Antybohater we współczesnej kulturze Mechanizmy kreacji antybohaterów we wczesnym japońskim kinie historycznym Dawid Głownia, Instytut Sztuk Audiowizualnych UJ dawid.glownia@gmail.com

Kim jest antybohater? Model antybohatera w komiksie superbohaterskim lat 90. XX wieku Cable Wolverine Deadpool Lobo Elementarne skojarzenia: Dwuznaczność moralna, skłonność do przemocy, zabijanie, używki, mroczna przeszłość

Niejednoznaczność pojęcia antybohatera Ranking 50 najlepszych filmowych antybohaterów magazynu „Total Film” Człowiek bez imienia / Za garść dolarów Snake Plissken / Ucieczka z Nowego Jorku Eric Draven / Kruk Riddick / Pitch Black

Niejednoznaczność pojęcia antybohatera Ranking 50 najlepszych filmowych antybohaterów magazynu „Total Film” Harry Calahan / Brudny Harry Robin Hood / Robin Hood: Książe złodziei Mickey i Mallory / Urodzeni mordercy Randal Graves / Sprzedawcy

Antybohater a formuła medialna i epoka Wpływ specyfiki danej formuły medialnej i epoki na identyfikację (anty)bohatera Kino akcji lat 80. XX wieku Komiks super-hero lat 80. XX wieku John Matrix / Commando Wolverine Bohater Antybohater

Przedrostkowe ujęcie figury antybohatera Główne tezy: Właściwości antybohatera są zmienne czasie i zależne od formuły medialnej, w ramach której ten funkcjonuje. W ramach tej samej formuły medialnej w tym samym okresie czasu może występować kilka odmiennych modeli antybohatera. Kategoria antybohatera jest użyteczna w analizie zróżnicowanej gamy postaci stworzonych w odmiennych kontekstach historycznych i kulturowych, jeśli uniknie się przyjmowania perspektywy ahistorycznej i esencjonalistycznej. W proponowanym przeze mnie ujęciu antybohatera nie definiuje stały korpus właściwości, lecz częściowa antytetyczność względem modelu bohatera, jaki dominuje w danym miejscu i czasie w ramach określonej formuły medialnej.

Antybohater jako częściowa antyteza bohatera Kroki podejmowane w analizie figur antybohaterów: Identyfikacja modelu bohatera dominującego w danym okresie w danym medium. Analiza kolejnych protagonistów filmowych pod kątem zgodności z owym modelem. Wskazanie konkretnych zabiegów twórczych aplikowanych w kreacji postaci antybohaterów. Opcjonalnie: dodatkowe odczytania postaci (wymiar ideologiczny, wpływ czynników zewnętrznych na produkcję filmową, wkład postaci w rozwój formuły medialnej itp.). Bohater

Antybohater jako częściowa antyteza bohatera Antybohater nie jest kompletną antytezą bohatera. Bohater Szwarccharakter

Antybohater jako częściowa antyteza bohatera W antybohaterze odwróceniu ulega część właściwości bohatera. Bohater Szwarccharakter Antybohater

Dwubiegunowość japońskiej produkcji filmowej Całość japońskiej produkcji filmowej na najbardziej ogólnym poziomie dzieli się na dwa metagatunki. jidai-geki (時代劇) „sztuka z epoki” kino historyczne akcja przed 1868 r. gendai-geki (現代劇) „sztuka współczesna” kino współczesne akcja po 1868 r.

