Jaskinia Platona

WPROWADZENIE DO FILOZOFII

Znaczenie terminologiczne 2.Punkt Wyjścia 3.Główne kierunki 4. Podział filozofii 5. Wprowadzenie do filozofii starożytnej – okres naturalistyczny

1. Terminologia Termin filozofia (gr 1. Terminologia Termin filozofia (gr. Φιλοσοφία – philosophia) pochodzi z połączenia greckiego czasownika φίλειυ (philein) oznaczającego miłować, kochać, a bliżej umiłowanie czegoś/kogoś oraz σοφία (sophia) oznaczającą pewien rodzaj biegłości czy też zręczności w czymś, znajomości czegoś, a w konsekwencji oznaczającą mądrość i wiedzę, która zawiera w sobie cnotę i sztukę życia.

Φιλοσοφία φίλειυ σοφία Φιλοσοφία φίλειυ σοφία ἀγάπη (Agape) Ἔρως (Eros) Φίλος (philos)

2. Punkt Wyjścia filozofii Doświadczenie Zdziwienie Wątpienie

3. Główne kierunki filozoficzne filozofia bytu: myślenie filozoficzne zaczyna się od tego, że wychodząc od zjawisk pyta o byt leżący u ich podstaw, a więc o warunki możliwości doświadczenia w "nie-ja". Filozofowanie jest tu zatem ukierunkowane przede wszystkim ontologicznie. filozofia podmiotu: myślenie zaczyna się od pytania o "ja" indywiduum, jako bezpośredniego podmiotu wszelkiego doświadczenia. Tym, który doświadcza, jestem bowiem ja sam. Pyta o warunki możliwości doświadczenia w "ja" – w podmiocie. filozofia ducha: myślenie filozoficzne zaczyna od idei i próbuje z perspektywy idei uchwycić warunki możliwości doswiadczenia. Ten kierunek filozofowania ujmuje zatem w jedno od strony absolutu byt i "ja", substancję i podmiot, problem ontologiczny i transcendentalny.

FILOZOFIA TEORETYCZNA 4. Podział filozofii FILOZOFIA TEORETYCZNA - ontologia (filozofia bytu jako bytu) - filozofia przyrody (filozofia przyrody w odróżnieniu od empiryczych nauk przyrodniczych) - antropologia (filozofia człowieka w odróżnieniu od rozmaitych antropologii jako nauk szczegółowych) - teologia filozoficzna (filozofia o Bogu w odróżnieniu od teologii opartej na objawieniu) - filozofia społeczna (filozofia społeczeństwa, polityki, prawa i gospodarki) - teoria poznania (filozoficzna nauka o poznaniu; szczególne znaczenie przypada tutaj filozofii transcendentalnej oraz filozofii hermeneutycznej – teorii rozumienia) - logika (teoria formalnej poprawności w myśli względnie mowie); semiotyka (teoria znaków językowych, ich składni, znaczenia i stosowania) i teoria nauki (teoria metody nauk szczegółowych) FILOZOFIA PRAKTYCZNA etyka (nauka o działaniu mającym znaczenie moralne i o jego normach) - poietyka (nauka o twórczości; należy do niej: estetyka jako filozofia sztuki, ale także filozofia techniki)

4 OKRESY FILOZOFII STAROŻYTNEJ NATURALISTYCZNY – filozofia przyrody, problematyka kosmo-ontologiczna. Poszukiwanie przyczyny powstania świata oraz natury rzeczywistości. Można wyróżnić: 1. Jońscy filozofowie przyrody: Tales, Anaksymander, Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu; 2. Eleaci: Parmenides, Ksenofanes, Zenon 3. Atomiści: Leucyp, Demokryt z Abdery 4. Pitagorejczycy: Pitagoras z Samos, Alkmeon z Koryntu, Filolaos z Krotony, Diokles 5. Pluraliści: Anoksagonas, Empedokles 6. Szkoła Aleacha 7. Eklektyczni filozofowie przyrody: Diogenes,

4. RELIGIJNY: trwał od I w. p.n.e. do IV w. n.e. 2. HUMANISTYCZNY: trwał od V – IV w. p.n.e. Przedmiotem badań był człowiek. Zapoczątkowany został przez sofistów, kontynuuje go Sokrates. 3. HELLENISTYCZNY: trwał od koniec IV do I w. p.n.e. Powstają w nim Stoicy, Epikurejczycy, Sceptycy, kończy się zaś Eklektyzmem 4. RELIGIJNY: trwał od I w. p.n.e. do IV w. n.e. W. Tatarkiewicz dzieli okresy filozofii starożytnej na: Okres powstania filozofii – co do zasady miał charakter kosmologiczny (VI-V w. p.n.e.) Okres oświecenia starożytnego – zwrot ku podmiotowi; przeważała filozofia humanistyczna (V w. p.n.e.) Okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.) – uchodzi za klasyczny i szczytowy okres filozofii starożytnej Okres szkół starożytnych – skupiający się głównie na zagadnieniach o charaterze etycznym (III-I w. p.n.e.) Okres synkretyczny – o charakterze religijnym (I w. p.n.e. – V w n.e.) „Kończy się” w 529 r., gdy cesarz Justynian zamyka Akademię Platońską

Początki Filozofii Homer (VIII w. p.n.e.) – kosmogoniczny obraz świata. Świat stworzony jest i funkcjonuje według określonego porządku (gr. kosmos – porządek / gr. chaos – brak uporządkowania) Hezjod (data narodzin waha się od IX-VII w.) - uważany za jednego z najwybitniejszych epików. Napisał „Teogonie” – o powstaniu i pochodzeniu bogów. Orfeusz – grecki poeta pochodzący z Tracji. Jego poglądy zostały przekazane przez Pindara (VI/V w. p.n.e.) który nazywał go „ojcem muzyki” Homer i Hezjod nie czynią o nim wzmianek. Według orfizmu w człowieku istnieje element boski, mający naturę przeciwną ciału – dualistyczna koncepcja człowieka (gr. soma – ciało jest osłoną dla niewidzialnej gr. semy – duszy) Ciało jest więzieniem duszy. (gr. psyche – oznacza duszę jako ośrodek mądrości. - metempsychoza (teoria wędrówki dusz): pokutą dla duszy jest więzienie jakim jest ciało. Celem zatem – wyzwolenie z ciała.

JOŃSCY FILOZOFOWIE PRZYRODY 1.Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) Zasadniczą tezą Talesa było twierdzenie, wszystko jest z wody. Z wody powstało i z wody się składa. Był to zwrot ku przyrodzie – naturze, przeciwko poglądom teocentrycznym. Celem jego było wyjaśnienie świata. Nie chodziło mu przy tym o to kto świat wykreował, lecz jakim świat był od początku. Tales siłę widział w materii. Mówił, że "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". To nieoddzielenie materii od siły, życia, duszy było tak charakterystyczne dla pierwszej grupy greckich filozofów, że nazwano ich hilozoistami – czyli tymi, co życie mieli za nieodłączne od materii. (nie był to jednak jeszcze matarializm)

2. Anaksymander z Miletu (609/610-547/546 r. p.n.e.) Arche - początek rzeczy, a bardziej przyczyna czy zasada rzeczy – ich właściwa natura b) Bezkres (apeiron) - rozumiał przez zasadę nie wodę ani żaden inny z tzw. żywiołów, lecz jakąć inna naturę bezgraniczną, z której powstają wszystkie niebiosy i światy w nich zawarte. Innymi słowy: przyroda powstaje z bezkresu. Odbywa się to poprzez wyłanianie się przeciwnieństw. Proces ten powoduje wieczny ruch, zatem ruch jest nieodłączny od materii (hilozoizm)

3. Anaksymenes z Miletu (570-526 r. p.n.e.) Według niego wszystko powstaje z powietrza. Tam gdzie jest powietrze jest życie, a bez powietrza nie ma życia. Powietrze ma cechy zmienności:   - zagęszczone powietrze to wiatr – potem chmury i wreszcie woda - zagęszczona woda to ziemia – potem kamienie i wreszcie wszystko inne -rozrzedzone powietrze to ogień. Powietrze jest bogiem i rzeczy z niego powstające są też bogami. Podobnie jak jego poprzednicy utożsamiał pojęcie bóstwa z zasadą (arche).

4. Heraklit z Efezu (ok. 540/ok. 480 p.n.e.) koncepcja zmiany (wariabilizm) jako centralny element świata Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu. Byt nie ginie i nie powstaje, jedynie się zmienia – zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się wyodrębnionych z bytu przeciwieństw, jak ciemność i jasność, zimno i ciepło (dialektyka ontologiczna). Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub heraklityzmem. Wyrazem tego były stwierdzenia: „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki” „Πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει – wszystko płynie, nic nie stoi w miejscu”- ergo jest w ciągłym ruchu Ogień jest zasadą świata (arche) Logos (mądrość, rozum) – siła kosmiczna, kierująca procesem zmian. Zmiana nie jest zatem efektem przypadku, ale następuje według jakiegoś racjonalnego porządku. Logos to panteistyczny rozum

Pitagoras z Samos (ok. 580/572 – 500/497 r. p.n.e.) system religijno-etyczny oparty na teorii liczb Liczba jako zasada - Liczba jest rzeczą realną, a nawet najbardziej realną z rzeczy. Jest zasadą najbardziej pierwotną. Świat zawdzięcza swój kształt i ład liczbie; jest ona: „życia zasadą i kierownikiem” Liczba jest elementem ograniczającym i determinującym rzeczy. Liczba jest zatem czynnikiem kształtującym rzeczy (dwoistość bytu). 2. Wierzenia – metempsychoza: nawiązanie do Orfizmu dusza istnieje oddzielnie od ciała; dusza może łączyć się z dowolnym ciałem; dusza jest trwalsza od ciała – trwa, gdy ciało ginie; ciało jest dla duszy więzieniem 5) Dusza jest więziona w ciele za popełnione przez nią winy 6) Dusza będzie wyzwolona z ciała, gdy się oczyści, a oczyści się, gdy odpokutuje za winy; 7) Celem życia cielesnego jest wyzwolenie się duszy z ciała; 8) Nieszczęściu jakim jest wcielenie można zapobiec poprzez praktyki religijne - mysteria

Szkoła ELEJSKA (ELEACI) Rozum oraz dedukacja najważniejsze; zmysły ulegają złudzeniom. Byt jest jeden, niezmianny i nieruchomy Parmenides z Elei (ok. 540 – 470 r. p.n.e.) - następuje przejście od kosmologii do ontologii. 3 możliwe drogi badań: a) droga bezwględnej prawdy (droga Logosu); b) droga absolutnego fałszu (droga poznania zmysłowego) c) droga możliwego do przyjęcia wytłumaczenia zjawisk Byt jest i nie może nie być: absolutna prawda – byt = czysta pozytywność; nie-byt nie jest i nie może być. Myśleć można tylko o bycie: nie-bytu nie można pomyśleć. Minizm: Wszystko w świecie jest wieczne i niezmienne. „Nic nie może powstać z tego czego nie ma, a to, co jest, nie może przestać być” – wyrażona tu zostaje zasada „ex nihilo nihil fit”

2. Zenon z Elei (ok. 490 – 430 r. p.n.e.) przez Arystotelesa uznany za twórcę dialektyki Argumenty przeciw ruchowi: Ruch jest niemożliwy i absurdalny, bo nie sposób w skończonym czasie przebyć jakąkolwiek wielkość (gdyż każda wielkość dopuszcza podział w nieskończoność). - Strzała: w rzeczywistości się nie porusza, gdyż w każdym momencie, na jaki można podzielić czas lotu, strzała zajmuje tylko jedno miejsce. 2. Argument przeciw wielości bytów Byt jest jeden, a nie wieloraki. Wielość składa się z wielu jednostek, a jednostki te (choć powszechne doświadczenie zdaje się o nich świadczyć) są nie do pomyślenia (są sprzeczne). Istnieje więc absolutna jedność bytu. Gdyby bytów było wiele, każdy musiałby być równocześnie nieskończenie mały i nieskończenie wielki (sprzeczność). Zanegowanie przestrzeni jako warunku istnienia wielości – wszystko co istnieje, gdzieś się znajduje. Jeśli istnieje przestrzeń, w której znajdują się rzeczy, to gdzie znajduje się ta przestrzeń? Oczywiście w innej przestrzeni, a ta w jeszcze innej… konkuzja: Przestrzeń nie istnieje

PLURALIŚCI Empedokles z Akragas (ok. 490 – 430 r. p.n.e.) „Nie może nic powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i niesłychane by to, co jest zginęło.” Nauka o boskich zasadach Byt jest – nie rodzi się i nie ginie (ale zachodzi mieszanie się i rozpadanie bytów) Istnieją 4 substancje niezrodzone i niezniszczalne – tzw. „korzenie wszechrzeczy”: Ogień, woda, powietrze, ziemia (oznacza je imionami bóstw: Zeus, Hera, Aidoneus, Nestis) Zasady zapożyczone od Jończyków, ale tutaj zasady są jakościowo niezmienne i nie ulegają przekształceniom – są to elementy strukturalnie mnogie, choć stanowią jeden, niezmienny korzeń wszechrzeczy – to koncepcja pluralistyczna. II. Powstanie bytu Stałe cykle wyznaczane przez los: - Przewaga miłości = elementy zbierają się w jedność - Przewaga nienawiści = elementy rozdzielają się Przeplatanie się wpływów miłości i nienawiści = powstawanie rzeczy

Gdy przeważa miłość elementy (żywioły) łączą się w jedność = JEDNO (SFAJROS) (bezgraniczny i równy samemu sobie we wszystkich kierunkach) Absolutną doskonałością nie jest kosmos als SFAJROS III. Nauka o duszy Metempsychoza: Dusza ludzka jest demonem, który z powodu pierwotnej winy został wygnany z Olimpu szczęśliwych, wrzucony w ciało i związany cyklem narodzin (gdy demon w ciele popełnia winy, przedłuża czas swojej pokuty w ciele o kolejne cykle) Oczyszczenie prowadzi do coraz szlachetniejszych wcieleń, aż wreszcie do wyzwolenia z cyklu narodzin: „staną się bogami pośród bogów.”

