Powiatowy Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Mławie Znaczenie ćwiczeń grafomotorycznych w osiąganiu gotowości do nauki pisania. Opracowała Jolanta Dębska

Kształtowanie gotowości dziecka do nauki pisania w oparciu o jego naturalną aktywność rysunkową Nauka pisania dotyczy kształtowania jego grafomotorycznej sprawności oraz funkcji semiotycznej.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Dziecko zaczyna kreślić linie na przełomie 2-3 roku życia. Jest to zależne od różnic indywidualnych oraz od środowiska domowego. Charakterystyczny wygląd dziecięce rysunki zawdzięczają temu, iż są one pochodną wewnętrznej, umysłowej reprezentacji rzeczywistości, która ma charakter kategorialny i uogólniony.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Integralne powiązania rysowania z procesem kształtowania się wewnętrznej reprezentacji rzeczywistości znajdują wyraz w postępującym wraz z wiekiem, udoskonalaniu się schematycznego rysunku dziecka. To udoskonalanie polega na wzbogacaniu się schematu o kolejne, istotne dla danej klasy obiektów szczegóły oraz na pojawianiu się rysunku tematycznego przedstawiającego relacje między wybranymi obiektami świata zewnętrznego

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Świadomość faktu, iż rysując, dziecko tworzy, porządkuje i udoskonala swój system pojęć(poznawczą mapę świata) oraz koordynuje go z systemem werbalnej reprezentacji świata ma znaczenie fundamentalne dla dorosłych wpływających na rozwój dziecka.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Rysując dziecko zdobywa poznawczą kontrolę nad rzeczywistością. Wyrażając życzliwe zainteresowanie dla tworzonych przez nie rysunków możemy skutecznie proces ten wspierać.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Kropki, laski, kółka, linie faliste, błądzące, zygzakowate, proste, pojedyncze i powielone w ułożeniu wertykalnym, horyzontalnym i ukośnym to elementy pierwszych dziecięcych rysunków nazywanych zwykle bazgrotami. Łatwo dostrzec podobieństwo kreślonych w toku spontanicznego rysowania linii do określonych elementów liter. Bardzo wcześnie więc dziecko zaczyna opanowywać te elementy graficzne, które składają się na znaki pisma.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Elementy te będą powtarzały się w niezliczonych wariantach w późniejszych, tematycznych rysunkach dzieci ale także w tworzonych przez nie szlaczkach i ozdobnych arabeskach. Aktywność ta, odpowiednio pielęgnowana, wywiera niezaprzeczalny wpływ na stan jego gotowości do podjęcia pisania liter i wyrazów.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Większość dzieci rysuje intensywnie przez cały okres przedszkolny. W ten sposób udoskonala swą techniczną sprawność w posługiwaniu się różnymi narzędziami (ołówek, cienkopis, długopis, pędzel, patyk, rylec) adekwatnie do wymagań różnych rodzajów powierzchni, na których rysuje (papier gładki, szorstki, ścierny, falisty, bibuła, deska, beton, cegła, piasek, tkanina, powierzchnia sucha, mokra, w różnych kolorach itp.) oraz adekwatnie do wymagań wyobraźni i swych zamierzeń dotyczących przedstawiania określonych obiektów rzeczywistości. Dziecko doświadcza całego bogactwa wrażeń kinestetycznych, dotykowych i wzrokowych operując narzędziami i materiałem, eksploruje ten obszar rzeczywistości, doznaje funkcjonalnej satysfakcji w toku wykonywanych czynności (tj. satysfakcji związanej z samym działaniem).

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Dziecko rysując rozwija własną indywidualność, własny język graficzny. Rysując tematycznie i tworząc arabeski dziecko uzyskuje taki stopień technicznej biegłości i semiotycznej świadomości, który umożliwia pisanie liter. Na poziomie graficznym, pismo od bazgrot i linii o literopodobnych kształtach zawartych w spontanicznych rysunkach, różni łączenie kilku rodzajów znaków w ciągi, stałość tych połączeń, stały kierunek zapisu, stałe stosunki wielkości poszczególnych elementów graficznych.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Cechy wspólne pisania i rysowania począwszy od nazywanej bazgroty, dotyczą ich znakowego charakteru – rysunek i pismo są nośnikami znaczenia. Zdolność przekazywania znaczeń poprzez rysunek polega na istnieniu swoistego rodzaju podobieństwa (nie jest to podobieństwo fotograficzne) między znakiem a rzeczą oznaczaną(znaki ikoniczne); znaki werbalne i ich graficzne odpowiedniki tj. zapisane słowa, są w większości znakami konwencjonalnymi (znak i znaczenie powiązane są społeczną konwencją).

