rynku dostępne są środki farmakologiczne stosowane w procesie wchodzenia z uzależniania nikotynowego, w tym niwelujące obawy zespołu abstynencyjnego. Są to np.: nikotynowa terapia zastępcza Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie handlowej Zyban) Champix

Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ) NTZ polega na podawaniu osobom palącym rzucającym palenie nikotyny w formie innej niż palenie papierosów. W grę wchodzą plastry nikotynowe, gumy do żucia, tabletki, inhalatory, spraye do nosa, itp. Ma to za zadanie zmniejszanie niekorzystnych następstw głodu nikotynowego. Inny jest czas dotarcia nikotyny do mózgu. Warto zauważyć, że osoba korzystająca z NTZ nie wprowadza do swojego organizmu innych substancji zawartych w dymie tytoniowym. Badania potwierdzają, iż tego typu terapia zwiększa skuteczność rzucania palenia od 1,5 do 2 razy. Najnowsze badania wskazują, że istnieje zróżnicowana efektywność NTZ uzależniona od wyposażenia genetycznego osoby rzucającej palenie (idzie tutaj o odpowiedni awersję genu receptora dopaminy) [16].

Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ) Korzystanie z NTZ powinno maksymalnie trwać 6-12 tygodni od rzucenia palenia [16]. Warto zwrócić uwagę, iż NTZ nie zastępuje indywidualnej motywacji do rzucenia palenia. Nikotynowa terapia zastępcza najlepiej sprawdza się u osób silnie uzależnionych.

Bupropion Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie handlowej Zyban) działa głównie poprzez blokowanie lub zastępowane nikotyny w receptorach mózgu. Jego kliniczna skuteczność jako leku wspierającego rzucenie palenia została potwierdzona.

Champix Jest to lek nowej generacji (wprowadzony w Polsce w roku 2007), który został opracowany specjalnie po to, aby wspomóc proces odzwyczajania się od nikotyny. Otóż, preparat działa na ten sam receptor w mózgu, co zawarta w tytoniu nikotyna.

Champix Substancją czynną tego preparatu jest wareniklina. Jest ona tzw. częściowym agonistą i antagonistą receptora nikotynowego α4β2, który jest odpowiedzialny za uzależnienie od nikotyny. Wareniklina wiąże się z receptorami nikotynowymi w mózgu pacjenta. Częściowo pobudza ona receptory nikotynowe do uwalniania dopaminy („hormonu szczęścia”) w mózgu, przez co przyczynia się do zmniejszenia głodu nikotynowego oraz nieprzyjemnych objawów odstawienia związanych z zaprzestaniem palenia oraz blokuje wiązanie nikotyny z receptorami (działanie antagonistyczne), przez co w przypadku zapalenia papierosa przez pacjenta zmniejsza uczucie przyjemności związanej z paleniem.

Bupropion & Champix Oba leki dostępne są wyłącznie w oparciu o receptę lekarską. Ich skuteczność jest zbliżona [16]. Warto tu zaznaczyć, że znacznie podwyższa skuteczność połączenie farmakoterapii z terapią psychologiczną (indywidualną lub grupową).

Przyszłość: Szczepionka przeciwko paleniu tytoniu? Aktualnie prowadzone są intensywne prace nad szczepionką, pobudzającą układ immunologiczny tak, by produkował przeciwciała dla cząsteczek nikotyny. Wstępne wyniki okazują się być obiecujące.

Farmakologia może być skuteczna, ale… nie jest wystarczającą metodą rzucania palenia choćby ze względu na to, że nie wpływa ona na psychologiczny i behawioralny aspekt palenia (związany choćby z nawykami ruchowymi) [16].

Stosowanie nagród/ premii Przed wprowadzeniem możliwości otrzymywania nagrody należy ustalić szczegółowe zasady ich otrzymywania. Należy rozstrzygnąć m.in. następujące kwestie: za co przyznawana będzie nagroda: za samo uczestnictwo w programie, czy też rzucenie palenia, a może za niepalenie jeśli za rzucenie palenia, to po jakim okresie abstynencji nikotynowej jest ona przyznawana, jeśli za niepalenie, to czy tylko na terenie zakładu pracy, czy także poza nim, w jaki sposób będzie weryfikowane niepalenie jaka to będzie nagroda (finansowa/ rzeczowa, o jakiej wartości materialnej)

Stosowanie nagród/ premii Badania pokazują, że o ile stosowanie nagród może przyczynić się do zwiększonej partycypacji w zakładowym programie antytytoniowym, o tyle nie zawsze przekłada się na wzrost odsetka pracowników rzucających palenie [np. 15] Wynikać to może z faktu, iż gratyfikacje finansowe mogą mieć głównie wpływ na kształtowanie motywacji zewnętrznej do rzucenia palenia oraz przyciągać osoby słabo zmotywowane wewnętrznie: o motywacji zewnętrznej mówimy wówczas, gdy zachowanie- tu: niepalenie- realizowane jest ze względu na zewnętrzny wobec niego czynnik- tu: gratyfikację pieniężną- mający być konsekwencją jego wykonywania [5], przez motywację wewnętrzną rozumie się tendencję podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności- tu: niepalenia [5]. W programach, w których zastosowanie zachęt finansowych przełożyło się na wzrost odsetka pracowników ex-palaczy, zastosowano także metody sprzyjające rozwojowi motywacji wewnętrznej [np. 11]. Celem ich było budowanie w pracownikach poczucia, że sukces w rzuceniu palenia zależy od ich silnej woli oraz na rozwijaniu w nich wiary we własne możliwości po to, by nie utożsamiali oni faktu zaprzestania palenia z zewnętrznym, niezależnym od siebie czynnikiem, jakim jest gratyfikacja.