ATOMIŚCI Demokryt z Abdery (ok. 460 – 370 p.n.e.) Natura przedstawiana jest jako ciągły ruch materialnych, niepodzielnych i wiecznych cząstek – atomów. Ich połączenie daje różnorodne ciała Atomy posiadają wyłącznie właściwości ilościowe, a nie jakościowe – mają więc kształt, polożenie, porządek Atomy znajdują się i poruszają w próżni: „Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia” Wszystkie zjawiska są materialne – dusza składa się z atomów Atom = forma (pojęcie ontologiczne) – niezmienny, niepodzielny, od innych różniący się kształtem, porządkiem i położeniem. Atomy znajdują się w wiecznym ruchu. Z atomów wywodzą się wszystkie byty – ich jakości, właściwości i stany. Wszystko, co istnieje zostało utworzone tylko i wyłącznie przez ruch i atom.

OKRES HUMANISTYCZNY – zwrot ku podmiotowi Sofiści: Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz Głównym przedmiotem badań była dialektyka, retoryka, etyka Podporządkowanie czynności badawczych celom praktycznym (nauka jako umiejętności praktyczne) Nauka ogranicza się do stwierdzenia faktów i związków między nimi oraz do przewidywania na ich podstawie faktów przyszłych Poznanie zmysłowe – sensualizm, stąd wynikał: Relatywizm – nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego człowieka inna Parktycyzm – prawda jednego ma wyższą wartość nad prawdą drugiego, o ile jest bardziej użyteczna Konwencjonalizm – pewne prawdy (teorie) uznane za obowiązujące powszechnie Rozróżniali dwa źródła prawa: a) z natury (phisis) oraz z ustanowienia (nomos). Prawo naturalne jest niezmienne i wyższe od stanowionego

Protagoras (490-411 r .p.n.e.) 1. Twórca relatywizmu „człowiek jest miarą wszechrzeczy, tych które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma” – nie ma bogów, a prawa stanowione są przez człowieka - Szacunek dla prawa i urządzeń społecznych - sprawiedliwość jest określana przez obywateli - Wartości społeczne dobrem wspólnym wszystkich ludzi 2. Powstanie państwa Elementem rozwoju mądrości Powstaje z woli ludzi Charakter umowny (Konwencjonalizm) Z założenia demokracją (decyduje wola większości)

3 Filary demokracji ateńskiej Perykles (500-429 r. p.n.e.) Wolność w granicach prawa; szczególne znaczenie wolności słowa Zasada równości praw, preferowała talent i cnoty, a nie urodzenie „Przyznanie się do ubóstwa nie przynosi nikomu ujmy, jednakże jest ujmą, jeżeli ktoś nie stara się z niego wydostać” - Dostęp do urzędów na zasadach losowania - Potrzeba kontrolowania funkcjonariuszy 3) Zasada praworządności -podporządkowanie się prawu; prawo jest „panem” demokratycznego ładu Krytyka: Sokrates, Ksenofont, Arystofanes, Isokrates, Platon, Arystoteles Wolność prowadzi do demoralizaji – lud zawsze nadużywa wolności Nierówność wynikiem natury Demokracja to despotyzm biednych Demokratyczne praktyki losowania urzędników czy wypłacanie diet najuboższym wyrażają deficyt poczucia odpowiedzialności

Sokrates (470 – 399 r. p.n.e.) „poznaj samego siebie” Pole zainteresowań Sokratesa skupia się wokół człowieka „Prawdziwym człowiekiem jest jego dusza” - odróżnia konkretnego człowieka od innych ludzi - jest siedliskiem rozumu, myślenia: tam zapadają wszystkie decyzje - jest niepowtarzalna 2) Nauka o cnocie/wartościach - cnota jest środkiem do uczynienia duszy piękną - cnota prowadzi do szczęścia – jest wiedzą, poznaniem. Przeciwieństwem cnoty jest ignorancja – niewiedza - wiedza utożsamiana jest z dobrem: cnota to wiedza, a wada to niewiedza - wiedza = doskonałość 3) Metodologia Sokratesa - dialog jako metoda wychowawcza (zerwanie z metodą Sofistów): „wiem, że nic nie wiem” - postawa niewiedzy: Sokrates przyjmował postawę ucznia: uczymy się, szukamy razem - Znaczenie ironii: metoda maskowania się, ukrywania, podawania się za kogoś innego

4. Metoda elenktyczna (negatywna) – zbijania argumentów rozmówcy - polega na pozornym przyjęciu twierdzeń rozmówcy, a poprzez zadawanie kolejnych pytań doprowadzeniu do wykazania absurdalności jego tezy początkowej 5. Metoda majeutyczna (pozytywna) – tzw. położnicza - polega na „wydobywaniu” wiedzy od rozmówcy poprzez zadawanie mu odpowiednich pytań Konsekwencją jest indukcja (logiczna), czyli wnioskowanie 6. Nauka o prawie/państwie - założenie dobroci prawa jako takiego - bezwzględne podporządkowanie prawu i państwu

Platon (427-347 r. p.n.e.) Teoria Ideii (gr. idea, eidos – widzieć) „rzeczywistość materialna jest skutkiem rzeczywistości niematerialnej” Idea to istota rzeczy, byt inteligibilny – poznawany rozumem (niecielesna), wewnętrzna forma, przyczyna Cechy: Inteligibilność: pozawana rozumowo, jest pozazmysłowa Niecielesna: charakter determinujący, czyli określający. Idea jest przyczyną rzeczy Bytowość w sensie pełnym: to idee są bytem, który istnieje naprawdę. Bytem absolutnym Niezmienność: idee to byty samoistne, czyste, to przyczyny. Są punktem odniesienia Jedność: idea jednoczy części w niej partycypujące Dualizm wyrazem transcendencji Ideii Rozróżnienie rzeczywistości Brak przepaści pomiędzy rzeczywistością fizyczną i metafizyczną Rzeczy zmysłowe odbiciem ideii

2. Teoria zasad Diada i Jedno jako zasady, funkcjonują tylko razem, choć jedno jest hierarchicznie wyższe niż Diada Diada: to zdeterminowana wielość, niematerialna, źródło wielości ideii Jedno: czynnik determinujący i określający Diadę 3. Nauka o bycie Byt jest skutkiem działania Jednego na Diadę – syntezy Podział bytu: substancjalne: samoistne, będące skutkiem oddziaływania Jendego na Diadę znajdujace się w relacji do innych bytów: Przeciwstawne: niedopuszczające czegoś pośredniego pomiędzy sobą, nie potrafią istnieć razem Współzależne: istnieją tylko razem i giną razem (nie ma lewego, gdy nie istnieje prawy)

4. Nauka o Demiurgu Demiurg: przyczyna sprawcza modeluje zasadę materialną determinuje materię Demiurg nie stwarza tylko tworzy z Dobra 5. Nauka o państwie i prawie Odwołuje się dp świata ideii – jedynie mędrzec może przeniknąć do jego tajemnic – „wznieść duszę do świata myśli” Państwo jako twór człowieka: ewolucja systemów politycznych timokracja oligarchia - arystokracja demokracja – anarchia monarchia – tyrania Kres systemów: ustanowienie rządów „stóży doskonałych”czyli mędrców

Idealna polis ściśle hierarchiczna: 3 grupy społeczne 1) Mędrcy – oni rządzą 2) Strażnicy – wojownicy 3) Powołani do zaspakajania potrzeb materialnych ogółu wolnych ludzi (rzemieślnicy) grupy społeczne są ze sobą ściśle powiązane Państwo jest ponad jednostką „W ideii rzeczy mniejszej odbija się podobieństwo większej”

Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) 1. Metafizyka – badania skierowane na rzeczywistość inteligibilną szukanie odpowiedzi na dotyczącej pierwszej przyczyny Przyczyna formalna: istota rzeczy, forma. Przyczyna materialna Przyczyna sprawcza Przyczyna celowa 2. Nauka o bycie Obejmuje rzeczywistość fizyczną i metafizyczną 10 kategorii na podstawie których bada się byt: Substancja 6) poznawanie Jakość 7) miejsce Ilość 8) czas Relacja 9) posiadanie Działanie 10) położenie

Jest tyle znaczeń bytu ile jest kategorii: rozpatrywanie w różnych kategoriach Dalsze rozróżnienie: Byt w akcie i byt w możności Byt według kategorii Byt jako prawda, fałsz Byt jako byt Przypadłość (cecha): przypadłość musi opierać się o kategorie, a kategoria o substancję 3. Pojęcie substancji Substancja jest pierwszą kategorią: Kryteria określające substancję Substancja musi być podłożem wszystkiego Byt, który może istnieć sam, oddzielnie Byt zdeterminowany To, co jest jednolite Byt w akcie a nie możności

W konsekwencji: Materia nie jest substancją, natomiast jest nią forma Istnienie substancji zawdzięczamy działaniu formy na materię. Materia jest możnościa, a forma aktem Substancją najwyższą jest bóg: nieporuszony poruszyciel, dobro absolutne, które aktualizuje byty. Czysta forma. 4. Nauka o duszy Ciała ożywione posiadają życie, ale nie są źródłem życia. Dusza jako przyczyna Władze duszy (części): odżywiania, postrzegania, myślenia, pożądania, a także funkcje motoryczne Arystoteles rozróżnia 3 rodzaje dusz: mają charakter hierarchiczny: dusza wegetatywna (roślinna) dusza zmysłowa: posiada wrażenie, ruch wrażenie pożądanie ruch 3) dusza rozumna

5. Cnota Cnoty etyczne Słuszna miara, złoty środek między dwoma wadami Można się jej nauczyć Rola cnoty etycznej: określa cele Kieruje chceniem Wskazuje właściwy stan 2) Cnoty dianoetyczne – przynależą do duszy rozumnej, umożliwiają poznanie rzeczy zmiennych Rozum praktyczny: poznanie rzeczy zmiennych Rozsądek (fromesis) Rozum teoretyczny: poznanie rzeczy inteligibilnych Mądrość (sophia) Cnota dianoetyczna wskazuje środki do osiągnięcia celu

3) Ocena czynu moralnego Czym innym jest poznanie dobra, czym innym jego aktualizacja Działania niedobrowolne – brak wiedzy, przymus Działania dobrowolne – działania świadome 6. Nauka o państwie relatywizm: odrzucenie wizji Platona o idealnej polis Państwo jest tworem natury, to wspólnota mniejszych wspólnot Cel: zaspokojenie potrzeb Ustrój państwa determinowany od czynników takich jak: stan gospodarki, terytorium, kultury politycznej, prawnej Monarchia – tyrania Arystokracja – oligarchia Politea – demokracja Podział społeczny na znakomitych i lud, a pomiędzy nimi pojawiaja także średni. Cnoty średnich pozwalaja w ustroju demokratycznym oszczędzać bogaczy, zaś w oligarchii otaczać opieką biednych

sprawiedliwość: cnota społeczna regulująca stosunek do bliźnich dwie formy sprawiedliwości: Iustitia commutativa – umowna, oparta na wypełnianiu umowy Iustitia distributiva – rozdzielcza do sprawiedliwosci należy odwoływać się na zasadach słuszności i prawości – gdy prawo stanowione zawiera luki (uzupełnienie prawa) Nauka o prawach: naturalnie sprawiedliwe: obowiązujące powszechnie, zawarte w rozumnej naturze ludzkiej prawo pozytywne: stanowione prawo naturalne opiera się na dążeniu czlowieka do szczęścia (może je osiągnąć w państwie) ludzie z natury są wolnymi bądź niewolnikami

OKRES HELLENISTYCZNY (IV w. p.n.e.) upadek polis łączenie się kultury heleńskiej z kulturami orientalnymi Cynicy twórcą Antystenes z Aten (445-365 r. p.n.e.) sensualizm i materialistyczna koncepcja świata życie zgodne z naturą i jej prawami (proste, minimalne) szczęście jedynym celem jednostki – drogą jest cnota (daleko idąca tolerancja) odrzucenie państwa i praktyk religijnych (kosmopolites – ojczyzną jest cały świat) życie publiczne przyrównane do ognia nurt ten utrzymał się do VI w. n.e., stoi u podstaw ideologii protestu społecznego, doktryn anarchistycznych i terrorystycznych

2. Epikurejczycy twórcą Epikur z Samos (341-270 r. p.n.e.) próba odnalezienia filozofii życia materialistyczna, pragmatyczna i ateistyczna filozofia szczęście jedynym celem: osiągalne dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu „człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, kiedy przestaje być niewolnikiem urojonych pragnień” szczęście = przyjemność = używanie rozkoszy (hedonizm) głosili pożyteczność społeczeństwa i państwa odrzucenie aktywności politycznej i religijnej: Epikur mawiał „żyj w ukryciu” Aprobata wolności duchowej: pochwała egoizmu, potępienie altruizmu epikureizm sprzyjał kompromisom i zmianom w stosunkach politycznych