Japońskie kino historyczne „Ojciec japońskiego kina” Filmy wykorzystujące motywy z tradycyjnego teatru kabuki realizowano w Japonii od 1899 roku. Film historyczny jako formuła gatunkowa wykształcił ok. 1910 , kiedy realizacja tego typu produkcji stała się regularną, powtarzalną praktyką przemysłową. Stosowane terminy: kyūha (旧派) lub kyūgeki (旧劇) „stara szkoła” lub „stary dramat” Na początku drugiej dekady XX wieku w produkcjach historycznych Shōzō Makino kabuki jako źródło fabuł ustępuje opowieściom kōdan. Shōzō Makino (1878-1929) „Ojciec japońskiego kina”

Charakterystyka kyūha opartych na kōdan Podstawowe właściwości: heroiczni bohaterowie nieskomplikowane fabuły jasny podział na dobro i zło pochwała feudalnych cnót liczne widowiskowe walki Bohaterski Jiraiya (Gōketsu Jiraiya), 1921, reż. Shōzō Makino

Model bohatera kyūha: Matsunosuke Onoe Podstawowa charakterystyka bohatera: Z natury dobry i skłonny do pomocy innym Ucieleśnienie feudalnych cnót Lojalny względem przełożonych i towarzyszy Dobrze odnajdujący się w społeczeństwie Przystojny mężczyzna bez skaz na ciele Odważny człowiek czynu Niezrównany szermierz (czasem magik) Wychodzi zwycięsko z każdej sytuacji Cztery typy sytuacji spotykające bohatera akt dobroci demonstracja lojalności przeciwieństwo losu walka [Hideaki Fujiki, 2004] Matsunosuke Onoe (1875-1926)

Narodziny jidai-geki Tendencje progresywne w japońskiej branży filmowej doprowadziły w latach 20. do pojawienia się produkcji historycznych zrywających z modelem kyūha. Dla rozwoju gatunku kluczowe były realistyczne scenariusze Rokuheia Susukity. Realizm: a) scen walk, b) psychologiczny, c) społeczny. Nowe nurty filmu historycznego przyniosły nowych (anty)bohaterów. Matsunosuke Onoe (1875-1926) Tsumasaburō Bandō (1901-1953) Denjirō Ōkōchi (1898-1962) Chiezō Kataoka (1903-1983)

Antybohater 1: (Anty)bohater nihilistyczny Terminy nihilistyczne jidai-geki i rebelianckie jidai-geki zostały przez krytykę wprowadzone na określenie filmów z udziałem Tsumasaburō Bandō weduł scenariuszy Rokuheia Susukity i produkcji utrzymanych w podobnym stylu. Ogólny wzór (możliwe odstępstwa): Niskiej rangi samuraj wierzący w ideały feudalne zostaje pozbawiony pozycji ze względu na patologie systemu feudalnego, niemoralność osób wyżej postawionych lub hipokryzję społeczeństwa. Pędząc życie jako ronin bohater popada w coraz większe tarapaty, wchodząc w konflikty z prawem. Bohater popełnia poważne przestępstwo lub dokonuje szlachetnego czynu, który ściąga na niego pościg. Bohater zostaje ujęty przez służby porządkowe, skazany na śmierć lub popełnia samobójstwo. Wymowa: w społeczeństwie feudalnym wszelki bunt skazany jest na porażkę. Isolde Standish (2004) wskazuje, że (anty)bohater tych filmów powinien być raczej określony mianem wyalienowanego lub idealistycznego.

Bohater nihilistyczny: Wsteczny prąd Wsteczny prąd (Gyakuryū, 1924) reżyseria: Banturō Futagawa scenariusz: Rokuhei Susukita gwiazda: Tsumasaburō Bandō

Bohater nihilistyczny: Wsteczny prąd Mikisaburō, niskiej rangi samuraj, jest pogardzany przez wyżej postawionych Jego matka ginie potrącona przez Genzaburō, syna głównego wasala hanu Genzaburō zdobywa serce Misao, kobiety, w której kocha się Mikisaburō Mikisaburō próbuje interweniować, lecz zostaje wyrzucony z klanu Mikisaburō spędza siedem lat jako ronin, pijąc i rozpamiętując swą krzywdę Widząc Genzaburō i Misao, Mikisaburō zabija ich w przypływie gniewu Zemsta za krzywdy nie daje Mikisaburō ukojenia

Bohater nihilistyczny: Wsteczny prąd Mikisaburō stanowi niemal zupełną opozycję bohatera heroicznego Onoe. Oszalałemu mordercy bliżej do klasycznego schwarzcharakteru. Antybohaterski status Mikisaburō bazuje na jego niegdysiejszej dobroci, tragedii, jaka go spotkała, oraz świadomości widza, że odpowiedzialność za jego los ponoszą ludzie, którzy nim pogardzali i patologie feudalizmu.

