Dr hab. Marcin Miłkowski, IFiS PAN Enaktywizm i interaktywizm. Neurofenomenologia i fenomenologia FAZY WSTĘPNEJ

Czego można się spodziewać Enaktywizm: czwarty nurt na literkę „e” Enaktywizm i autonomia podmiotu poznającego Radykalny enaktywizm antyreprezentacyjny Mielizny radykalnego konstruktywizmu Fenomenologia a enaktywizm Neurofenomenologia Fenomenologia fazy wstępnej

4E = embedded, embodied, extended, enactive Cztery nurty wskazujące w różny sposób na rolę ciała i otoczenia – czynników pozamózgowych – w poznaniu Enaktywizm jest nurtem, który wskazuje rolę aktywności systemu poznawczego w środowisku ang. enact = 1. grać (rolę w teatrze) 2. wcielać w życie 3. uchwalić, nadać moc prawną Enaktywiści niestety rzadko mówią, o które ze znaczeń im chodzi…

Cztery enaktywizmy Klasyczny oparty na pojęciu autonomii (najczęściej autopoiesis) Sensomotoryczny Kevina O’Regana i Alvy Noe procesy percepcji jako procesy działania w środowisku Partycypacyjno-sensotwórczy Ezequiela di Paolo i Hanne de Jaegher poznanie zależy od współdziałania między podmiotami Radykalny Erika Myina i Daniela Hutto antyreprezentacjonizm

Enaktywizm i autonomia systemu poznawczego Aktywność poznawcza jest procesem, który zachodzi w wyniku oddziaływania autonomicznego systemu poznawczego z otoczeniem. Autonomia systemu poznawczego stanowi podstawę naturalnej normatywności i podmiotowości. Autonomię rozumie się w kategoriach biologicznych.

Autopoiesis Koncepcja dwóch chilijskich biologów teoretycznych: Franciska Vareli (1946-2001) Humberto Maturany (ur. 1928) Życie = samoorganizacja systemu biologicznego, czyli autopoiesis gr. poiein = tworzyć (stąd też słowo „poezja”)

Autopoiesis Minimalny model życia: żywy jest taki układ, który podtrzymuje swoje funkcjonowanie w obliczu perturbacji z zewnątrz System poznawczy modelowany jako żywy organizm: względnie izolowany od środowiska, mający tylko energetyczne relacje z otoczeniem, współwytwarzający sam siebie…

Autopoiesis jako model energia określa Składniki molekularne Granica układu tworzy generuje energia Sieć reakcji metabolicznych

Jak to ma się do kognitywistyki? Badanie procesów poznawczych jako biologicznych, a także wynikających z interakcji samoorganizujących się układów Przejawia się w wielu badaniach koordynacji w działaniu A także w lingwistyce i metodologii poznania rozproszonego

Krytyka modeli autopojetycznych Autopoiesis jest modelem bezczasowym. Współczesne modele enaktywne biorą pod uwagę czas w wielu skalach czasowych: okresy długiego trwania (ewolucja), aktualne funkcjonowanie układu. Model jest tak idealizowany, że nie dopuszcza śmierci, starzenia się ani informacyjnych relacji z innymi układami autonomicznymi. Jak monady bez okien w metafizyce Leibniza

Krytyka modeli autopojetycznych Miłkowski (2018) twierdzi, że pojęcie autopoiesis w ogóle nie przebiło się do badań empirycznych oraz że sama biologiczna samoorganizacja nie pozwala wyjaśnić cech procesów poznawczych. Co najwyżej może służyć do twierdzenia, że są one biologicznie funkcjonalne. „teoria klasycznego enaktywizmu nie ma środków, by wskazywać zachodzące podobieństwa i różnice między różnymi procesami poznawczymi czy budować daleko idące generalizacje na temat ich zachodzenia”

Cowley: rozproszona aktywność językowa Biosemiotyczny enaktywizm wychodzi poza autopoiesis jednego organizmu Aktywność językowa (languaging) w perspektywie biosemiotycznej: koordynacja działań w komunikacji, na wielu skalach czasowych Kulturowo-społeczna aktywność, której nie można badać w kategoriach czysto indywidualnej, tylko jako rozproszoną

Di Paolo i de Jaegher Ezequiel di Paolo i Hanne de Jaegher: Analiza relacji podmiot działający – środowisko w kategoriach sensotwórczości. Opisy relacji społecznych jako szczególnego przypadku relacji podmiot – otoczenie, zwłaszcza interakcji dwuosobowych w niewielkich skalach czasowych. Samoorganizacja intersubiektywności, a nie pojedynczych organizmów.