3. Stoicy przedstawiciele: Zenon z Kition, Chryzyp z Soloj, Kleantes z Azji Mniejszej, późniejsi przedstawiciele to Cyceron, Seneka czy Marek Aureliusz świat rządzony jest przez naturalny porządek oparty na determinizmie: wszystkim rządzi przeznaczenie (rozum, natura, los, twórczy duch stanowią synonimy) - fatalizm cnota jest wartością absolutną i niepodzielną: wiedzą i poznaniem, co jest dobre, a co złe (rozróżniali cnoty kardynalne: mądrość, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo) człowiek z natury jest dobry (skłonność do zła pochodzi z zewnątrz) mądrość utożsamiana z wolnością: tylko mądry człowiek akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić (poznawanie znaczy aprobowanie tego co uznane za rozumne) = konsekwencją tego: każdy może być mądrym, a tym samym stać się wolnym: wolność i niewola kategoriami wewnętrznymi (ducha)

„Znam tylko jedną niewolę, niewolę własnej głupoty” (Kleantes) akceptacja istniejącego porządku społecznego, własności prywatnej i niewolnictwa: aprobata współpracy z państwem, kiedy uznaje je za twór rozumny unikanie klasyfikowania ustrojów i formy państwa materializm: „świat jest materialny, a zarazem cały ożywiony i na miarę boską doskonały” dynamizm: ciała, z których składa się świat nie jest bytem prostym – zawiera dwa pierwiastki (czynniki) bierny i czynny, które są w nieustannym ruchu racjonalizm: ruch nie może istnieć bez przyczyny panteizm: świat tworzy jedną całość

Wypracowali pojęcie sprawiedliwości prawa: prawo pozytywne legitymację znajduje w prawie naturalnym Prawo naturalne = powszechne prawo świata = rozum świata prawo naturalne jest prawem boskim = reguluje to, co nie jest prawem stanowionym Wszyscy ludzie mają naturę rozumną, udział w powszechnym rozumie, są równi i mają te same prawa prawo naturalne: wieczne i jednakowe dla wszystkich wolność niezależna od prawa stanowionego Podział prawa na: Lex aeterna: prawo obowiązujące odwiecznie w całej wszechnaturze Lex naturalis: prawo naturalne odnoszące się do istot rozumnych Lex humana: prawo pozytywne – stanowione przez człowieka

Cyceron (106-43 r. p.n.e.) odpowiedzi na kryzys państwa szukał w filozofii i reformie ustroju republiki państwo twór naturalny, tworzy go lud złączony więzami prawa i interesów Sprawiedliwość polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu - instytucje państwowe są po to, by ludzie w spokoju mogli zażywać swej własności - ustrój mieszany jedynym właściwym (monarchia, arystokracja, demokracja); równowaga sił „Nic nie jest mniej pewne od tłumu, nic bardziej zwodnicze niż rozumowanie wszelkich zgromadzeń ludowych” - concordia ordinum: zgoda stanów - mieszany ustrój miał praktyczne zastosowanie dla Cycerona

Augustyn z Hippony (354-430) Filozofia katastrofizmu i głębokiego pesymizmu Nauka o prawie lex aeterna (prawo wieczne): jest nim rozum lub wola Boga, oznacza porządek i harmonię, jest nieodwołalnym i determinującym nakazem lex naturalis (prawo natury): emanacja prawa wiecznego w rozumie i sercu człowieka. Zawiera element racjonalny i wolitywny lex temporalis (prawo czasowe): prawo doczesne, stanowione przez człowieka; musi być wyprowadzane z prawa naturalnego by być sprawiedliwym. Skuteczność osiąga poprzez przymus i sankcje 2. Nauka o państwie Państwo jest stworzone przez Boga z powodu grzechu. Z natury każde państwo ma charakter temporalny i przemijający; konsekwencją jest nauka o 2 przeciwstawnych sobie państwach: państwo Boże (citvitas Dei) i państwo szatana (civitas diaboli)

Jak długo człowiek żyje na ziemi, tak długo istnieją obok siebie te dwa państwa (królestwa) W każdym państwie ziemskim (civitas terrena) współegzystują obywatele obu państw państwo stanowi organizację niepewną, niezdolną do poprawienia ludzkiej natury Może przyczyniać się do tego, by ludzie bardziej nie pogrążali się w grzechu Potrzebne jest by tworzyć warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa Władca (władza) dany(a) przez Boga (zarówno dobry jak i zły) „(…) cóż za różnica pod czyją władzą żyje śmiertelny człowiek” - Opór tylko wówczas, gdy lex temporalis przekracza lex naturalis (ale bierny opór)

Tomasz z Akwinu (1225-1274) Nauka o prawie „Prawo promulgowane jest niczym innym jak rozumnym rozporządzeniem dla dobra wspólnego przez tego, który ma troskę nad społecznością” Pojęcie prawa (lex) rozumie jako zobowiązanie do działania, nadto ukazuje się jako zasada i miara działania rationis ordinatio: prawo jako wyraz ludzkiego rozumu: odrzucenie woluntaryzmu i pozytywizmu legislacyjnego bonum commune: prawo musi mieć na względzie dobro wspólne wszystkich ludzi obligatoryjność promulgacji prawa Podział prawa: lex aeterna lex naturalis lex divina lex humana

Prawo wieczne (lex aeterna): oznacza porządek całego świata, prawo jego funkcjonowania pochodzące z ustanowienia Absolutu wprowadza porządzek działania i powinności prawo stanowione podporządkowane prawu wiecznemu 2) Prawo naturalne (lex naturalis): wyraz współudziału rozumnego człowieka w mądrości Bożej ogólny charakter: należy dążyć do dobra a unikać zła; charakter racjonalny: człowiek dochodzi do nich na podstawie rozumu; wpisane jest w naturę człowieka 3) Prawo ludzkie (lex humana): to prawo stanowione, jest konkretyzacją prawa naturalnego i powinno mu odpowiedać; celem pokój (pax) i porządek (ordo) pomiędzy ludźmi moc wiążąca uzależniona od realizacji ideii sprawiedliwości i zgody z prawem natury prawo niesprawiedliwe nie może być prawem wiążącym 4) Prawo boskie (lex divina): prawo Boże objawione człowiekowi; jest ono ingerencją Boga w sprawy człowieka; jego treść poznawana jest z Biblii oraz nauczania Kościoła

2. Nauka o społeczeństwie i państwie źródłem społeczności ludzka natura ustrój jest tworem ludzkim, boska jest sama zasada władzy hierarchiczny układ społeczności oparty na nierówności: hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie, jest ona wyrazem Boskiego zamairu Podział społeczeństwa na: optimes: połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie, duchowni i niektórzy świeccy populus honorabilis: ci, którzy posiadają majątek pozwalający żyć z cudzej pracy villis populus: ci, którzy majątku nie posiadają Własność: podział społeczeństwa warunkowany przez własność, rozumianą jako święte prawo do posiadania. utrzymanie własności prywatnej stanowi wyraz szacunku dla prawa natury i jest niezbędne dla normalnego funkcjonowania społeczeństwa dwa aspekty posiadania: 1) samo posiadanie, czyli władza posługiwania się rzeczą i korzystania z niej oraz 2) użytkowanie, czyli brak absolutnej władzy nad rzeczą

Państwo: źródło w naturze człowieka (Arystoteles) państwo ma zapewniać: pokój (pax) i porządek (ordo) państwo rozwija się stopniowo z podporządkowanych mu wspólnot: rodziny, klanu, narodu organizm człowieka obrazem państwa: jak ciało nie może funkcjonować bez głowy, tak społeczeństwo bez władzy (ściśle hierarchiczny ustrój) celem państwa dobro wspólne, stąd podporządkowanie dobra jednostki dobru społeczeństwa Podział państw: monarchia tyrania arystokracja oligarchia demokracja anarchia Model idelny: pomiędzy monarchią a demokracją (dziś monarchia konstytucyjna) - jeżeli władza i prawo są niesprawiedliwe to można przeciwko nim wystąpić. Leży to jednak w decyzji duchowieństwa. To władza duchowna może wystąpić z inicjatywą obalenia tyrana. - papież może kontrolować władze świeckie i interweniować w sferze polityki. Papież łączy najwyższą władzę doczesną i duchowną

Niccolo Machiavelli (1469-1527) Naga rzeczywistość stanowi punkt wyjścia formułowania praw ogólnych: indukcja to jedyna gwarancja realizmu Zachowanie człowieka poddane dwom zasadom: fortunie i virtu Frotuna: to los, przeznaczenie Virtu: to przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidwania, energii i aktywności Fortuna zaciąga swoje sidła na słabych, biernych i mało ambitnych. Wybitni i aktywni mogą zmniejszyć pole działania fortunie. Życie sprzyja śmiałym. Ludzie z natury są bardziej skłonni do złego, aniżeli dobrego. Są zawsze źli, jeżeli mus konieczności nie uczynił ich dobrymi. W konsekwencji: do uszlachetnienia natury człowieka potrzebna jest presja: głód zmusza do pracowitości, prawo do dobrego postępowania. Dobry władca musi zrozumieć tendencje własnej epoki i praw, jakie rządzą ewolucją struktur władzy powszechne zepsucie prowadzi do tego, iż potrzeba twardej władzy absolutnej (monarchy). Nowy porządek może być utwierdzony (1) jedynie przez władzę jednostki i poprzez (2) użycie wyjątkowych środków. dyktatura jest elementem rozwoju ustroju, nieodzowna, gdyż pozwala rozprawić się ze swoimi wrogami (z całą bezwzględnością). Reguły moralne nie mogą stanowić tutaj przeszkody

polityka nie jest ani moralna, ani niemoralna polityka nie jest ani moralna, ani niemoralna. W polityce liczy się skuteczność. w określonych sytuacjach zbrodnia czy zdrada nie są moralnie naganne, jeżeli przynoszą lepszy rezultat niż działanie podporządkowane wyłącznie kanonom moralności. „Nie jest przypadkiem, że mnich Savonrola, który chciał odrodzić Italię hasłami moralnymi, poniósł klęskę i zginął, podczas gdy lis i lew w jednej osobie, Cesare Borgia, zwolennik terroru i okrutnik, odnosił sukcesy” nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna. władca łagodny i hojny choć porządany to skazany jest na klęskę. Hojność prowadzi do wzrostu podatków i staje się zarzewiem buntu, zaś łagodność traktowana jest jako przejaw słabości. dobrze jest by poddani kochali swego władcę, ale jeszcze ważniejsze jest, aby się go bali. „siłę i terror można i trzeba umiejętnie łączyć z podstępem i zdradą” akty terroru powinny być skomasowane, akty łaski starannie rozkładane w czasie, by poddani lepiej mogli się w nich rozsmakować, władca powinien zachować co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości, może je łamać w razie potrzeby przywódca polityczny musi być realistą, musi mieć wyczucie co wykonalne, a co nie oraz posiadać zdolność przewidywania musi odróżniać to co przypadkowe, od tego co konieczne, nadto musi umieć wykorzystywać okazje

Władca: jest bezwzględny, ale tylko wobec tych, którzy spiskuja przeciwko władzy unika totalnego terroru nie stara się wzbudzać nienawiści poddanych nie nastaje na ich własność jest ich protektorem moralny i niemoralny (dostosowuje swoje postępowanie do okoliczności) dba o to, by poddani go potrzebowali – wówczas będą mu stale wierni Religia: religia bywa pożyteczna kiedy kształtuje cnoty obywatelskie tj. uczy służby dla państwa i jego władcy musi być państwowa i obywatelska, stąd: musi wyzbyć się własnych abmicji politycznych Teoria cykliczności rozwoju państw: degeneracja prowadzi do upadku państwa, a gdy do tego dojdzie i nie można już upaść niżej to się podnoszą i wznoszą ku szczytom. Dyktatura jest rządem okresu przejściowego. Po ustabilizowaniu się nowych porządków absolutyzm powinien zostać zastąpiony modelem państwa trwałego – czyli republiką. najlepsza republika jest taka, która łączy elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych (rząd ludu to przewaga polityczna warstw najzamożniejszych) gwarancją trwałości i rządności republiki to prawo i silna armia (najlepsza to armia narodowa)

Jean Bodin (1530-1596) uchodzi za pioniera historii państwa i prawa jako nauki pierwszy na szeroką skalę zastosował metodę historyczną i prawno-porównawczą w badaniach nad prawem twórca teorii suwerenności władzy państwowej „Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele” - państwo tworzy tylko rząd sprawiedliwy, tzn. respektujący prawo Boże i naturalne - państwo jest organizacją publiczną, ponad rodzinami – rodzina ma znaczenie pierwotne - na jego czele stoi suwerenny władca - suwerenność: to główne znamienie państwa, stanowi o jego absolutnej i nieustającej władzy. Zapewnia (1) niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz (2) niezawisłość od poddanych. Jest (3) niepodzielna, stąd należy odrzucić teorie o mieszanej formie rządu Najlepszą formą rządów to monarchia: „Monarchia czysta i absolutna jest najpewniejszą rzecząpospolitą i bez porównania najlepszą ze wszystkich” głównym przejawem suwerenności jest (4) wyłączność prawodawcza Suwerenność władcy jest niepodzielna i (5) zupełna (nie można żądać by monarcha uznał zwierzchność papieża - kościół może być wykorzystany w służbie państwa)

Prawo: jest rozkazem suwerena: podstawą mocy wiążącej jej pochodzenie od suwerennej władzy rozkaz ten powinien być sprawiedliwy (odrzucenie samowoli): „Prawe rządzenie to stanowienie takiego prawa, które jest zgodne z prawem Bożym i naturalnym” władca zależny od prawa Bożego i naturalnego, ale tylko teoretycznie – ich naruszenie nie uchyla prawa pozytywnego prawo Boże i naturalne nie mogą być skutecznie przeciwstawione prawu suwerena: stąd poddani nie mogą przeciwstawiać się suwerenowi Stosunek do monarchy: obowiązek wobec monarchy nie zna granic: wszyscy są naturalnymi poddanymi i wszyscy winni są królowi posłuszeństwo nawet kiedy legalny król narusza prawo nie wolno pozbawić go władzy ani zycia Podkreślenie znaczenia nietykalności własności: wynika z praw wyższych i jest ostoją porządku mądry władca nie będzie wyciągał ręki do poddanych po jałmużnę, ale będzie pokrywał wydatki z królewskiej szkatuły będzie udzielać poparcia rozwoju bogactwa powinien stwarzać atmosferę sprzyjającą bezpieczeństwu i pewności obrotu

