Zagadnienie uchodźców w prawie międzynarodowym i krajowym Krzysztof Trnka, Uniwersytet Wrocławski

Prawo międzynarodowe - Konwencja Genewska z dnia 28 lipca 1951 roku o statusie prawnym uchodźców (Dz.U. 1991 nr 119 poz. 515) – akt o podstawowym znaczeniu - Do kategorii uchodźców należą osoby, które spełniają następujące przesłanki (art. 1 ust. A pkt 2): - na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywają poza granicami państwa, którego są obywatelami - nie mogą lub nie chcą z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa - albo które nie mają żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie mogą lub nie chcą z powodu tych obaw powrócić do tego państwa

Prawo międzynarodowe - Konwencja przestaje obowiązywać w stosunku do każdej osoby, która (art. 1 ust. C): - dobrowolnie zwróciła się ona ponownie o ochronę państwa, którego jest obywatelem - utraciwszy swoje obywatelstwo ponownie dobrowolnie je przyjęła - przyjęła nowe obywatelstwo i korzysta z ochrony państwa, którego obywatelstwo przyjęła - ponownie dobrowolnie osiedliła się w państwie, które opuściła lub poza którego granicami przebywała z powodu obawy przed prześladowaniem - nie może dłużej odmawiać korzystania z ochrony państwa swojego obywatelstwa, albowiem ustały warunki, w związku z którymi została uznana za uchodźcę.

Prawo międzynarodowe - Konwencja nie ma zastosowania do osób, które (art. 1 ust D i F: - aktualnie korzystają z ochrony lub pomocy organów lub agencji Narodów Zjednoczonych innych niż Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców - w stosunku do której istnieją poważne podstawy, aby sądzić, że dokonała zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennej lub zbrodni przeciwko ludzkości w rozumieniu aktów międzynarodowych opracowanych dla ustanowienia przepisów odnoszących się do tych zbrodni, dokonała poważnej zbrodni o charakterze niepolitycznym poza państwem, które ją przyjęło, przed uznaniem jej za uchodźcę, jest winną czynów sprzecznych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych

Prawo międzynarodowe - Protokół dotyczący statusu uchodźców z dnia 31 stycznia 1967 roku (Dz.U. 1991 nr 119 poz. 517) – zniesienie ograniczenia czasowego (przed 1 stycznia 1951 roku) i geograficznego (Europa) w stosowaniu Konwencji - Objęcie ochroną bezpaństwowców, jako osób szczególnie narażonych - Rasy – wszystkie grupy etniczne uważane za rasy w potocznym rozumieniu - Prześladowanie ze względu na religię - przybiera różne formy zakazów (przynależności do wspólnoty religijnej, prywatnego lub publicznego praktykowania swej wiary) lub nakazów (przyjęcia określonej religii)

Prawo międzynarodowe - Narodowość – nie należy utożsamiać jej z obywatelstwem, gdyż Konwencja chroni też apatrydów - Przynależność do określonej grupy społecznej może stać się powodem prześladowań ze względu na aktywność jej członków w różnych dziedzinach życia: ekonomii, polityce, kulturze. Zgodnie ze stanowiskiem Urzędu Wysokiego Komisarza NZ do Spraw Uchodźców w kategorii tej mieszczą się również przypadki prześladowania kobiet ze względu na płeć. W 1985 roku członkowie Komitetu Wykonawczego UNHCR stwierdzili, że kobiety, wobec których zastosowano akty przemocy w związku z naruszeniem przez nie zasad religijnych lub zwyczajów, są objęte ochroną gwarantowaną w Konwencji dotyczącej Statusu Uchodźców.

Prawo międzynarodowe - Z prześladowaniami z powodu przekonań politycznych mamy do czynienia, gdy poglądy jednostki nie pokrywają się z poglądami głoszonymi przez władze państwa lub z opiniami większości. Jednak sam fakt posiadania przekonań politycznych odmiennych od głoszonych przez rząd danego państwa lub większość społeczeństwa nie jest podstawą do ubiegania się o status uchodźcy. Osoba zainteresowana musi wykazać, że z odmiennymi przekonaniami politycznymi wiąże się obawa przed prześladowaniami, gdyż otwarcie głosiła poglądy odmienne od powszechnie akceptowanych, przez co weszła lub może wejść w konflikt z władzami. - Państwo jako sprawca prześladowania lub jako podmiot nieskutecznie im przeciwdziałający - Uchodźcy a wojna

Prawo międzynarodowe - Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 13 zabrania wydalania cudzoziemca legalnie przebywającego na terytorium danego państwa - Konwencja o Prawach Dziecka z 1989 r. w art. 22. zobowiązuje państwa - sygnatariuszy do podjęcia właściwych kroków w celu zapewnienia ochrony dziecku, ubiegającemu się o status uchodźcy lub też uznawanemu za uchodźcę w świetle prawa międzynarodowego.

Prawo międzynarodowe - Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku. Protokół Czwarty do tej konwencji zabrania zbiorowego wydalania cudzoziemców. Największe znaczenie mają artykuły 13 oraz 14. Twórcy Deklaracji uznali za nienaruszalną wolność poruszania się i osiedlania każdego człowieka w granicach jakiegokolwiek państwa oraz prawo do opuszczania jego terytorium oraz obszaru własnego kraju i powrotu do swego państwa. W art. 14, stwierdza się, że każdy człowiek w razie prześladowania może ubiegać się o azyl lub korzystać z niego w innych krajach. - Prao międzynarodowe – głównie materialne, procedurę regulują poszczególne państwa

Prawo krajowe - Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 2003 nr 128 poz. 1176) - Art. 15. Cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy, udziela się ochrony uzupełniającej, w przypadku gdy powrót do kraju pochodzenia może narazić go na rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy przez: 1) orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, 2) tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie, 3) poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikające z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego – i ze względu na to ryzyko nie może lub nie chce korzystać z ochrony kraju pochodzenia.

Prawo krajowe - Art. 23. Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców w drodze decyzji: 1) nadaje albo odmawia nadania statusu uchodźcy; 2) udziela ochrony uzupełniającej albo odmawia jej udzielenia; 3) pozbawia statusu uchodźcy albo ochrony uzupełniającej. - Cudzoziemiec składa wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej do Szefa Urzędu za pośrednictwem komendanta oddziału Straży Granicznej albo komendanta placówki Straży Granicznej (Art. 24). We wniosku można uwzględnić dzieci i małżonka (art. 25).

Prawo krajowe - Art. 29 - Cudzoziemcowi zapewnia się dostęp do informacji w języku dla niego zrozumiałym o możliwości złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej i skorzystania w tym celu z pomocy tłumacza. Zapewnia przedstawicielom organizacji międzynarodowych lub pozarządowych zajmujących się udzielaniem pomocy cudzoziemcom, w tym pomocy prawnej, dostęp do wnioskodawcy, który złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej w przejściu granicznym. - Termin załatwienia sprawy – 6, wyjątkowo 15 miesięcy (art. 34).

Prawo krajowe - Nieodpłatna pomoc prawna obejmuje sporządzenie odwołania od decyzji (art. 69e). - Organ prowadzący postępowanie zwraca się do komendanta oddziału Straży Granicznej, komendanta wojewódzkiego Policji, Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a w razie potrzeby – także do innych organów, o udzilenie informacji o wnioskodawcy; informacji udziela się w terminie 30 dni (art. 45). - W postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej nie stosuje się przepisu art. 64 par. 2 Kodeksu postępowania administracyjnego (art. 33).