Bohater nihilistyczny: Wąż Wąż (Orochi, 1925) reżyseria: Banturō Futagawa scenariusz: Rokuhei Susukita gwiazda: Tsumasaburō Bandō

Bohater nihilistyczny: Wąż Napisy początkowe: Nie wszyscy, których określa się mianem złoczyńców, są złymi ludźmi. Nie wszyscy z tych, którzy są szanowani jako szlachetni ludzie, są godni tego miana. Wielu z nich nosi fałszywe maski dobroci, by skryć pod nimi swą prawdziwą zdradziecką i niegodziwą naturę. Polemika z figurą bohatera heroicznego z klasycznych filmów kyūha

Bohater nihilistyczny: Wąż Młody samurai niskiej rangi Heizaburō zakochuje się w Namie, córce swego nauczyciela w szkole chińskiej nauki Obrażony przez Shinpachirō, wysokiej rangi samuraja wdaje się w bójkę w domu swego mistrza, później atakuje mężczyzn obrażających Namie, w końcu zaś zakrada się do jej domu, by z nią porozmawiać, za co zostaje wydalony ze szkoły i miasta. Bohater pędzi życie jako ronin, wchodzi w kontakty z jakuzami, walczy ze stróżami prawa, zostaje kilkakrotnie aresztowany, ucieka z aresztu Po ucieczce z więzienia Heizaburō trafia do domostwo szanowanego samuraja, który potajemnie porywa kobiety i prowadzi jaskinie hazardu. Gospodarz Heizaburō porywa Namie i jej chorego męża, bohater uwalnia ich, po czym wdaje wdaje się walkę ze stróżami prawa. Heizaburō zostaje aresztowany, nikt nie chce mu pomóc, tylko Namie i jej mąż wiedzą, że wbrew pozorom był on dobrym człowiekiem.

Bohater nihilistyczny: Wąż Heizaburō jest wyrzutkiem, pozbawionym swego miejsca w społeczeństwie, ma słabości (duma, skłonność do alkoholu, pokusa gwałtu), podejmuje otwartą i z góry skazaną na porażkę walkę z obowiązującym porządkiem społecznym. Jest przy tym postacią tragiczną, przyczyny jego upadku są bowiem niezależne od niego, nie odrzuca w pełni ideałów samurajskich, próbuje zachować prawość i posiada rysy bohatera heroicznego (gotowość do pomocy innym i poświęceń, mistrzowskie władanie bronią)

Antybohater 2: Buntownik społeczny Miecz przeszywający ludzi i konie (Zanjin zanba ken, 1929) reżyseria: Daisuke Itō scenariusz: Daisuke Itō gwiazda: Ryūnosuke Tsukigata

Buntownik społeczny: Miecz przeszywający ludzi i konie Młody samuraj poszukujący mordercy ojca napotyka na swej drodze same niepowodzenia. By przetrwać bohater zmuszony jest okradać chłopów, którzy są tak samo biedni jak on. Gdy bohater dowiaduje się, że źródłem biedy chłopów jest wyzysk ze strony lokalnego władca, przyłącza się do ich rewolty, wiodąc ich do otwartej walki. Udział w buncie dodatkowo motywuje, fakt że władca jest mordercą jego ojca. Rys bohaterski: bohater ostatecznie staje po stronie uciśnionych, jest przy tym dobrym szermierzem. Rys antybohaterski: bohater nie jest początkowo w stanie wywiązać się z feudalnego imperatywu zemsty za śmierć rodzica, by osiągnąć swój cel gotów jest okradać uciśnionych chłopów.