Model interaktywistyczny Mark Bickhard (ur. 1945): Procesualistycze ujęcie poznania w ramach układu żywego rozumianego jako system dynamiczny w stanie termodynamicznej nierównowagi ze środowiskiem. Wyrównanie stanu energii z otoczeniem to śmierć. Układ podtrzymuje swoje istnienie, czyli stan nierównowagi.

Model interaktywistyczny Minimalny model podtrzymywania istnienia: proces palenia się świecy Palący się knot rozgrzewa wosk. Rozgrzany wosk spala się, co roztapia wosk i powoduje konwekcję powietrza, co ułatwia utlenianie. Dopóki jest tlen i wosk, świeca się pali. To jednak system, który nie jest i nie może być poznawczy.

Model interaktywistyczny Świeca nie może nic zrobić, kiedy wosk się wyczerpie. Ale układ, który może zmieniać sposoby podtrzymywania istnienia, ma więcej możliwości: może podtrzymywać możliwości podtrzymywania swojego istnienia (= rekurencyjne podtrzymywanie samego siebie) Taki układ jest już żywy i zarazem w minimalnym stopniu poznawczy.

Model interaktywistyczny To, co służy podtrzymaniu systemu, ma biologiczną funkcję Inna definicja niż u Millikan: funkcja nie jest tylko wypadkową historii, lecz aktualnej dynamiki systemu. System podejmuje działania, aby dalej podtrzymywać swoje istnienie, a sieć jego składników funkcjonalnie antycypuje powodzenie jego działań.

Model interaktywistyczny Antycypacja dotyczy powodzenia działań, dzięki czemu powstają reprezentacje poznawcze: Implicite system orzeka, jaki musi być jego stan, aby jego działanie się powiodło. Koncepcja analogiczna do afordancji Gibsona: W systemie są wskaźniki powodzenia możliwych działań.

Autopoiesis a interaktywizm Autopoiesis to model pozaczasowy; model interaktywistyczny wskazuje na czas. Autonomia autopoietyczna polega na zamknięciu układu na wpływ zewnętrzny, ograniczony jedynie do przepływu energii, ale bez żadnych mechanizmów fizycznych. Model interaktywistyczny jest fizykalistyczny; wiąże się z dynamicznym modelem funkcjonowania centralnego układu nerwowego (rozumianego jako układ modulujący oscylacje).

Enaktywizm i autonomia Poznanie = działanie w otoczeniu, w ostateczności służące podtrzymaniu istnienia systemu Stąd bliskość do ekologicznego ujęcia poznania jako zawsze związanego ze środowiskiem. Metabolizm jest istotny, bo stanowi podstawę funkcji biologicznej. Enaktywizm tego rodzaju jest sprzeczny z empiryzmem, bo to motoryka jest istotna dla poznania, nie zmysły.

Hipoteza mózgu skórnego (Keijzer i in. 2013) Ewolucja układu nerwowego zaczęła się nie od receptorów, tylko od regulacji ruchu – od efektorów skórnych u bakterii Odruch wcale nie jest podstawową operacją układu nerwowego Wizja układów nerwowych jako przetworników wejście-wyjście jest błędna

Enaktywizm radykalny Daniel Hutto i Eric Myin – antyreprezentacjonistyczny enaktywizm, bez ontologii opartej na autonomii biologicznej: Podkreślają jedynie sprzężenie systemu poznawczego ze środowiskiem. Normatywność ma naturę wyłącznie społeczną. Reprezentacje istnieją tylko w przypadku języka naturalnego.

Mielizny radykalnego konstruktywizmu Radykalny konstruktywizm: Stanowisko Ernsta von Glasersfelda (1917-2010) i Humberto Maturany Koncepcja, zgodnie z którą nie poznajemy rzeczywistości, lecz jedynie nasze przeżycia na jej temat Wiedza to wynik przystosowania biologicznego, ale nie odzwierciedla rzeczywistości

Dlaczego mielizny? Radykalny konstruktywizm jest stanowiskiem filozoficznie naiwnym. Typowe dla wielu amatorów filozofów: nie poznajemy rzeczywistości, tylko to, co tworzą nasze neurony, więc rzeczywistość to tylko wytwór neuronów. Dlaczego to musi być zły argument? Bo jeśli rzeczywistość tworzą neurony, to muszą istnieć.