Hugo Grotius (właśc. Huig de Groot, 1583-1645) - nauka formułowana w klimacie nabrzmiałym wojnami religijnymi - jego myśl wiodła ku „religii naturalnej” która przez postanowienie rozumu miała zbliżać różniących się w wierze Stąd: prawo natury jest nakazem prawego rozumu: jest ono w pełni racjonalne i związane z niezmienną naturą człowieka. prawo to istniałoby nawet wtedy, gdyby nie było Boga nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego, że takimi ogłosił je Bóg wśród zasad prawa natury wymienia: 1) nienaruszalność cudzej własności, 2) obowiązek wynagradzania szkód, 3) obowiązek dotrzymywania umów, 4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa (to wartości samoistne i uniwersalne) cechą niezmienną natury człowieka jest popęd społeczny: człowiek ma naturalny popęd do łączenia się z innymi ludźmi (appetitus societatis) opowiadał się za humanizacją wojny: może być sprawiedliwa, gdy prowadzi się ją w obronie zagrożonych praw natury głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci (godził się natomiast na niewolnictwo i nierówność społeczną)

Thomas Hobbes (1588-1679) system racjonalistyczny oparty na przekonaniu, iż świat jest przyrodniczym mechanizmem, a jego najprostszym elementem jest człowiek człowiek jest z natury egoistą: każdy chce mieć więcej dóbr, władzy i szacunku od innych prawo natury tak długo nie mogło się rozwijać, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie przy użyciu sankcji jest istotą rozumną, co różni go od zwierząt: to nakazuje człowiekowi dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz innych ludzi, dotrzymywać umów, powściągać odruchy zemsty w końcu ludzie odnieśli zwycięstwo nad własnymi namiętnościami i zawarli umowę społeczną. Była to umowa każdego z każdym. Stąd powstało państwo – na kształt biblijnego potwora Lewiatana – wchłonęło w siebie jednostki. „Państwo to tyle co jedna osoba, która może użyć siły ich wszystkich i ich środków, jeśli będzie uważała to za korzystne dla ich pokoju i wspólnej obrony” Wraz z państem ustała natomiast naturalna wolność ludzi; rozpoczęli życie społeczne, pojawiły się prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i aktywności ludzkiej

Państwo-Lewiatan jest absolutnym władcą jednostek (logiczne następstwo umowy) jest umową jednostek suweren otrzymał władzę w „darze” od ludzi, stąd nikt nie może być zwolniony z poddaństwa (nawet gdyby suweren nie dochował umowy) brak możliwości zmiany umowy (poddani zrzekli się naturalnej wolności w całości i nieodwołalnie) suweren jest niezależny od poddanych (nie ma dwóch sił w państwie) wszystkie instytucje państwowe (np. parlament) są podległe suwerenowi suweren rozciąga swoją władzę na wszelkie korporacje również na Kościół absolutyzm racjonalną konsekwencją i wyrazem ludzkiej woli tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi każde osłabienie władzy może sprowadzić „chorobę”, która może zakończyć się smiertelnie utylitarne podejście do absolutyzmu: jest synonimem sprawiedliwości, ładu i bezpieczeństwa, własności granicą posłuszeństwa poddanych jest bezpieczeństwo: „Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tak długo i nie dłużej niż trwa moc, dzięki której jest on zdolny ich ochraniać”

Baruch Spinoza (1632-1677) u podstaw tkwi zasada tolerancji: krytyka religii prawda jest domeną filozofii, zaś mieszanie się religii z filozofią przynosi li tylko szkody głosił panteizm religijny: utylitaryzm religii jako narzędzia kształtującgo moralność i posłuszeństwo wolność przekonań to podstawowe naturalne prawo człowieka można zakazać głoszenia doktryn niebezpiecznych dla państwa, ale nie można kogoś zmusić do czegoś, co jest sprzeczne z jego naturą W konsekwencji: „każdy może mówić i czuć, co myśli, nie naruszając prawa i powagi najwyższej” Państwo: tworzy umowa społeczna (z użyteczności) organizacja, która za pomocą siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki nieodzowne dla szczęścia i wolności (celem państwa jest wolność) wolność polega na życiu zgodnie z nakazami rozumu umowa państwa polega na tym, że jednostki zrzekły się swych praw na rzecz całego społeczeństwa (z wyjątkiem swobodnego myślenia) władza suwerenna to władza absolutna: suwerenem społeczeństwo demokracja: jedyny ustrój, w którym trwa równość cechująca stan natury

John Locke (1632-1704) pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury; stąd: prawo związane z naturą człowieka – rodzi się z nim, otrzymuje je z naturą w postaci praw podmiotowych (wolność, mienie, życie) wola ludzka zdecydowała o ustanowieniu rządu (bez tego nieład - konieczność karania przestępców stanowiła zatem najwyższą przesłankę ustanowienia władzy państwowej) Państwo: powstało z umowy, która składała się z dwóch części: jednostki umawały się między sobą tworząc społeczeństwo umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd (państwo) podejście utylitarystyczne: ludzie zrezygnowali ze stanu natury w celu wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolności i mienia. nie oddali wszystkich swoich prerogatyw państwu, lecz tylko jedną – prawo karania gwałcicieli prawa prawo własności najważniejsze z naturalnych praw konsekwencją utylitaryzmu Locke’a było sformułowanie podstawowych idei liberalizmu: (1) zasada indywidualizmu (prymat jednostki) oraz (2) zasada leseferyzmu, czyli wolność jednostki od państwa (ograniczenie roli państwa do ochrony życia i własności)

sformułował ideę szacunku dla władzy państwowej: możliwość oporu traktował jako zło ostateczne wzorem dobrego rządu umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona: najlepiej trzem dziedzinom: (1) prawodawstwu, (2) wykonawstwu, (3) obronie kraju, im mogły odpowiadać trzy władze: (1) władza ustawodawcza, (2) władza wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) oraz (3) federacyjna (obejmująca politykę zagraniczną). Nie wolno łączyć w jednym organie władzy stanowienia praw z władzą wykonawczą w przeciwnym razie nie ma barier przed despotyzmem, gdyż: „[ustawodawcy mogą] wyłączyć samych siebie od obowiązku posłuszeństwa ustawom, dostosowywać ustawy przy ich tworzeniu i przy ich wykonywaniu do własnych prywatnych potrzeb i w ten sposób mieć interesy odrębne od reszty społeczności, sprzeczne z celem społeczeństwa i rządu” istotne by parlament reprezentował najszersze kręgi obywateli (wybory do parlamentu oparte na cenzusie majątkowym) parlament podejmuje decyzje większością głosów (w przeciwnym razie prawo natury nie ma ochrony silniejszej niż w stanie pierwotnym) równowaga polityczna: dwuizbowy parlament (Izba Lordów i Izba Gmin) reprezentował interes dwóch czołowych sił nowego angielskiego społeczeństwa – burżuazji i kapitalistycznego ziemiaństwa oraz arystokracji i szlachty

OKRES OŚWIECENIA podkreślano panowanie rozumu racjonalizm łączono z empiryzmem i sensualizmem rozumne działanie pozwala zrozumieć prawa rządzące przyrodą i społeczeństwem utylitaryzm: dobre jest tylko to, co użyteczne odrzucano wszystko to co stare jako: „półd ignorancji i zabobonu” Paul Holbach: „religia to opium dla ludu” Dwie zasadnicze kwestie: nie do utrzymania na dalszą metę są obciążenia chłopa – uniemożliwiają naturalny i szybki rozwój rolnictwa, a także przemysłu (brak chłopa na rynku pracy) wielkim hamulcem rozwoju jest despotyzm humanitaryzajca prawa (zwłaszcza prawa karnego) wyrażenie idei absolutyzmu oświeconego (Voltaire, Diderot): oświecony władca nie mówił już „państwo to ja” lecz „jestem sługą państwa”, jest szafarzem i organizatorem szczęścia swoich poddanych (włada absolutnie, bo widzi lepiej i dalej niż lud), jest ojcem narodu, popiera handel i strzeże własności, akceptuje liberalizm gospodarczy, natomiast wyklucza wolność w sferze polityki

LIBERALIZM Racjonalizm – rozum ludzki nieograniczony w swoich możliwościach poznawczych i kreatywnych sprawia, ze dokonuje sie stały postęp ludzkości we wszelkich dziedzinach. Człowiek jest twórcą państwa i to on określa granice jego władzy Indywidualizm – skoro rozum przynależny jest tylko jednostce, zajmuje ona dominującą pozycję i jej interes przeważa nad wszelkimi interesami ponadindywidualnymi. Ustrój państwa oceniany jest według kryterium użyteczności dla dobra jednostki; silne akcenty utylitarystyczne. Podkreślenie znaczenia aktywności jednostki: jej inicjatywa w konkurencji z inicjatywami innych jednostek realnie decyduje o postępie Wolność – jednostka uwolniona od dominacji władzy absolutnej, pozostałości systemu stanowego oraz zaleceń Koscioła odnośnie biernej i pełnej postawy pokory człowieka, realizować może swoją wolność w dziedzinie osobistej i gospodarczej (leseferyzm). Wolności pozytywnej, dającej swobodę działania, towarzyszy wolność negatywna, pozwalająca człowiekowi uchylić sie od pewnych niechcianych działań i zachowań. Jednostka może realizować swą wolność do granic wolności innych jednostek. Pojęcie wolności obejmuje rownież jak najszerzej rozumianą tolerancję. Wolność daje sie pogodzić z równością, pojmowaną jako równość szans i równość wobec prawa, nie może natomiast w pełni współistnieć z równością społeczną

Własność – postulowano bądź to nienaruszalność własności, bądź przynajmniej znaczne ograniczenie ingerencji we własność prywatną ze strony państwa. Istosnym przekonaniem liberalizmu jest to, iż własność pozostaje w ścisłym związku z wolnością, tak, ze szanujący wolność ustrój możliwy jest tylko wówczas, gdy szanuje on również własność jednostki Państwo – jedyną podstawą jego funkcjonowania i uprawnień względem obywateli to prawo. Ograniczenie państwa do funkcji porządkowych, zapewniających bezpieczeństwo obywateli we wszystkich sferach życia. Ograniczenie władzy dotyczy zabezpieczeń ustrojowych – przed absolutyzmem (podział władzy, jej kadencyjność, zakazy reelekcji). - często mylony jest przey tej okazji postulat państwa ograniczonego z postulatem państwa słabego. Liberałowie domagają sie państwa stanowczego i perfekcyjnego w realizacji swoich ograniczonych funkcji

Christian Thomasius (1655-1728) prawo naturalne powinno być świeckie, bez powiązań z etyką i metafizyką wola w człowieku ma pierwszeństwo przed rozumem. wola – czynnikiem aktywnym duszy ludzkiej rozum – czynnikiem pasywnym wola może chcieć dobra lub zła, wojny i pokoju, wolności i przemocy by zachować dobro i pokój ludzie muszą się łączyć ze sobą: w ten sposób osiągną szczęście szczęście można osiągnąć przez trzy cnoty i płynace z nich zasady: uczciwość (probitatis) – kieruje wewnętrznym działaniem człowieka, by osiągnął wewnętrzną doskonałość. ZASADA: „Czyń sobie to, co chcesz, aby inni sobie czynili” b) przyzwoitość (honestum) – kieruje działaniem zewnętrznym, by człowiek doświadczył życzliwości innych. ZASADA: „Czyń innym to, co chcesz, aby inni tobie czynili” c) sprawiedliwość (iustitia) – kieruje działaniem zewnętrznym, by ludzie nie burzyli pokoju ZASADA: „Nie czyń drugiemu, czego nie chcesz dla siebie” są trzy rodzaje czynów ludzkich, którymi zajmują się trzy nauki: dobre – zapewniają pokój wewnętrzny – etyka średnie – ani nie zakłócają, ani nie dają pokoju wewnętrznego – polityka złe – zakłócają pokój zewnętrzny - prawo

Prawo a moralność ścisłe rozróżnienie: prawo nakłada obowiązek zewnętrzny – wspierany przymusem moralność nakłada obowiązek wewnętrzny – na zasadzie rady tylko prawo stanowione ma charakter prawa sensu stricto: prawo naturalne, prawo Boże i moralność należy do kategorii rad przedmiot cel istota obowiązek źródło Prawo Czyny zew. Pokój zew. rozkaz przymus zew. Prawo pozytywne Moralność Czyny wew. Pokój wew. rada obowiązek wew. Rozum i wola

Cesare Beccaria (1738-1794) Humanitaryzm prawniczy: - krytyka starych pryncypiów w prawie karnym: przestępstwa jako aktu obrazy Boga, okrucieństwa i odwetu jako podstawowego gwaranta społecznego i politycznego ładu, kary jako narzędzia pokuty i szansy odzyskania łaski - połączył prawo władzy państwowej do karania złoczyńców z konstrukcjami prawa natury i umowy społecznej - unifikacja i kodyfikacja prawa jako tama dla arbitralności i warcholstwa: „Tam gdzie prawa są jasne i ścisłe, obowiązek sędziego polega jedynie na ustaleniu zdarzenia” państwo miało przede wszystkim stwarzać warunki do walki z przestępczością konsekwencją kodyfikacji było przyjęcie założenia, iż tylko ustawa może określić, jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj wymierzonej kary Stąd zasady: Nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy) oraz Nullum poena sine lege (nie ma kary bez ustawy) Konsewencją było uznanie, iż (1) wobec prawa karnego wszyscy są równi oraz (2) zasada domniemania niewinności oskarżonego w procesie - głosił zasadę współmierności przestępstwa i kary (opowiadał się za zasadą prewencji)