Antybohater 3: (Anty)bohater komiczny W latach 30. w ramach jidai-geki wykształcił się nurt satyryczny, w którym przy pomocy satyry zasady rządzące feudalnym społeczeństwem, a pośrednio także i ówczesną Japonią. Choć w tradycji kyōgen, krótkich, żartobliwych komediowych sztuk scenicznych wykształconych na przełomie XIV i XV wieku, koncentrujących się na ludzkich przywarach, często występowała postać pana feudalnego, który przedstawiany był jako tchórzliwy, głupi, fałszywy lub lubieżny, wraz z rozwojem feudalizmu w teatrze i opowieściach ustnych postaciami komicznymi stali się przedstawiciele plebsu, co zostało przejęte przez wczesne kino historyczne. W latach 30. Mansaku Itami zrealizował dwa filmy, w których ostrze satyry zostało wymierzone w wysokiej rangi samurajów, tradycje kina historycznego oraz zasady i instytucje feudalne. Protagonistami tych filmów były postaci stojące w opozycji do modelu bohaterów kreowanych przez Onoe, pozornie nie posiadający cech heroicznych – typ everymana lub łamagi. Mansaku Itami (1900-1946)

Bohater komiczny: Niezrównany bohater Niezrównany bohater (Kokushi musō, 1932) reżyseria: Mansaku Itami scenariusz: Shigenobu Iseno gwiazda: Chiezō Kataoka

Bohater komiczny: Niezrównany bohater Dwóch roninów namawia pozornie przeciętnego mężczyznę, który mówi o sobie że do tej pory nie robił nic poza jedzeniem i spaniem, do tego, by ten podszył się pod Ise no Kami, wysokiej rangi samuraja i mistrza szkoły szermierskiej. Oszust spotyka na swej drodze prawdziwego Ise no Kami, który wyzywa go na pojedynek, oszust zwycięża w komiczny sposób, kompromitując szermierza. Ise no Kami przez trzy lata trenuje w górach, by odzyskać honor, tymczasem oszust obija się, zaleca do córki Ise no Kami i korzysta z przywilejów mistrza, gdyż nikt nie jest w stanie stwierdzić, że nie jest tym, za kogo się podaje. Podczas drugiego pojedynku Ise no Kami ponownie przegrywa, dziwi się, jak mógł zostać pokonany przez zwykłego człowieka i oddaje mu swą córkę.

Bohater komiczny: Niezrównany bohater Wymowa ideologiczna: Podważenie zasadności istnienia instytucji feudalnych opartych na statusie. Ukazanie samurajów jako tworzących legendę swych umiejętności walki. Pytanie o zasadność istnienia tej klasy społecznej.

Bohater komiczny: Niezrównany bohater Cechy antybohaterskie Yoko: Everyman (pozorny?) Nie przeszkadza mu czerpanie profitów z oszustw Obibok cieszący się życiem Trickster podważający zasady funkcjonowania społeczeństwa Implikowany brak umiejętności szermierczych Cechy bohaterskie: Z natury dobry, wręcz dobroduszny (unika wyrządzania krzywdy) Skłonny do pomocy innym (ratuje córkę mistrza przez opryszkami) Na swój sposób odważny (godzi się na walkę z mistrzem uzbrojonym w prawdziwy miecz, samemu dzierżąc w dłoni tylko patyk)

Bohater komiczny: Akanishi Kakita reżyseria: Mansaku Itami scenariusz: Mansaku Itami gwiazda: Chiezō Kataoka

Bohater komiczny: Akanishi Kakita Nieortodoksyjny anty-heroiczny protagonista: brzydki, z dużą kurzajką na nosie, pogardzany przez innych samurajów, grający shōgi sam ze sobą, ponieważ nikt nie chce się z nim zadawać, cierpiący na silne bóle brzucha będące skutkiem niepochamowanej skłonności do słodyczy… … okazuje się tajnym agentem siogunatu, który udaremnia spisek niewiernych wasali, nie chcących dopuścić, by syn ich pana stał się jego następcą.

