Podstawy prawa zabezpieczenia społecznego NSA rok akademicki 2017/2018 dr Ariel Przybyłowicz ariel.przybylowicz2@uwr.edu.pl WPAiE, budynek A, pok. 123 1

Ubezpieczenia rentowe 2

Regulacja prawna Ustawa z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1383 ze zm. – tzw. ustawa emerytalna) 3

Przedmiot ochrony a) tzw. „bardziej trwała” niezdolność do pracy (z tzw. z ogólnego stanu zdrowia oraz z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy); b) niezdolność do samodzielnej egzystencji; c) utrata żywiciela rodziny 4

Niezdolność do pracy a niepełnosprawność Niezdolność do pracy jako ryzyko socjalne w systemie zabezpieczenia społecznego podlega odrębnej ochronie w ubezpieczeniu rentowym (uregulowanym w ustawie systemowej i ustawie emerytalnej), w ubezpieczeniu społecznym rolników - przypadku całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym i w systemie zaopatrzeniowym służb mundurowych – niezdolność do służby. 5

Niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Art. 2 pkt 10 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 2046 ze zm.) 6

Ustala się trzy stopnie niepełnosprawności, które stosuje się do realizacji celów określonych ustawą (art. 3-4): 1) Znaczny - osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagająca, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji; 2) Umiarkowany - osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagająca czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych; 3) Lekki - osoba o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne 7

art. 5 ustawy o rehabilitacji „Przekładanie” orzeczeń o niezdolności do pracy na orzeczenia o niepełnosprawności określa art. 5 ustawy o rehabilitacji Każda osoba niezdolna do pracy w rozumieniu ustawy emerytalnej jest jednocześnie niepełnosprawna, ale nie każda osoba niepełnosprawna jest jednocześnie niezdolna do pracy! 8

Pojęcie niezdolności do pracy w ubezpieczeniu rentowym (art.12 ustawy emerytalnej) Niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu (ust. 1). Przypomnienie - tzw. czasowa (przejściowa, „zasiłkowa”) niezdolność do pracy jest ryzykiem ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego 9

Elementy konstrukcji ryzyka niezdolności do pracy: ekonomiczny - „utrata zdolności do pracy zarobkowej”; biologiczny - „naruszenie sprawności organizmu”; element stopniowalny. 10

Rokowanie odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu nie jest trzecim elementem w konstrukcji ryzyka i nie przesądza o istnieniu niezdolności do pracy (wpływa na ocenę jej stopnia oraz przewidywanego okresu trwania). 11

Całkowita niezdolność do pracy całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. 12

Częściowa niezdolność do pracy częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. 13

Kryteria ustalenia częściowej niezdolności do pracy: utrata zdolności w znacznym stopniu; utrata zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. 14

Tryb orzekania o niezdolności do pracy: Orzekanie w ZUS-ie jest dwuinstancyjne. Postępowanie wszczyna się na wniosek o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy. Ustalanie takiej niezdolności należy do - lekarza orzecznika ZUS (organ pierwszej instancji) oraz - komisji lekarskiej ZUS (organ drugiej instancji). Prezes Zakładu, w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika, może zgłosić zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia komisji lekarskiej. 15

Przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się: stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji; 2) możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz 3) celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne. 16

Orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, albo orzeczenie komisji lekarskiej, stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie, do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji. 17

Odwołanie do sądu od decyzji ZUS możliwe jest dopiero po wyczerpaniu dwuinstancyjnego trybu ustalania zajścia ryzyka niezdolności do pracy. W pierwszej instancji w sprawach rentowych właściwy jest okręgowy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych. 18

Orzekanie o niezdolności do pracy na okres nie dłuższy niż 5 lat (zasada od 2005 r.), na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli wg wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem 5 lat, możliwe jest orzekanie o trwałej niezdolności do pracy.  jeżeli osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy przez okres co najmniej ostatnich 5 lat poprzedzających dzień badania lekarskiego brakuje mniej niż 5 lat do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego, w przypadku dalszego stwierdzenia niezdolności do pracy orzeka się niezdolność do pracy na okres do dnia osiągnięcia tego wieku 19

Zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy! 20

Niezdolność do samodzielnej egzystencji jest: odrębnym ryzykiem socjalnym, ale niesamodzielnym. 21

Niezdolność do samodzielnej egzystencji (art. 13 ust. 5 ustawy emerytalnej) naruszenie sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Podstawowe potrzeby życiowe to przede wszystkim samoobsługa, poruszanie się i komunikacja (art. 4 ust 4 ustawy o rehabilitacji) 22

częściowa lub całkowita niezdolność do pracy; Warunki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy – art. 57 ustawy emerytalnej: częściowa lub całkowita niezdolność do pracy; wymagany staż ubezpieczeniowy; powstanie niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia (okresów wskazanych enumeratywnie w ustawie) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów (w czasie tzw. przedłużonego okresu ochronnego); brak ustalonego prawa do emerytury z FUS lub niespełnianie warunków do jej uzyskania 23

Wymagany okres składkowy i nieskładkowy, tzw. staż ubezpieczeniowy: wymiar: od 1 do 5 lat (art. 58 ust. 1 ustawy emerytalnej), szczególne regulacje: młodzi ubezpieczeni i ubezpieczeni, którzy ukończyli 30 lat (tzw. gęstość ubezpieczenia); okresy składkowe (art. 6 ustawy emerytalnej) i nieskładkowe (art. 7) uwzględnia się w proporcji 3:1 (art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej); Wymóg ten jest wyłączony, jeżeli niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy (art. 57 a - 57b ustawy emerytalnej). 24

Powstanie niezdolności do pracy: w czasie trwania ubezpieczenia (tj. w okresach enumeratywnie wymienionych w ustawie) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów Wyjątek: ubezpieczony, który: udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat kobieta lub 25 lat mężczyzna oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej) 25

Rodzaje rent z tytułu niezdolności do pracy (art. 58 ustawy emerytalnej): renta stała renta okresowa 26

Wymiar renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 62 ustawy emerytalnej) Suma czterech wartości: stałej (kwota stała, „socjalna”) 3 indywidualnych (kwota indywidualna). 27

Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi: 24% kwoty bazowej, o której mowa w art. 19, oraz 2) po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych; 3) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych; 4) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista osiągnąłby wiek emerytalny 60 lat. 28

Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi: R = 24% Kb + (1,3% PW * Os) + (0,7% PW * On) + (0,7% PW * Oh) Kb – kwota bazowa (art. 19) PW – podstawa wymiaru (art. 15) Os – liczba okresów składkowych (wyrażona w miesiącach/12) On – liczba okresów nieskładkowych (wyrażona w miesiącach/12) Oh – liczba okresów hipotetycznych (uzupełniających – wyrażona w miesiącach/12) 29

Wysokość renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy (art. 62 ust. 2 ustawy emerytalnej) Renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy. Od 1 marca 2017 r. kwoty najniższej emerytury i renty wynoszą: 1029,80 zł miesięcznie - emerytura, renta rodzinna i renta dla osób całkowicie niezdolnych do pracy, 772,35 zł miesięcznie - renta dla osób częściowo niezdolnych do pracy. 30

częściowa niezdolność do pracy; Warunki nabycia prawa do renty szkoleniowej (art. 60 ustawy emerytalnej): częściowa niezdolność do pracy; posiadanie wymaganego stażu ubezpieczeniowego; powstanie niezdolności do pracy w okresie trwania ubezpieczenia, albo w tzw. okresie ochronnym; celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na stwierdzenie niezdolności do pracy w dotychczasowym zawodzie. 31

Wysokość renty szkoleniowej (art. 64 ustawy emerytalnej) Renta szkoleniowa wynosi 75% podstawy wymiaru renty. 2. Renta szkoleniowa nie może być niższa niż najniższa renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy. 32