Charles Montesquieu (1689-1755) (Charles Louis de Secondat Baron de la Brede et de Montesquieu) - twórca idei monarchii konstytucyjnej i liberalizmu arystokratycznego - u podstaw filozofii głęboki relatywizm życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega: „(…) różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z rzeczami” – jest on różny dla narodów i zależy od takich czynników jak: położenie geograficzne kraju, klimat, warunki życia mieszkańców, liczba ludności, jej obyczaje, poziom gospodarki i kultury, tradycja i religia nie można ustanowić jednego uniwersalnego modelu prawa zasady prawa muszą być zróżnicowane: „prawo dobre dla jednego narodu, jest złe dla innego” relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu przyjął historyczną zmienność zjawisk: podkreślał wzajemną współzależność: nie jednostki są twórcami historii – dziejowy proces to wypadkowa czynników natury fizycznej, takich jak: klimat, środowisko, ekonomika i czynników natury moralnej relatywność zjawisk wyklucza ustroje idelane, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury: prawem natury jest życie w społeczeństwie. Rozumność tych praw ma charakter relatywny, stąd trzeba je ujmować w zgodzie z ich duchem, czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i żyje naród

Państwo istota to polityczna wolność obywateli wolność polityczna nie polega na tym, że robi się co się właśnie chce, ale na tym, że się czyni to, co się powinno chcieć „Wolność, to prawo do czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania, nawiązującym do arystotelesowskiej zasady złotego środka: odrzucenie zbytecznego formalizmu, jako że w nim gubi się sens prawa: „Nie potrzeba zbyt licznych praw, bo to obniża autorytet normy. Podobnie należy wystrzegać się równych praw, bo to bywa niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa.” zasada umiarkowania powinna przenikać prawo i system polityczny w państwie: „Wiekuiste doświadczenie uczy, że wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć; posuwa się on tak daleko, aż napotyka granicę” analizując naturę rządu (istotę państwa – kryterium systematyki) i jego zasady (działanie) doszedł do wyróżnienia trzech ustrojów: (1) republikański, (2) monarchiczny, (3) despotyczny. najlepszym ustrojem jest monarchia, bowiem jej naturą są rządy zgodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Jest ona synonimem umiarkowania,a w konsekwencji miarą wolności i praworządności. W monarchii w sposób najbardziej naturalny i racjonalny jedna władza powściąga drugą.

2. Trójpodział władzy najskuteczniejszą barierą dla despotyzmu jest podział władzy trzy pola aktywności państwa, którym odpowiadają trzy władze: (1) prawodawcza (2) wykonawcza i (3) sądowa. w państwie, w którym ma być zapewniona polityczna wolność, władze te powinny być rozdzielone: nie ma wolności, gdy dwie z nich skupione są w jednym ręku, albo – co gorsza, gdy jedna osoba i jeden organ sprawuje wszystkie trzy władze. władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa (wyręcza lud w stanowieniu prawa) władza wykonawca: ma należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów władza sądowa: powinna być sprawowana przez wybierane na krótkie kadencje trybunały Te trzy władzy muszą być rozdzielone i stopione: istota ich stosunkow ma polegać na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak, aby jedna władza nie mogła wznieść się ponad inne. - domagał się dwuizbowego parlamentu, złożonego z: (1) Izby niższej (ludowej) – mieli ją wybierać wszyscy oraz (2) Izbę wyższą – miała być dziedziczna i reprezentować ludzi wyróżniających się rodem, bogactwem i cnotami.

hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. król może również odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby we władzę wykonawczą, wtedy, gdy ciało prawodawcze chiałoby się na tą władzę targnąć (posiadałby prawo weta) odpowiedzialność parmalentarna ministrów, wyłączona odpowiedzialność króla władza sądowa hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości „[sądy to tylko] usta, które wygłaszają brzmenie ustaw” teorie nierówności wobec pawa: „ludzie rodzą się w równości, ale nie mogą w niej trwać.” Kryteria nierówności: majątek, pracowitość, zdolności etc. koncepcja wolności jako rodzicielki rozwoju i postępu idea równouprawnienia i współistnienia narodów prawo narodów do decydowania o swoim losie humanitaryzm: programowy pacyfizm rozwój opieki społecznej i zapewnienie przez państwo minimum środków egzystencji obywatelom domagał się podniesienia statusu kobiety

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) nie ufał historykom – teksty przesiąknięte aprioryzmem; podstawowe dzieło: Le contrat social (Umowa społeczna, 1762) człowiek jest z natury dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji stan natury był stanem pokoju i hramonii własność dała początek pierwszej epoce nierówności: podział na bogatych i biednych. To otworzyło drogę konfliktom państwo rezultatem paktu, zawartego z inicjatywy bogatych. etap: społeczność polityczna etap: powstanie władzy wykonawczej: działanie skierowane na umacnianie nierówności między ludźmi efektem tych paktów bogatych był upadek ludzkości, która osiągnęła najwyższy stan nierówności pomiędzy ludźmi: niewolnictwo i despocję. Stanu tego nie można zmienić, a jedynie zminimalizować jego skutki w formie: umowy społecznej. Konstrukcja umowy musi być jednak zgodna z ludzkim (indywidualnym) poczuciem sprawiedliwości treść umowy musi w praktyce społecznej stać się podstawą prawdziwej wolności: „[chodzi o to] by broniła i chroniła całą siłą wspólną osobę i dobra każdego członka i przy której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolnym jak poprzednio”

krytykował zwolenników szkoły prawa natury: umowa doprowadziła do oddania się ludu w niewolę i dobrowolnego zrzeczenia się wolności w zamian za obietnice spokoju i bezpieczeństwa nonsensem jest podejrzewać lud, że dobrowolnie zrzekłby się swych praw na rzecz jednostki: ani lud, ani jednostka nie mogą zrzec się swego człowieczeństwa. istotą umowy jest wolnośc wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności treść umowy społecznej jest: „zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych” umowa przetworzyła naturalną wolność wszystkich w wolność cywilizowaną: człowiek oddał wszystkie swe przywileje i dobra, ale otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej przez prawo (każdy oddając się wszystkim, nie oddając się nikomu) jednostka może zachować wolność, a nawet ją rozwinąć w państwie umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu. suwerenność jest niezbywalna, tak jak wolność. Nie można jej oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie. „Suweren, który jest bytem zbiorowym, może być reprezentowany przez siebie samego” odrzucał podział władzy: wszystkie rodzaje władzy są synonomem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu: każda ustawa powinna traktować wszystkich obywateli jako członków całości: to gwarancja realizowania woli powszechnej

„wola powszechna” symbolizowała interes powszechny, a więc ogólny kierunek aktywności suwerennego ludu wolę powszechną niekiedy musi wyrażać jednomyślność: jej wyrazicielem może być (1) mniejszość a nawet (2) jednostka w konsekwencji wola nie ma charakteru arytmetycznego: jest tym, co ludzie dla własnego dobra powinni chcieć „Ktokolwiek odmówi posłuszeństwa woli powszechnej, będzie zmuszony do tego przez całe ciało, co oznacza nic innego, jak to, że będzie zmuszony do wolności” cechą suwerenności ludu: wyłączność prawodawcza: „Lud poddany prawom powinien być ich twórcą.” Tylko bowiem lud zachowuje swa wolność, kiedy słucha jedynie samego siebie. prawo powinno uwzględniać okoliczności, w jakich lud żyje funkcja kontrolna rządu wykonywana przez suwerenny lud 3 formy rządu: 1) monarchia 2) arystokracja 3) demokracja „Najlepszym i najnaturalniejszym porządkiem jest, by mądrzejsi rządzili pospólstwem, skoro tylko pewnym jest, że rządzić będą nie dla swojej, lecz dla jego korzyści” każda władza jest tylko urzędnikiem ludu: lud może każdą ustanowić i oddalić, kiedy zechce

Adam Smith (1723–1790) homo oeconomicus: zysk zasadą postępowania społeczeństwo stanowi agregat luźno ze sobą związanych jednostek (pochwała indywiduum) gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym: wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej praca jest źródłem bogactwa niezależnie w jakim dziale produkcji znajduje zastosowanie (krtytyka koncepcji merkantylistycznych i fizjokratycznych) wolna konkurencja: najbardziej naturalna i pewna ochrona praw jednostki niczym nie reglamentowana gra sił na wolnym rynku gwarancją wzrostu bogactwa jednostki i całego narodu państwo rodzi się spontanicznie pod wpływem żywiołowo układających się i rozwijających się stosunków między ludźmi w konsekwencji (co do zasady) nie wolno mu ingerować w stosunki gospodarcze między jednostkami, jak również nie może pretendować do roli moderatora stosunków społecznych państwo jest ponad jednostką, to struktura sprawna, silna siłą swych agend: podstawowym zadaniem to ochrona praw, które rządzą gospodarką ingerencja państwa dozwolona w 2 sytuacjach: 1) gdy jednostki same zwrócą się do władzy o interwencję, albo 2) w sytuacji zakłócenia ładu publicznego

Edmund Burke (1729 – 1797) Protoplasta myśli konserwatywnej odwołuje się do powszechnego odczucia społecznego (common sense) krytyka oświecenia i optymizmu związanego z postępem protestował przeciwko pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowania jej wpływu na kształtowanie jednostki krytyka liberalnego pojęcia utylitaryzmu, absolutyzacji racjonalizmu oraz negacji wpływu religii na jednostkę człowiek kształtowany przez środowisko wspólnot w jakich żyje – zanegowanie uniwersalnego i racjonalnie dobranego wzorca kształtowania zachowań wpsólnota jest gwarantem praw człowieka (krytyka Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela 26 VIII1789) człowiek uzależniony od wspólnoty: osobiste cele może realizować tylko w oparciu i za pomocą wspólnoty prawo i państwo efektem przemian historycznych ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji – zbiorowej mądrości, poczucia słuszności, przesądu odrzucenie ideii rewolucji na rzecz ewolucji: zmiany powinny być dokonywane powolnie i ostrożnie ochrona własności prywatnej jako elementu konstytutywnego funkcjonowania państwa opowiadał się za możliwością awansu społecznego i politycznego warstwy mieszczańskiej

Johann Gottfried von Herder (1744-1803) język podstawą więzi i wspólnej świadomości między ludźmi: „Żaden naród nie posiada idei na oznaczenie której nie posiada słowa“ odrębność kulturowa każdego narodu wyraża się w odmiennościach obyczaju, wierzeń, symboli każda kultura ma swój język, stąd nie ma podstaw, aby przypisywać jednej kulturze przewagę nad inną – każda w swojej odmienności jest tworem oryginalnym i niepowtarzalnym „Kultura postępuje ciągle naprzód, lecz nie staje sie przez to doskonalsza“ - państwo tworem sztucznym, zewnętrznym, mechanicznym – czym innym jest naród (wspólnota organiczna)

Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) twórca niemieckiego nacjonalizmu naród jest ponad państwem jako jedność oparta na wspólnym języku kultury jest wspólnotą ludzi aktywnych i wolnych, połączonych silną więzią moralną Normalvolk: naród wyznaczający innym zasady, z uwagi na wyższy poziom kultury jaki osiągnał. wg Fichtego Niemcy są potencjalnie najwybitniejszym spośród narodów, gdyż łączą pierwiastki racjonalistyczne z idealistycznymi, rozum z wolnością wolność określana jako treść ludzkiego czynu – wysiłku morlanego, który będąc wytworem wolnej jaźni zmierza do realizacji idealnego celu (zaprzeczenie etyki utylitarystycznej) koncepcja mesjanistczna Niemiec: miały zapoczątkować epokę rządów rozumu i wolności wskazując innym drogę rozwoju i nadając Europie nowy kształt występował przeciwko podziałowi władzy, zalecał reglamentacyjną działalność państwa, uznawał zbyt daleko idące nierówności majątkowe za niekorzystne dla państwa teoria zamkniętego państwa handlowego – autarkicznego, wszechwładnego, samowystarczalnego gospodarczo, posiadającego zamknięte granice, monopol handlu zagranicznego, reglamentującego życie obywateli, izolującego ich od importu obcych idei, prowadzącego restrykcyjną politykę zatrudnienia i zbytu państwo o charakterze policyjnym z rozbudowanym systemem kar strzec miało czystości narodowej prawo i moralność zajmują sie innymi aspektami ludzkiej egzystencji – choć mogą się ze sobą pokrywać (moralność – zasady uniwersalne – element „wewnętrzny“; prawo – odnosi sie do interesów osoby fizycznej – czynniki „zewnętrzne“)