Przykładowe role psychoterapeuty: Wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej, np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne Przykładowe role psychoterapeuty: pomaga w uzmysłowieniu sobie indywidualnych korzyści z rzucenia palenia (motywacja „do”) pomaga zrozumieć mechanizm uzależnienia nikotynowego (i w rezultacie m.in. uzyskać kontrolę nad nawykiem) przekazuje informacje zwrotną o postępach w procesie wychodzenia z uzależnienia (co jest istotna przesłanką podtrzymania motywacji) przeciwdziała atrybucji osiągnięć do przyczyn zewnętrznych (np. w programie z nagrodami)

Grupa wsparcia Jej przykładowe role: pokazuje, że inni przeżywają podobne problemy (a więc informację w rodzaju „nie jesteś sam”) stanowi forum wymiany informacji/ doświadczeń związanych z nałogiem jest źródłem wsparcia społecznego (co jest szczególnie istotne w momentach załamania motywacji) poprzez wykorzystanie reguły konsekwencji przeciwdziała poddawaniu się w wychodzeniu z nałogu

Kreowanie wsparcia dla niepalenia wśród rodzin pracowników

Literatura Raport z realizacji projektu 41/MP/2006/312/3734 (umowa z 14. 09. 2006), finansowanego przez Ministerstwo Zdrowia pt. „Utworzenie Ogólnopolskiej sieci zakładów pracy uwalniających się od dymu tytoniowego”, kierownik dr E. Korzeniowska, grudzień 2006 [raport niepublikowany]. Grossmann R., Scala K.: Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny, Wiedeń 1993. Korzeniowska E.: Organizacja i realizacja programów promocji zdrowia w miejscu pracy. W: Gniazdowski A. [red.] Promocja zdrowia w miejscu pracy. Wybrane programy. IMP, Łodź 1998. Iwanowicz E.: Jakość i skuteczność działań antytytoniowych. Med. Pr. 2008;59(3):263-269 Łukaszewski W., Doliński D.: Mechanizmy leżące u podstaw motywacji. W: Strelau J. [red]. Psychologia, podręcznik akademicki, tom 2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, 441-68. Ryan P.J., Forster N.J.D., Holder D.: Evaluation of a Worksite Smoking - Cessation Program. Journal of Environmental Medicine 2002; 44: 703- 704. Cruse S.M., Forster N.J.D., Thurgood G., Sys L.: Smoking cessation in the workplace: results of an intervention programme using nicotine patches. Occup. Med. 2001; 51: 501- 506. Sorensen G., Beder B., Prible C.R., Pinney J.: Reducing Smoking at the Workplace: Implementing a Smoking Ban and Hypnotherapy. Journal of Environmental Medicine 1995; 37: 453- 460. Hunt M.K., Fagan P., Lederman R., Stoddard A., Frazier L., Girod K., Sorensen G.: Feasibility of implementing intervention methods in an adolescent worksite tobacco control study. Tobacco Control 2003;12 (Suppl IV): iv40-iv45.

Henricus D. J. , Jeffrey R. W. , Lando H. A. , Murray D. M Henricus D.J., Jeffrey R.W., Lando H.A., Murray D.M., Brelje K, Davidann B I wsp.: The Effect of Program Format and Incentives on Participation and Cessation in Worksite Smoking Cessation Programs. Am. J. Public Health 2002; 92: 274- 283. Koffman D.M., Jerry W.L., Joyce W.H., Emont S.L. The Impact of Including Incentives and Competition in a Workplace Smoking Cessation Program on Quit Rates. Am. J. Health Promot. 1998; 13: 105-11. Hey K., Perera R.: Competitions and incentives for smoking cessation. Cochrane Database Syst. Rev. 2005, 2. Gniazdowski A.: Działania edukacyjno-promocyjne w zdrowiu publicznym. W; Indulski J.A., Jethon Z., Dawydzik L.T. [red.]: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia. IMP Łodź 2000. Lang T., Nicaud V., Slama K., Hirsch A., Imbernon E., Goldberg M. i wsp.: Smoking cessation at the workplace. Results of a randomised controlled intervention study. JECH 2000; 54: 349- 354. Cummings K. M., Mahoney M. (2006) Current and Emerging Treatment Approaches for Tobacco Dependence, “Current Oncology Reports”, 8, 475-483.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