Okres pobierania renty szkoleniowej (art. 60 ustawy emerytalnej): podstawowy - 6 miesięcy. na wniosek starosty może zostać przedłużony na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, nie dłużej niż o 30 miesięcy okres podstawowy może ulec skróceniu, jeżeli przed upływem tego okresu starosta zawiadomi organ rentowy o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu lub o tym, że osoba zainteresowana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu. 33

Zamiana renty na emeryturę art. 24a i art. 27a ustawy emerytalnej 34

Renta rodzinna Utrata żywiciela, w ubezpieczeniu rentowym, oznacza, że obowiązek dostarczenia środków utrzymania członkom rodziny ubezpieczonego, którzy stracili żywiciela, przejmuje instytucja ubezpieczeniowa. 35

Warunki ogólne nabycia renty rodzinnej: Renta rodzinna Warunki ogólne nabycia renty rodzinnej: określony status żywiciela w chwili śmierci; przynależność do kręgu uprawnionych członków rodziny. (art. 65-67 ustawy emerytalnej) 36

Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, przy czym przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. 37

Renta rodzinna ma zatem wtórny charakter w stosunku do uprawnienia, jakie przysługiwało lub mogło przysługiwać ubezpieczonemu. Jeżeli nie miał on ustalonego prawa lub nie spełniał warunków do nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, członkowie rodziny nie uzyskają renty rodzinnej. 38

Ustawodawca określa sytuacje, kiedy członek rodziny ma prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego, aby w razie jego śmierci można było uznać, że utracił żywiciela i konsekwencji mógł otrzymać świadczenia z ubezpieczenia. 39

Do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny: 1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione; 2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka; 3) małżonek (wdowa i wdowiec); 4) rodzice (również ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające). 40

Dla każdej ze wskazanych grup osób w art Dla każdej ze wskazanych grup osób w art. 68-71 ustawy emerytalnej przewidziane są dodatkowe, szczególne warunki nabycia prawa do renty rodzinnej. 41

Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: do ukończenia 16 lat; 2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. 42

nie mogą zapewnić im utrzymania albo Przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, o których mowa w art. 67 ust. 1 pkt 2, mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają warunki określone w art. 68 (dla dzieci własnych) oraz dodatkowo: zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz 2) nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, wyłącznie jeżeli: nie mogą zapewnić im utrzymania albo b) ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd. 43

Wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli: w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej (bez ograniczenia wiekowego), albo 3) osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w pkt 2 44

Wspólność małżeńska – brak definicji Warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca) jest ponadto pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej (art. 70 ust. 3 tej ustawy). Ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym. Wspólność małżeńska – brak definicji wspólność małżeńska, to nie to samo co małżeńska wspólność majątkowa w rozumieniu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 45

W orzecznictwie sądowym znaczenie pojęcia wspólności małżeńskiej wykładane jest jako rzeczywisty związek łączący oboje małżonków, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa, wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra rodziny (por. wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 1997 r., II UKN 17/97). W jego uzasadnieniu SN stwierdził, że wspólność małżeńska to istniejąca między małżonkami więź duchowa, fizyczna i gospodarcza. Oznacza to rzeczywisty, a nie tylko formalny, potwierdzony aktem małżeńskim związek łączący dwoje ludzi. Istotne jest przy tym, że w wyroku z 20 maja 1997 r. (II UKN 122/97) SN wyraził pogląd, iż istnienie tylko małżeńskiej wspólności majątkowej nie wystarcza do przyjęcia, że małżonkowie pozostawali ze sobą we wspólności małżeńskiej. 46

Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych wyżej, miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Przepis ten utracił moc wyrokiem TK z dn. 13.05.2014 r. SK 61/13 w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej poza spełnieniem przesłanek określonych w art. 70 ust. 1 i 2 tej ustawy oraz wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony uzależnia od tego, aby alimenty były ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. 47

Okresowa renta rodzinna Wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej określonych w ust. 1 lub 2 art. 70 i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej: 1)   przez okres jednego roku od chwili śmierci męża; 2)  w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża. 48

Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli: ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania; 2) spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca w art. 70 ust. 1 i 2 oraz, co do wieku, również w art. 70 ust. 5. Pojęcie przyczyniania się z art. 71 odnosi się do utrzymania rodziców. Przyczynianie się do utrzymania rodziców nie wynika ze zwiększenia dochodu rodziców, lecz z partycypowania w kosztach ich utrzymania, którego nie mogą sobie sami zapewnić. 49

Wymiar renty rodzinnej Stanowi określony procent świadczenia przysługującego zmarłemu, zależny od liczby osób uprawnionych (art. 73 i 74 ustawy emerytalnej): 1) dla jednej osoby uprawnionej - 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu; 2) dla dwóch osób uprawnionych - 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu; 3) dla trzech lub więcej osób uprawnionych - 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu. Renta rodzinna podlega podziałowi na równe części między uprawnionych. 50

Zasiłek pogrzebowy Jednorazowe świadczenie przysługujące w razie ziszczenia się ryzyka śmierci i związanej z nią konieczności urządzenia pochówku. 51

Osoby, po których przysługuje zasiłek pogrzebowy: 1) ubezpieczony; 2) osoba pobierająca emeryturę lub rentę; 3) osoba, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania; 4) członek rodziny osoby wymienionej w pkt 1 i 2 (zamknięty katalog osób wskazanych ust. 2) (art. 77 ust. 1 ustawy emerytalnej) 52

(art. 77 ust. 3 ustawy emerytalnej) Zasiłek pogrzebowy przysługuje również w razie śmierci ubezpieczonego po ustaniu ubezpieczenia, jeżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego. (art. 77 ust. 3 ustawy emerytalnej) 53

Osoby uprawnione do zasiłku pogrzebowego: osoby fizyczne; inne podmioty enumeratywnie wskazane w ustawie (o ile pokryły koszty pogrzebu); maksymalna wysokość zasiłku 4000 zł. 54

Wygaśnięcie prawa do zasiłku pogrzebowego: zasada – 12 miesięcy od śmierci osoby, po której przysługuje; wyjątek – 12 miesięcy od dnia pogrzebu. 55

Dodatek pielęgnacyjny (art. 75 ustawy emerytalnej) świadczenie akcesoryjne wysokość od 1.03.2018 r.- 215,84 zł miesięcznie. 56

Dwie niezależne podstawy nabycia prawa do dodatku pielęgnacyjnego: świadczeniobiorca uznany za całkowicie niezdolnego do pracy oraz niezdolnego do samodzielnej egzystencji świadczeniobiorca, który ukończył 75 rok życia Dodatek pielęgnacyjny nie przysługuje świadczeniobiorcy przebywającemu w ZOL lub w ZPO, chyba że przebywa poza tą placówką przez okres dłuższy niż 2 tygodnie w miesiącu. 57

Dodatek dla sieroty zupełnej: ma charakter akcesoryjny do renty rodzinnej wynosi od 1.03.2018 r. – 405,67 zł miesięcznie (art. 76 ustawy emerytalnej) 58

Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie: przez Prezesa Rady Ministrów (art. 82 ustawy emerytalnej): „w szczególnie uzasadnionych przypadkach” Świadczenia te finansowane są z budżetu państwa. 59

Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie: przez Prezesa ZUS (art. 83 ustawy emerytalnej) „jeżeli wskutek szczególnych okoliczności ubezpieczeni lub pozostali po nich członkowie rodziny (1) nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, (2) nie mogą - ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek - podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i (3) nie mają niezbędnych środków utrzymania” Świadczenia te finansowane są z budżetu państwa. 60

Powstanie prawa do świadczeń Prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa, z zastrzeżeniem ust. 2 (art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej) ale - świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu, z uwzględnieniem ust. 2 (art. 129 ustawy emerytalnej) 61

Ustanie prawa do świadczeń gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa; ze śmiercią osoby uprawnionej. + szczególne regulacje dot. rent – art. 101a-102 ustawy emerytalnej 62

Zawieszanie lub zmniejszanie świadczeń Art. 103-106 ustawy emerytalnej granice przychodu – 70% i130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS (nie dotyczy emerytów, którzy osiągnęli powszechny wiek emerytalny) 63