Ontologiczna powaga John Heil: wiele stanowisk w filozofii (m.in. umysłu) nie cechuje ontologiczna powaga: Jeśli ktoś twierdzi, że rzeczywistość fizyczna nie istnieje, a jest cała tworzona przez język, zakłada istnienie języka. A język wcale nie jest lepiej zrozumiałym tworem niż cząstki elementarne. Wręcz przeciwnie, aktywność językowa wcale nie musi być pojmowana w kategoriach „języka naturalnego”: Byt o niejasnych granicach, bez znanej struktury…

Radykalny konstruktywizm jako stanowisko niestabilne Radykalny konstruktywizm to jedna z odmian poznawczego idealizmu. Ale nie można utrzymać poznawczego idealizmu bez ontologicznego idealizmu; to stanowisko niespójne. W przypadku enaktywistycznej wersji jest to bardzo osobliwa mieszanka: biologiczna koncepcja poznania z idealizmem tworzą raczej potworka. Bo skąd niby mamy wiedzieć, że biologiczne układy istnieją? Skoro nic nie istnieje…

Varela i neurofenomenologia Varela chciał wykorzystać idee fenomenologiczne w swoich badaniach neurobiologicznych. Ma to dać dostęp do pierwszosobowego świata podmiotu. Stąd idea neurofenomenologii: Badani są trenowani w fenomenologii, aby mogli opisywać swoje przeżycia precyzyjnie, zwłaszcza stosując wariację ejdetyczną. Istnieje jednak bardzo mało badań w tym nurcie.

Pierwszoosobowość? Pozornie jasny podział: Ale: „Widzę czerwony punkcik”. 1 osoba l. poj. „Człowiek pod tablicą widzi”. 3 osoba l. poj. Ale: „Boli mnie noga”. 3 osoba l. poj. „Swędzą mnie uszy”. 3 osoba l. m. „Zimno!” Gramatyczne odróżnienie pozornie pozwala powiedzieć coś jaśniej niż terminy „subiektywny” i „obiektywny”. Ale nie pozwala.

Subiektywność i obiektywność „Subiektywny”: 1. podmiotowy, związany z podmiotem (poznania, działania) 2. stronniczy, jednostronny (używane pejoratywnie) „Obiektywny” 1. istniejący, rzeczywisty, realny, przedmiotowy 2. wyważony, niejednostronny, uwzględniający wiele punktów widzenia

Antoine Lutz: jedyny (?) neurofenomenolog Badał mnichów tybetańskich i pokazał, że można łatwo skorelować wyniki w EEG z tym, co oni zawarli w swoich werbalnych sprawozdaniach. Różnica z introspekcjonizmem współczesnym polega na zastosowaniu treningu w fenomenologii, ale cała metodologia jest typowa dla badań introspekcyjnych. Evan Thompson twierdzi, że to się zasadniczo różni od heterofenomenologii Dennetta, ale nie potrafi powiedzieć czym, poza użyciem niejasnego predykatu „pierwszoosobowy”.

Fenomenologia fazy wstępnej Shaun Gallagher: Faza wstępna badań realizowana fenomenologicznie: bez treningu pozostałych badanych (phenomenology front-loaded) Zastosowane do badania poczucia sprawstwa (w odróżnieniu od poczucia własności działania), które jest zaburzone w schizofrenii Służy do poszukiwania neuronalnych korelatów tych zaburzeń i przeżyć.

Podsumowanie Typowe cechy enaktywizmu: Jest biologiczny: stara się wywieść pojęcie funkcji z opisu samoorganizacji biologicznej. Jest konstruktywistyczny, ze skłonnościami do idealizmu: organizm jest autonomiczny. Jest antyreprezentacyjny, zbliżony do psychologii ekologicznej (lub ma reprezentacje oparte na afordancjach). Jest dynamiczny: akcentuje czasowość procesów poznawczych. Często jest bliski znaturalizowanej fenomenologii.

Podsumowanie Podstawowa idea: poznanie sprzęgnięte jest z działaniem podmiotu w jego otoczeniu. Pod tym względem enaktywiści są bliscy pragmatyzmowi amerykańskiemu, ale i fenomenologii Merleau-Ponty’ego czy Heideggera. Heidegger jest znany z opisu fenomenologicznego nastawienia teoretycznego jako wywodzącego się z nieporęczności w działaniu…

Dalsze lektury Numer tematyczny pisma „Avant” 2 / 2014 (krytyczne artykuły o enaktywizmie) Fatalnie (!!!) przełożona antologia o konstruktywizmie pod red. B. Balickiego i in.