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) 1. Nauka o Idei Bytem pierwotnym jest idea, która utożsamiana jest z Bogiem, absolutem, duchem, wolnością, rozumem, logosem Idea to substancja, dzięki której wszelka rzeczywistość posiada swój byt i trwanie Idea jest w ciągłym ruchu: dialektycznym rozwoju, dąży do samorealizacji, a więc do urzeczywistnienia wolności i rozumu rozwój ideii dokonuje się w historii, rozumianej jako marsz rozumu w świecie (podkreślenie historyzmu) wg. Hegla historia to poszukiwanie przez idee państw, w które mogłaby sie wcielić, aby dokonał się kolejny postęp dziejów by państwo było historyczne, a więc mające znaczenie w dziejach, spełnione muszą być dwa warunki: 1) idea musi sie wcielić w to państwo oraz 2) państwo musi być przygotowane nie każdy naród może osiągnąć najwyższą formę swego istnienia jaką jest państwo, jak również nie każde państwo doczeka się, iż idea wybierze je na swoją siedzibę: każde państwo czeka natomiast proces obumierania proces rozwoju ma charakter dialektyczny: teza, antyteza i synteza. Przejscie tezy do antytezy dokonuje się w drodze procesu alienacji: teza obrócić się musi we własne przeciwieństwo - ukazać swoją negatywną stronę i w ten sposób wyczerpać swoje historyczne możliwości. Z połączenia tezy i antytezy powstaje synteza, stanowiąca dopełnienie tezy elementami zawartymi w antytezie. Ponieważ historia biegnie nieprzerwanie, dlatego też synteza poprzedniej triady przekształca się natychmiast w tezę kolejnej i w ten sposób następuje kontynuacja procesu historycznego. dialektyka zakłada ciągłe ścieranie się racji, nieustający konflikt, który jest zaczynem nowych wartości, jednak(!) Historia nie jest domeną szczęścia

2. Nauka o jednostce Wybitne jednostki mają charakter akuszerów historii – ich zdolności wykorzystywane są przez chytry rozum do pomagania ideii w przejściu z jednego etapu w kolejny – często mylnie sądząc że realizują własne plany, a nie zamysły ducha społeczeństwo obywatelskie nie powinno samodzielnie podejmować szeregu zadań jakie tradycyjnie należały do państwa, lecz wspierać siły państwa poprzez prowadzenie efektywnej działalności gospodarczej. aktywność społeczeństwa obywatelskiego manifestuje sie w powstawaniu stowarzyszeń i korporacji rozwój wolności dokonuje sie tylko w ludzkiej świadomości, którą utożsamić można z samowiedzą, czy samorealizacją (proces, w którym idea dzięki państwom realizuje historię, prowadzi zatem do emancypacji jednostki, prawa do własnego poglądu, własnej woli i sumienia) emancypacja jednostki prowadzić ma do uznania przez nią rządów prawa prawo pozytywne powinno być wywodzone z absolutnej idei prawa, której badaniem zajmuje się filozifia prawa prawo jest różne od moralności i tworzone jest przez państwo w procesie dialektycznym: prawo pozytywne z prawem moralnym, związanym z wolą i świadomością pojedynczego człowieka, powstaje synteza (określana jako moralność społeczna), czyli rządy prawa i obyczaju wspólnotowego opartego na moralności – sprawiedliwości i słuszności, będące manifestacją wolności, równoznaczne z rozumną wolą. rządy prawa wykluczają partykularyzm jednostkowych interesów: wolny człowiek manifestuje swą wolność przez posłuszeństwo prawu: „(…) tylko wola posłuszna prawu jest wolna, gdyż jest posłuszna sobie samej, jest wolna i u siebie samej“

Karl Wilhelm von Humboldt (1767-1835) przedstawiciel tzw. neohumanizmu, nawiązujacego do kultury starożytnej był zwolennikiem monarchii głosząc jednocześnie zasady leseferyzmu, czyli nieingerowania przez państwo w sprawy społeczne i gospodarcze oraz opowiadając się za równością obywateli wobec prawa, a także przyznaniem pełni praw i wolności jednostkom sprzeciwiał się absolutyzmowi monarszemu zadaniem państwa jest organizowanie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa obywateli państwo ma realizować interes jednostek, czyli przede wszystkim korzstaniu z wolności, pojmowanej jako możliwości dokonywania wyborów w każdej sytuacji życiowej (szczególne znaczenie mają wolność wypowiedzi i prasy – rezygnacja z cenzury prewencyjnej: w jej miejsce kontrola sądowa) konieczność gwarancji prawa własności państwo winno działać przez prawo: nie należy jednak mnożyć przepisów, do czego ma tendencje każda władza obowiązek tworzenia przepisów prostych i zrozumiałych pozbawienie kar surowych i drastycznych: stosowanie zasady domniemania niewinności ponieważ państwo ma chronić wolności zaleca się ostrożność w formułowaniu przepisów o charakterze prewencyjnym odrzucenie możliwości formułowania przez państwo praw, które uzasadnione dobrem jednostek ograniczają ich wolność

ograniczenia wolności jednostki prowadzą do ograniczeń jej rozwoju, który jest głównym celem egzystencji ludzkiej ideał etyczny i zarazem estetyczny sprowadza się do działania zgodnego z naturalnymi skłonnościami, poprzez które człowiek dąży do harmonijnego rozwoju – jedyne ograniczenia w osiąganiu tego ideału wyznacza konieczność ochrony granic wolności innego człowieka osiągnięcia jednostek tworzą nieprzerwany ciąg w historii – służą wyższym celom

Adam Müller (1779-1829) teoria ograniczonego państwa stanowego poglądy nacjonalistyczne krytyka liberalizmu ekonomicznego Adama Smith’a (zarzuał mu brak uwzględnienia czynników interpersonalnych i duchowych) rola państwa uzależniona od 1) spójności narodu, przenikniętego wspólnym duchem - Volksgeist (decydujące znaczenie) oraz 2) jego trwałości, wiążącego ze sobą pokolenia teoria suwerenności oparta o ponadczasową teorię spójności narodu (przeszłe pokolenia wespół z obecnymi są wspólnie suwerenem w państwie (polityka historyczna)) wolność nie potrzebuje gwarancji - wypływa z naturalnych dążeń jednostki, podzielanych przez inne jednostki: dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta – ziemianie: najbardziej są świadomi swych powinności na rzecz wspólnoty prawo efektem relacji interpersonalnych (kształtowane poprzez wchodzenie w relacje pomiędzy jednostką a władzą) egzekucja prawa należy do władcy, który rozstrzyga indywidualne przypadki kierując się wspólnym interesem stron: sędzia zastępuje ustawodawcę państwu (narodowemu) podporządkowane wszystko: nauka, sztuka, religia rozwój techniki przyczyną niszczenia solidarności stanów, a w konekwencji sprzyja rozwojowi walki klas przeprowadził apologię wojny wskazując, iż jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu

Karl Friedrich von Savigny (1779-1861) Prawo kształtuje się w procesie historycznym i irracjonalnym (niepoznawalnym dla ludzkiego rozumu) musi być zgodne z duchem narodu (Volksgeist) prawo i duch narodu wspólnie kształtują państwo: ustrój, język, obyczaje, sztukę, kulturę odmowa uniwersalnego charakteru prawa: każdy naród musi dysponować odmiennym systemem prawa (nawiązanie do odrębności językowej, ustrojowej i obyczajowej) Powstawanie prawa procesem złożonym: Obyczaj prawo zwyczajowe racjonalna refleksja w formie nauki prawa dwoistość element polityczny element techniczny Prawo elementem świadomości narodowej – wrasta w tkankę narodu Prawo prawników (Juristenrecht) – podporządkowanie norm prawa zwyczajowego

Jeremy Bentham (1748-1832) koncepcja oparta o dogmat szczęścia jednostki – nie zaś jej wolności twórca teorii etycznej opartej na założeniach sensualistycznych, hedonistycnych i utylitarystycznych 1. Nauka o jednostce Świat poznawany za pośrednictwem zmysłów. Pojęcia powstają dzięki kojarzniu wrażeń (asocjacjonizm) zmysłowych – zasadnicze znaczenie mają odczucia: (1) przyjemności i (2) przykrości (odrzucenie rozróżnienia na przyjemności wyższego i niższego rzędu) Przyjemność jest kategorią etyczną: utożsamiane jest z dobrem (użyteczne). W konskwencji dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym. Nie ma sprzeczności pomiędzy interesem jednostki a społeczeństwem (do istoty przyjemności przynależy przyczynianie się do przyjemności innych) pochwała egoizmu jednostki jako przynoszącego korzyść ogółowi 2. Nauka o państwie Pochwała demokracji Działania państwa oparte na odczuciach przyjemności i przykrości obywateli: w konsekwencji opinia publiczna (szczególnie prasa) wpływa na działalność prawodawczą Zadaniem prawa jest ochrona życia i mienia oraz likwidacji nadmiernych dysproporcji majątkowych i sfer ubóstwa

John Stuart Mill (1806-1873) Nauka o jednostce wskazuje na rozróżnienie pomiędzy przyjemnością a szczęściem, nadając im walor moralny szczęście może stanowić wynik podejmowania różnorakich działań, zmierzających do innych niż szczęście celów. rozróżnienie między pojęciami: indywiduum a indywidualność. Rozwój indywidualności – osobowości człowieka sprawia, że przestaje być uzależniony jedynie od doznań przyjemności i przykrości wolność jednostki ma zatem zasadnicze znaczenie, a jednosta uzyskuje ją dzięki autokreacji: „(…) władze umysłowe i morlane, podobnie jak fizyczne, rozwijają się tylko dzięki ich używaniu” prawo powinno stać na straży wolności, dążenia do szczęścia, realizacji indywidualności (naruszanie wolności tylko wówczas, gdy jednostka narusza spokój i porządek). Nikt nie może jednak ingerować w autonomiczne działania dorosłej i świadomej jednostki dotyczące jej samej (wyjątek: gdy jednostka pozostaje w błędzie czy nieświadomości, gdy bezpośrednio zostaną naruszone jej prawa do autonomicznego wyboru np. oddanie się dobrowolnie w niewolę) realizm: Mill był przekonany, że jednostka powinna żyć w społeczeństwie i znosić z tego względu pewne ogranicznia (odrzucenie egoizmu i dbałosci wyłącznie o własny interes jednostki)

2. Nauka o państwie Mill łączy poglądy liberalne z myślą demokratyczną, stąd jego poglądy określane są demoliberalizmem tworzenie instytucji państwowych jest procesem przemyślanym (racjonalnym) i celowym, który wiąże człowieka będącego ich twórcą w demokracji człowiek kształtuje instytucje publiczne, ale przede wszystkim swą indywidualność, profil moralny, skuteczność działania i odpowiedzialność wybory jawne oparte na cenzusie: (1) wykształcenia (wykluczenie osób, które nie umiały korzystać z wolności) i (2) majątku (osoby pozbawione własności bez prawa głosu) Rozróżnienie pól aktywności państwa demokratycznego: działania konieczne (2) działania niekonieczne, bądź takie, które uzależnione są od zgody obywateli, bo są formułowane jako zakazy lub nakazy, bądź takie, które tej zgodny nie wymagają, bo polegają na podejmowaniu samych działań, które realizują jednostki - Podstawą pozostaje zasada leseferyzmu: podstawowym zadaniem państwa jest działanie poprzez prawo na rzecz maksymalizacji wolności, a więc umożliwienia rozwoju i indywidualizacji jednostki (1) zapewnienie bezpieczeństwa (sądy, policja, wojsko) (2) zapewnienie sprawnego funkcjonowania państwa (emisja pieniądza, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne

Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825) koncepcja funkcjonowania nowego społeczeństwa i państwa socjalistycznego, wcielającego zasady sprwiedliwoci społecznej teoria stałego i koniecznego postępu ludzkości, oparte na wiedzy i rozumie: odrzucenie koncepcji prawnonaturalnych znaczenie historiozofii, wyjaśniającej porządek i sens procesu historycznego (rozróżnia epokę teologiczną, metafizyczną i pozytywną – nawiązuje do niej Comte) w historii następują po sobie epoki „krytyczne” i „organiczne”: okres krytyczny: to czas atrofii więzi, indywidualizmu, ścierania się poglądów i walki jednostek okres organiczny: spaja i porządkuje ludzkie działania w drodze do wspólnego celu (czasy nowożytne to wg. Sain-Simon okres krytyczny, zaś w przyszłości socjalizm ma przybrać formę organiczną) problemy ekonomiczne mają zasadnicze znaczenie dla koncepcji socjalizmu (ujęcie historyczne: zależności pomiędzy rozwojem narzędzi wytwarzania dóbr a rozwiązaniami politycznymi konieczność planowego organizowania produkcji i zarządzania nią przez samych wytwórców w interesie ogółu opowiadał się za ograniczeniem prawa własności prywatnej poprzez dziedziczenie: „każdy korzysta z wyników pracy proporcjonalnie do swoich umiejętności i do swojego wkładu” konflikt klas: pomiędzy (1) wytwórcami (klasą industrialną – ludzie działający dla potrzeb społeczeństwa), a dzierżącą władzę klasę (2) pasożytów – biurokratów (klasą nieprodukcjną) po pozbawieniau paożytów własności i władzy nastąpi upadek ustroju kapitalistycznego i powstanie ustrój industrialny, oparty o organiczną wspólnotę (hierarchiczna: na czele bankierzy i uczeni) włada państwowa podzielona na trzy izby: 1) Izbę Twórców (inżynierowie, artyści, 2) Izbę Ocen (uczeni) oraz 3) Izbę Wykonawczą (organizacja procesu produkcji)