Bohater komiczny: Akanishi Kakita Wymiar ideologiczny: Jūzō Itami, syn reżysera, utrzymywał, że film był alegorią polityczną: wasale reprezentowali niezbyt sprawnie intelektualnego reprezentowali militarystyczny rząd, ten zaś – cesarza. Rys antybohaterski: Anty-heroiczny łamaga, będący pełnym zaprzeczeniem typu bohatera kreowanego w filmach kyūha, mimo samurajskiego rodowodu swym zachowaniem przypomina człowieka z gminu, zwłaszcza w konfrontacji z wasalami ukazanymi jako ortodoksyjni samurajowie. Rys bohaterski: Walczy – na swój sposób – w imię dobrej sprawy, gotów jest podjąć dla niej ryzyko, zorientowany na cel, ostatecznie odnosi sukces.

Humanistyczne jidai-geki U progu lat 30. powstał kolektyw Narutaki-gumi, który postulował redefinicję japońskiego kina historycznego przez: tworzenie historii skoncentrowanych na ludziach i ich uczuciach, a nie walce czynienie bohaterami nieuprzywilejowanych warstw społeczeństwa feudalnego poświęcanie uwagi drobnym sprawom, z jakich składało się życie bohaterów uniwersalizację gatunku poprzez wskazywanie na paralele między losami bohaterów a życiem widzów, zwłaszcza na ludzkim pragnieniu wolności. Sadao Yamanaka i Hiroshi Inagaki deklarowali chęć realizacji jidai-geki w formie „gendai-geki z samurajskimi fryzurami”. Sadao Yamanaka (1909-1938) Hiroshi Inagaki (1905-1980)

Antybohater 4: Samuraj-lekkoduch Sazen Tange i dzban warty milion ryō (Tange Sazen yowa: Hyakuman ryō no tsubo 1935) reżyseria: Sadao Yamanaka scenariusz: Shintarō Mimura gwiazda: Denjirō Ōkōchi

Antybohater 4: Samuraj-lekkoduch Gendai-geki w szacie jidai-geki Relacje między protagonistą i jego żony, ich problemy i tematy rozmów przypominają te występujące w ówczesnych komediach z życia klasy średniej i dramatach rodzinnych. Podobny zabieg Yamanaka zastosował w zakresie inscenizacji.

Antybohater 4: Samuraj-lekkoduch Sazen Tange Yamanaki jako antyteza antytezy bohatera heroicznego Zarówno w pierwowzorze literackim z końca lat 20., jak i dziesięciu wcześniejszych filmach, w których pojawiał się Sazen Tange, postać ta sytuowała się na pograniczu antybohatera w najpowszechniejszym tego słowa znaczeniu a tragicznym szwarccharakterem. Był to potężny wojownik owładnięty rządzą zemsty, nie zważającym na to, kogo będzie musiał poświęcić dla osiągnięcia celu. Yamanaka dokonał kompletnej rewizji postaci.

Antybohater 4: Samuraj-lekkoduch Uczłowieczenie nihilistycznego bohatera: komiczny ochroniarz w strzelnicy żony. Postać o groteskowym wyglądzie, gburowata, lecz w gruncie rzeczy dobroduszna. Sprawny wojownik, nie zainteresowany walką – woli leniuchować w spokoju. Wielokrotnie kłuci się z żoną, zarzeka się, że postawi na swoim, w końcu jednak zawsze wykonuje jej polecenie. Bohater i jego żona przygarniają chłopca, którego ojca zabili gangsterzy. Jidai-geki (niemal) bez walk na miecze – jeden realistyczny pojedynek na ulicy i jedna scena walk z drewnianymi mieczami w dōjō ukazana w kluczu komicznym.

Antybohater 4: Samuraj-lekkoduch Cechy antybohaterskie: lekkoduch, obibok, hedonista, pozbawiony wyraźnego celu, żyjący z dnia na dzień, niechętny jakimkolwiek zobowiązaniom. Cechy bohaterskie: wyborny szermierz, lojalny względem bliskich, mimo wszystko skłonny do pomocy innym.

Dziękuję za uwagę