Auguste Comte (1798-1857) Rozwój społeczeństwa dokonuje się w trzech stadiach, w zgodności pomiędzy świadomością żyjących w danym czasie ludzi a instytucjami życia zbiorowego: (1) stadium teologiczne, (2) stadium metafizyczne, (3) stadium naukowe, zwane pozytywnym Stadium teologiczne: w społeczeństwie dominują fikcyjne zasady wiary. Ludzie doszukują się we wszystkim wpływu sił nadprzyrodzonych – koncentrują się na szukaniu początku i istoty bytu. Stadium to, wewnętrznie dzieli się na: (1) okres fetyszyzmu – przypisywanie czci boskiej rzeczom; ustrój oparty na przemocy; (2) okres politeizmu – wielobóstwo, mitologizowanie zjawisk przyrody, powstanie państwa i prawa, podboje, ustrój niewolniczy; (3) okres monoteizmu Stadium metafizyczne: dominuje przekonanie o determiniźmie rzeczywistości, z tym, że siły nadprzyrodzone jako czynnik determinujący zastępuje pojęcie natury. Charateryzuje się wzrostem indywidualizmu i krytycyzmu. Racjonalna krytyka i zaistniały w jej wyniku ferment społeczny przejawiają się w postaci wojen religijnych, reformacji, zmian hierarchii społecznej, czego apogeum jest rewolucja francuska 1789 – ostatecznego aktu destrukcji społecznego ładu moralnego. Rewolucja była konieczna, choć nie przyniosła rozwiązania problemów społecznych Stadium pozytywne: okres, w którym ludzkość pozbywa się swej dziecięcej naiwnośc i anarchii umysłowej. Swoje poglądy kształtuje w oparciu o badania naukowe, obserwując i badając wyłącznie fakty – rezygnując z wszelkiej metafizyki i fikcji poznawczych jak np. koncepcji prawa naturalnego

Comte opowiada się za stworzeniem ładu społecznego opartego o system świeckich wartości, których podstawą jest empiryzm moralność, sprawiedliwość, jak i wszystie inne zagadnienia związane z życiem społecznym są wedle tego ujęcia wynikiem poznania empirycznego i można je odkryć w wyniku naukowej analizy wzajemnego związku faktów, bez dociekania ich genezy czy istoty. nauka jedynym środkiem poznania i opisywania świata: w konsekwencji głęboki „kult” człowieczeństwa, jako że tylko człowiek może prowadzić badania naukowe i w oparciu o jej wyniki opracowywać i realizować plan przebudowy świata: „nauka rodzi przewidywanie, a przewidywanie rodzi działanie” w opozycji do religii chrześcijańskiej chciał stworzyć nową formę wspólnoty (zbliżonej do instytucji Kościoła), głoszącej kult wiedzy i człowieczeństwa, określanej mianem kultu Wielkiej Istoty. Comte uznał, że tylko religia łączy w sobie autorytet intelektualny i moralny z dyspozycjami do dyscyplinowania i kontrolowania społeczeństwa w konsekwencji przedstawił projekt uniwersalnej religii ludzkości, której dogmatami były: (1) jedność, (2) wzajmena miłość i (3) solidarność w swojej koncepcji społeczeństwa Comte wykluczał istnienie luźnych więzi, lecz opowiadał się za potrzebą istnienia zwartej i uporządkowanej struktury naczelne znaczenie miało życie produkcyjne, wytwórczość – powstanie społeczeństwa industrialnego. homo faber (człowiek produkujący), racjonalny, przewidywalny i przewidujący jest najwartościowszym obywatelem opowiadał się za jednolitym społeczeństwem (pod względem zasad i pojęć), niezindywidualizowanym, lecz zdyscyplinowanym, hierarchicznym i podporządkowanym silnej władzy, którego podstawową komórką jest rodzina

Vilfredo Pareto (1848-1923) opowiadał się za cyklicznym modelem historii przemian społecznych, twórca koncepcji krążenia elit większość ludzkich działań stanowią czynności pozalogiczne, wypływające nie z racjonalnego rozumowania, lecz podejmowane w oparciu o uczucia i instynkty. uczucia i instynkty właściwe są człowiekowi w każdej sytuacji – ta zaś decyduje o treści uczuć i rodzajów instynktów czynności pozalogiczne nie ą z natury swojej nielogicznenie: one nie biorą pod uwagę reguł logiki i rządzą się odmiennymi prawami, co nie wyklucza, iż mogą okazać się tożsame z czynnościami logicznymi dwa pojęcia kluczowe: (1) rezydua oraz (2) derywacja rezydua: to instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy bądź emocje, według których człowiek kszałtuje swoje poglądy teoretyczne i ideologiczne (derywacja) nadając im formę językową. Dzieli się na: (a) rezydua kombinacji (właściwa reformatorom) i (b) rezydua konserwacji (utrwalania grupy – właściwa konserwatystom) oraz (c) rezydua seksu – dzięki której ludzie chronią swą indywidualność, utrzymują kontakty z innymi ludźmi i komunikują swoje uczucia rezydua mają często chrakter zmienny, dynamiczny i w świadomości ludzkiej nie stanowią logicznego ciągu; często są wzajmnie sprzeczne. Z drugiej strony derywacje, a więc teorie i idee, mają wyraźnie charakter wtórny w stosunku do rezyduów. teorie filozoficzne często niewiele różnią się od wierzeń magicznych

demokracja – jako teoria filozoficzna jest „teorią magiczną”, gdyż nie ma równości społecznej, jej źródło zaś leży w różnorodności. podziały społeczne są dynamiczne, zmienne i choć zawsze jedni zajmują wyższe stanowisko niż inni, nie jest to nigdy stan trwały – takie rozumowanie daje początek teorii krążenia elit. w każdym społeczeńtwie wyróżnić można elity i masy: nie są one oparte o kryteria klasowe (Marx), ale raczej o kryteria władzy, intelektu, preferowanych poglądów, skuteczności działania itp. Elita jest to zatem: „klasa ludzi, którzy w swojej dziedzinie działalności mają najwyższy wskaźnik osiągnięć” historia jest cyklem zmieniających się elit. Aktualna elita wyczerpuje swoją energię, a w tym samym czasie w masach pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie cechy mogące zagrozić aktualnie dominującej elicie. Zdobywa ona zwolenników dzięki odwoływaniu się do rezydów ma i w oparciu o te rezydua kształtuje swoją ideologię regułą jest, że po dojściu do władzy nowa elita rezygnuje z głoszonych przez siebie haseł, które zapewniły jej awans i wykonuje władzę korzystając z terroru i wymuszania posłuchu. Historia musi się więc powtórzyć, realizując tym samym nowy cykl swego rozwoju nowa elita dzięki swym zdolnością, sile i energii wypiera starą i ten właśnie proces jest, zdaniem Pareto, motorem rozwoju społecznego. jedyną szansą elity na przedłużenie swego panowania jest jej otwarcie i przyjęcie do swego grona najwybitniejszych przedstawicieli kształtującej się w łonie mas nowej elity

Podział społeczeństwa na 2 kategorie: Elity i Masy Społeczeństow Elity (warstwa uprzywilejowana) (2) Masy (niższa warstwa społeczna) Najlepsi inżynierowie, adwokaci, politycy, lekarze, artyści itd. ale także najbogatsi rozróżnienie wg. kryterium sprawowania władzy: rozróżnienie wg. kryterium, czy jednostka zasłużyła sobie na przynależnoć do elity sprawujący władzę (bezpośrednio bądź pośrednio mają wpływ na decyzje rządu (udział w rządzeniu) niesprawujący władzę: np. najlepsi aktorzy nominalna przynależność (poprzez dziedziczenie, oszustwo - uzurpacje przynależność poprzez zasługi (wypracowana) wg. Najbardziej użytecznych czy też pożądanych właściwości - cech

Herbert Spencer (1820-1903) zasady funkcjonowania społeczeństwa oparte o poznanie empiryczne darwinizm jako podstawa wyjaśnienia stosunków społecznych przy założeniu, że istnieje analogia pomiędzy życiem społecznym a biologicznym darwinizm społeczny zakłada ewolucjonim: podobnie jak organizmy żywe, tak i społeczeństwo podlega zasadom rozwoju ewolucyjnego. Jest to teoria deterministyczna , co oznacza, że reguły rządzące procesem ewolucji wyznaczają reguły społecznego bytu. W konsekwencji uzasadnia nierówności i dominację jednej grupy społeczeństwa nad inną ewolucja dotyczy całego wszechświata – zatem również społeczeństwa dokonuje się stopniowo, w jednym kierunku i opierając się na działaniu jednego prawa w wyniku ewolucji następuje zróżnicowanie danej całości na części. Staje się różnorodna, lecz także uporządkowana, a pomiędzy poszczególnymi częściami powstają liczne związki, dzięki którym wszystkie części pozostają w równowadze. W ten sposób całość staje się doskonalsza – następuje postęp proces ewolucji kończy się wraz z osiągnięciem pełnej równowagi równowagę (właściwie równoważenie energii) uzyskuje się poprzez konflikt – walkę o byt pierwotny konflikt zmusza jednostki do walki o byt, a obawa o niepowodzenie powoduje strach ze strachu przed brakiem środków do życia bierze swój początek władza, tak jak strach przed śmiercią powoduje powstanie religii wraz z władzą pojawia się podział pracy i podział na klasy społeczne. Powstaje ustrój organizowany przez władzę polityczną i religijną, którą Spencer nazywa militaryzmem

militaryzm cechuje władza wojowników, reszta ludzi jest im zaś podporządkowana niewolniczo pracując dla nich – brak władzy pośredniczącej pomiędzy wojownikami a jednostkami wspólna obrona i atak zapoczątkowały społeczną współpracę, a z niej rozwinęły się wszystkie inne jej rodzaje: potępuje zatem proces integracji ludzie uwolnieni od strachu tworzą społeczeństwo oparte na zasadach indywidualistycznych – armia nie jest już potrzebna, wzrasta kreatywność i spontaniczność jednostek, a w konsekwencji etap militarny zmienia się w industrialny społeczeństwo staje się pluralistyczne – ludzie w pełni wolni organizują się w stowarzyszenia Walka zmienia się – nie toczy się już o byt a o sukces, majątek, szczęście i przebiega w warunkach wolnej konkurencji, w której prymitywna siła zastąpiona została przez życzliwość i wiedzę powolna ewolucja zastąpi trwały sukces w postaci dojrzałego społeczeństwa industiralnego model ewolucjonistyczny jest jednak całkowicie ahistoryczny – tworzy uniwersalny model, nie dopuszczając jakichkolwiek indywidualnych odmienności dotyczących konkretnych społeczeństw Spencer łączył poglądy organicystyczne z liberalnymi wypowiadając się za ograniczeniem władzy państwa i zdecydowanie przciwko wszelkiej formie socjalizmu Etyka hedonityczna i egoistyczna odzwierciedleniem myśli naturalistycznej: walka o byt

Max Weber (1864-1929) badania społeczne pozbawione wartościowania warunkiem ich naukowości dla zbadania zjawiska społecznego trzeba określić jego znaczenie. Pomocą w tym jest zrozumienie oraz wyjaśnienie przyczynowe kluczowym pojęciem dla Weber’a było pojęcie typu idealnego (Ideal-Sein-Sollende) jako pojęcia hipotetycznego wyniku całkowicie racjonalnej i świadomej znaczenia swego postępowania działalności podmiotu. Jest to zatem zachowanie, które powinno zaistnieć przy spełnieniu przez podmiot optymalnych warunków przeczył możliwści ujęcia historii w racjonalnym schemacie, gdyż nie jest ona w pełni racjonalna. O jej kierunku zawsze może zdecydować czynnik, którego nie można przewidzieć, a jego działania zrozumieć (historia świata, to historia kultur, które odznaczają się niepowtarzalną swoistością i dopiero ją uznając można wspólnych zjawisk, elementów i konstruować uogólnienia) uogólnienia są typami idealnymi – a więc zjawiskami (osobami, strukturami, instytucjami), które w rzeczywistości nie występują, lecz ze względów badawczych przyjmuje się je jako realnie istniejące. typ idealny jest konstrukcją racjonalistyczną, wynikiem rozumowej spekulacji. Typy idealne są konstrukcjami zmiennymi – pochodnymi zjawisk kultury i jako takie zależą od jej rozwoju (konstrukcję taką Weber zastosował praktycznie w swojej pracy Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus proces racjonalizacji (zwany odczarowaniem świata) jest jedyną możliwością uchwycenia tendencji historycznych. Racjonalizacji podlega proces produkcji, zarządzania, architekura, muzyka, sztuka

Friedrich Nietzsche (1844-1900) wychodził z założenia, że dynamicznie się rozwijająca rzeczywistość nie jest obiektywnie poznawalna, a w ludzkim odbiorze jest zrelatywizowana w zależności od podmiotu poznającego – dodatkowo jeszcze zdeformowana przez utrwalone pojęcia i stereotypy relatywizm moralny i estetyczny: człowiek podporządkowuje wartości swoim celom wyodrębnienie: (1) moralności panów i (2) moralności niewolników cnoty panów to wykładnik ich siły i skuteczności, natomiast niewolnicy wyznają zasady sprzyjające ich słabości – pokorę, współczucie, altruizm, a nade wszystko litość głosił konieczność przewartościowania wszystkich wartości – wszystkiego co uchodzi za moralne: człowiek powinien kształtować swoje życie poza dobrem i złem życie celem samym w sobie i najwyższą wartością człowieka, instynkt najwyższym autorytetem moralnym teoria nadczłowieka (Übermensch): istota doskonała fizycznie i posiadająca wolę mocy, jednostki potrafiącej żyć poza ludzkim stadem oferującym wartości dające złudzenie bezpieczeństwa, poczucie braterstwa i wspólnoty: Dionizos ucieleśnieniem takiej drogi – symbol apoteozy życia i woli (Chrytus propagował zaś odmienne wartości) istnienie nadludzi nie wiąże się natomiast jednoznacznie z podporządkowaniem im reszty ludzkości (nadludzie wzorcem wzbogacającym ich egzystencję i odczucia estetyczne) system antyreligjny: dopiero wyzwolenie się z wszystkich tych systemów (również oświeceniowej religii świeckich – kult natury, człowieka, rozumu, czy też socjalizmu) pozwoli człowiekowi kierować się wiedzą radosną (frohe Wissenschaft)

Karl Schmitt (1888-1986) nurt radykalnego konserwatyzmu – Teoria decyzjonizmu zwolennik silnego państwa, posiadającego skoncentrowaną władzę władza musi być skuteczna: objawia się w sytuacjach kryzysowych suweren jest tym, kto decyduje, że zaistniała sytuacja wyjątkowa, jak również tym, który decyduje, czy nastapiła normalizacja suweren uprawniony jest do podejmowania wszelkich decyzji: „autorytet dowodzi, że aby stworzyć prawo, nie potrzebuje posiadać prawa” w sytuacjach wyjątkowych rola prawa ogranicza się do określenia procedur właściwych dla podejmowania decyzji – nie wynika z ich treści, ani nie określa podmiotu uprawnionego do ich podejmowania jedynie w czasach spokoju i normalizacji działania suwerena podlegają prawu (jednak suweren o tym decyduje) w konsekwencji suweren nie jest skrępowany normami prawa odrzucenie tradycji i obecności jakichkolwiek czynników pozaziemskich w kształtowaniu porządku społecznego opowiedzenie się za ustrojem dyktatorskim i przyznanie mu prawa do obalenia istniejącego porządku Konsekwencją było zanegowanie parlamentaryzmu, teorii rządów prawa, podziału władzy i suwerenności ludu

Friedrich August von Hayek (1899-1992) odrzuca skrajnie racjonalistyczne, nacjonalistyczne i socjalistyczne myślenie, ale także skrajny oświeceniowy liberalizm 1. Krytyka konserwatyzmu: hamuje rozwój skazany jest podążać ścieżką nie swojego wyboru w imię wyższego autorytetu potrafi zapobiegać zmianom – boi się i nie ufa niekontrolowanym siłom społecznym nie wypracowuje własnej teorii społecznej i ekonomicznej podony jest do socjalizmu: (a) nie interesuje ich zakres działalności władzy, tylko bardziej do kogo władza należy, (b) ma tendencje do narzucania swoich idei, zmuszania do ich przyjęcia, (c) konserwatyści i socjaliści nastawieni są nacjonalistycznie i popierają w większości imperialistyczny charakter swych rządów – kolonialną politykę, w imię niesienia ludom zależnym wyższych wartości cywilizacyjnych: „[Tymczasem] dla liberała ani moralne, ani religijne ideały nie są przedmiotem przymusu, podczas gdy zarówno konserwatyści, jak i socjaliści, nie uznają takich granic” konserwatyzm jest przekonany o hierarchiczności społeczeństwa i o wyższości jednych ludzi nad drugimi, przy czym brak mu reguł określających zasady decydyjące o wyższości jednych ludzi nad drugimi z góry odrzuca te osiągnięcia wiedzy, co do których żywi obawy, że przynieść może rezultaty niepożądane w wyznawanym przez konserwatytów systemie wartości

2. Koncepcja porządku rynkowego i porządku społecznego odrzucał przyznanie państwu istotnej roli w kształtowaniu porządku społecznego: obce u były idee centralizacji władzy, planowej gospodarki czy biurokratycznego zarządzania opowiadał się za spontanicznym kształtowaniem się porządku rynkowego: zapewni to nieskrępowana wolność gospodarcza rynek tworzy więzi między ludźmi: z obserwacji popytu i z analizy cen możemy uzyskać najwięcej informacji na temat preferencji, potrzeb i stylu życia ludzi planom i konstrykcjom mającym przewidzieć i urządzić porządek społeczny (także pozytywizmowi prawniczemu) przeciwstawiał spontaniczny proces kształtowania się angielskiego systemu praw – common law. Tworzy się on w miarę potrzeb społecznych, dostosowując do konkretnych sytuacji władza nie może połączyć w sobie całą wiedzę i doświadczenie wszystkich ludzi, stąd jej działania zawsze będą mniej doskonałe niż spontanicznie kształtujący się porządek społeczny i prawny (w swojej spontaniczności gwarantujący wolność jednostki) człowiek jest „produktem” cywilizacji – nie tworzy jej, lecz sam jest przez nią kształtowany gwarancja wolności jest zatem podstawowym zadaniem państwa i jej porządku prawnego (konstytucji): „[Wolność w każdej sytuacji] uwolni więcej sił dla dobra, niż dla zła” z rezerwą podchodzi do konstrukcji demokracji, gdyż decyduje w niej wola większości, a spontaniczny ład zakłócony jest przez działnie grup nacisku i rozrastają się struktury biurokratyczne (proponował zorganizowanie władzy ustawodawcej całkowicie oddzielonej od funkcji wykonawczych) opowiadał się za koncepcą indywidualizmu – dając człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu rzeczywistości – odrzuca istnienie jakichś planów wyznaczonych z góry przez historię

Isaiah Berlin (1909-1997) wolność definiowana w oderwaniu od warunków społecznych w jakich realizowana jest w praktyce koncepcja dwóch podstawowych wolności: (1) wolność pozytywna (wolność „do”) i (2) wolność negatywna (wolność „od”) wolność pozytywna: kieruje naszym potępowaniem zmierzającym do realizacji określonego celu i do samorealizacji jednostki na drodze do osiągnięcia tego celu: „Chcę być narzędziem swojej a nie cudzej woli. (…) Chcę być kimś, kto decyduje za siebie (…) a nie kierowanym przez prwa natury lub przez innyh ludzi, jak gdybym był rzeczą, zwierzęciem (…) niezdolnym wyznaczyć sobie własne cele i kierunki działania” wolność negatywna: wyznacza obszar pozostawania przez jednostkę poza zakresem jakiejkolwiek władzy, dając jej możliwość podejmowania swobodnych decyzji, dokonywnia wyborów, jest to: „(…) po prostu sfera, w której człowiek może działać bez przezkód ze strony innych ludzi” bez wolności negatywnej nie jest możliwa wolność pozytywna – czyli samorealizacj i dążenie do obranego celu pojęcie wolności połączone z pojęciem pluralizmu wartości i celów: myśl europejska oparta o liczne systemy wartości niekiedy ze sobą sprzeczne: wolność – równość; wiedza – szczęście; miłosierdzie – sprawiedliwość; spontaniczność – planowanie. systemy stanowią drogowskaz by uniknąć nihilizm i relatywizm moralny, ALE(!) tylko człowiek wolny może dokonać wyboru moralnego i być zań odpowiedzialny człowiek chętnie jednak rezygnuje z wyboru, na co czekają przedstawiciele ideologii obiecując utopijną wizję przyszłości w zamian za rezygnację z wolności dopatrywał się związku pomiędzy przynależnością narodową a wolnością, co ilustrował słowami Hegla: „wolnść, to znaczy być w domu”

Jürgen Habermas (1929) teoria działań komunikacyjnych, czyli rozmowy jako dialogu społecznego, swobodnego i niezakłóconego 1. Teoria komunikacji dialog rozumiany jako synonim demokracji: warunkiem dialogu jest wolny, równy i akceptowany przez wszystkich dostęp każdego obywatela do środków komunikowania komunikacja jako „zgoda z normami consensusu” przeciwstawiana dominacji – prowadzącej do instrumentalnego traktowania jednostek wolność dialogu niezakłócona odwoływaniem się do autorytetu czy siły strony muszą być otwarte (szczere) na dialog: treści przekazywane muszą być zrozumiałe, umożliwiające przyjęcie stanowisk przez strony dialogu; powinien przekaywać prawdziwą treść, a poprzez to i wiedzę; strony muszą wykazywać szczere intencje, budzić zaufanie wynikiem dialogu powinno być uzgodnienie stanowisk na płaszczyźnie wyznawanych przez strony wartości i dojście do zgodnego stanowiska 2. Koncepcja politycznej partycypacji (politische Partizipation) istota demokracji realizuje się w politycznej partycypacji. Oznacza ona samodzielne kształtowanie życia społecznego przez dorosłych obywateli poprzez jednoznaczne deklaracje ich woli i przez skuteczną kontrolę ich wypełniania. W ten sposób nastąpi przejście z autorytetu personalnego do autorytetu rationalnego. Tak demokracja stanie się tą polityczną formą społeczną, w której: „wzrasta wolność ludzi, by ostatecznie na nowo ją odzyskać”. Cel ten osiągnie się dopiero wówczas, kiedy samookreślenie się (Selbstbestimmung) ludzkości stanie się rzeczywiste

John Rawls (1921-2002) teoria sprawiedliwości opierając się na arystotelesowskim podziale na sprawiedliwość wyrównawczą (komutatywną) i rozdzielczą (dystrybutywną), Rawls przedstawił swoją wersję sprawiedliwości dystrybutywizmu teoria sprawiedliwości Rawls’a dotyczy sprawiedliwego, a także racjonalnego systemu zasad rozdziału dóbr w społeczeństwie konstrukcja sprawiedliwości jako bezstronności: punkt wyjścia pewnien stan pierwotny (original positon). Oznacza sprawiedliwy i równy stan negocjacji, który legitymuje zasady sprawiedliwości. Osoby uczestniczące pozostają pod zasłoną niewiedzy (veil of ignorance). Zakłada się, że posiadają tylko podstawy wiedzy społecznej, nie mają natomiast wiedzy na temat ludzkiej psychiki, nie wiedzą nawet nic o sobie samych, o swojej pozycji w społeczeństwie, o poglądach jakie reprezentują i w stosunku do jakich pozostają w opozycji jednostka powinna robić tak, jakby miała wybierać powszechnie akceptowane formy sprawiedliwości w imieniu wszystkich innych ludzi pozostając pod zasłoną niewiedzy jednostki dążą do zdobycia społecznych dóbr pierwotnych, do których Rawls zalicza: 1) podstawowe prawa i wolności, 2) wolność poruszania się i swobodnego wyboru zajęcia (pracy), 3) prawo do zajmowania stanowisk i urzędów, 4) prawo do własności, dochodu, bogacta i szacunku względem samego siebie warunkiem jest postępowanie racjonalne a nie zawistne ułożenie nierówności społecznych i ekonomicznych tak, aby: (1) były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania, i jednocześnie: (2) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans

Ronald Dworkin (1931) teoria filozofii politycznej łączącej założenia myśli liberalnej z postulatami egalitaryzmu wyklucza dążenie do równości jako do osiąnięcia stanu równego rezultatu: zróżnicowanie preferencji i wyborów życiowych ludzi odrzuca liberalną tradycję, w myśl której państwo nie ingeruje w jakikolwiek sposób w problemu równości społecznej dla realizacji postulatu sprawiedliwości społecznej trzeba wziąć pod uwagę: 1) interes społeczny oraz 2) naturalne cechy jednostki celem państwa nie jest zatem wspomaganie nadzwyczajnych i wyrafinownych potrzeb jednostek, gdyż społeczeństwo nie czerpie z tego korzyści. Właściwą drogą jest w tym wypadku wolny rynek redystrybucyjna działalność państwa powinna dotyczyć osób, które nie posiadają szczególnych zdolności i szczęścia odrzuca stosowanie mechanicznych zasad redystrybucji, jak również neutralność państwa: konieczność uwzględnienia w procesie redystrybucji indywidualności jednostek teoria aukcji jako gwarancja indywidualności jednostki – troski i szacunku dla jej wyborów, a jednocześnie stanowi pomoc w wyznaczaniu cen wolnorynkowych sukces aukcji, czyli redystrybucji i jednocześnie wolnorynkowego mechanizmu ustalania cen polega na tym, że nikt nie uważa wyboru innej jednostki za lepszy od swojego własnego: innymi słowy przejdzie tak zwany test zawiści

Amartya Sen (1933) teorie państwa dobrobytu, metodyki okeślania wskaźników socjalnych nierówności – przede wszystkim ubóstwa krytyka teorii sprawiedliwości opartych o koncepcje redystrybucyjne: Sen podkreśla, że zasadnicze znaczenie mają szanse urzeczywistniania się (capabilities) istota nie leży w jakości życia, ani wysokości dochodów, gdyż nawet przy dobrych dochodach mogą występować formy ciemiężenia jednostki i ograniczania jej wolności ludzkie działanie nie jest zdeterminowane przez egoistyczne samozapatrywanie, ale wpływ na ludzkie działnie mają również inne wartości teoria wyboru socjalnego (social choice theory): bada zależność kolektywnych decyzji grupy do preferencji jej jednostek. Celem jest ich zjednoczenie i odpowiedź na pytanie, czy decyzje takie stanowią wyraz i odzwierciedlenie preferencji pojedynczego człowieka Sen zauważa, iż wzrost wolności i osiąganie celów rozwojowych uzależnione jest przede wszystkim od: 1) wartości i 2) racjonalnych przemyśleń rozwój jako kryterium powiększania wolności: dwa wymiary: 1) wymiar ewaluatywny: stwierdza, czy nastąpił wzrost wolności; 2) wymiar efektywności: mierzy się wolność działania – czy rozwój został osiągnięty czy też nie Sen wyróżnia 5 wzajemnie się uzupełniających wolności, które są istotne dla procesu rozwoju: 1) wolność polityczna, 2) instytucje ekonomiczne, 3) szanse socjalne, 4) społeczną transparencje (otwartość), 5) bezpieczeństwo socjalne Ubóstwo wyrazem deficytu możliwości urzeczywistniania się. Relacja pomiędzy dochodami i możliwościami urzeczywistniania się są uzależnione od czynników takich jak: 1) stan rodzinny – liczba dzieci, płeć, pozycj socjalna; 2) trudności zmiany dochodów w urzędach; 3) wewnątrzrodzinny podział np. preferowanie płci męskiej; 4) ograniczenie dochodów, która prowadzi do uniwersalnego ograniczenia możliwości urzeczywistniania się; 5) zasadniczym problemem ograniczającym możliwości urzeczywistniania się człowieka jest bezrobocie