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Uczenie pisania liter nie może być więc oderwane od procesu rozumienia znaczeń. Powinno natomiast być prowadzone jako proces rejestrowania znaczeń i transformacji dźwięków mowy na ich graficzne odpowiedniki. Spontaniczną aktywność rysunkową dziecka można uznać za pierwszy etap przygotowania go do nauki pisania, etap, który pokonuje ono w dużym stopniu samodzielnie, bazgrząc a później wykonując tematyczne rysunki i kreśląc różnego rodzaju abstrakcyjne wzory.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Równolegle z tworzeniem rysunków tematycznych i arabesek dziecko powinno zacząć kreślić literopodobne znaki w liniaturze, bawić się linią, rysować w rytm muzyki jak to np. proponuje Dziamska (2005) w swej doskonałej metodzie edukacji przez ruch.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Niestety, zamiast wzmacniać twórczą pracę dziecka nad własną formą, oferuje się mu bardzo często tzw. kolorowanki – kontury do zarysowywania kredkami, niekiedy nawet z wzorem kolorów do skopiowania. Szkody ponoszone przez dziecko, któremu odbiera się możliwości radość tworzenia, konstruowania własnej formy, znajdywania znaków dla posiadanych wyobrażeń można ująć w trzy zasadnicze kategorie.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Pierwsza dotyczy grafomotoryki – zarysowując kolorowankę dziecko wykonuje ruchy najwcześniejsze ontogenetycznie tzn. wahadłową i kolistą bazgrotę. Jego rozwój grafomotoryczny jest wstrzymywany. Całe bogactwo linii nie może się ujawnić i rozwinąć.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Druga - dotyczy utrudnień w konstruowaniu poznawczej reprezentacji świata w toku rysowania. Dziecko pozbawione możliwości swobodnego rysowania ma ograniczone możliwości dokonywania abstrakcji wspólnych cech poznawanych obiektów takich jak np. domy, ludzie, psy itd. i integrowania ich w spójną reprezentację pojęciową w swoim rysunku. Rysowanie to – myślenie na papierze, jego efekty w postaci schematycznych przedstawień rzeczywistości są przez dziecko spostrzegane, analizowane a rysunek – zmieniany, udoskonalany, wzbogacany o nowe szczegóły i relacje między przedstawianymi obiektami. Wielki potencjał wspierania pojęciowego rozwoju poprzez konstruowanie własnej formy jest niewykorzystany i tłumiony.

Naturalne znaki graficzne kreślone przez człowieka jako źródło znaków literowych Trzecia kategoria negatywnych konsekwencji powszechnego stosowania kolorowanek polega na pozbawianiu dziecka radości tworzenia, dumy z własnych dokonań tj. doświadczenia fundamentalnego dla prawidłowego rozwoju jego osobowości.

Ćwiczenia grafomotoryczne – druga faza przygotowania dziecka do opanowania umiejętności pisania Cele drugiej fazy przygotowania dziecka do opanowania umiejętności pisania dotyczą opanowania i zapamiętania przez nie tych ruchów, które są niezbędne przy pisaniu liter i wyrazów. Konieczne jest, by dziecko nauczyło się kreślić znaki o stałych relacjach wielkości, w stałym kierunku, w stały sposób i to taki, jaki jest najkorzystniejszy dla zapewnienia szybkości, płynności i czytelności jego pisma (by przyszłe pismo nie podlegało degradacji nawet przy szybkim tempie pisania).

Ćwiczenia grafomotoryczne – druga faza przygotowania dziecka do opanowania umiejętności pisania Celom tym służą ćwiczenia grafomotoryczne. Ich wybór jest duży, pomysłowość twórców materiałów dla dzieci – znaczna. Pożądaną właściwością tych ćwiczeń jest ich bezpośrednia spójność z ruchami wykonywanymi w toku pisania liter w wyrazach.

Ćwiczenia grafomotoryczne – druga faza przygotowania dziecka do opanowania umiejętności pisania Dziecko wraz z prowadzącym je dorosłym może wybierać elementy własnych arabesek, tworzyć z nich rytmiczne sekwencje i włączać je do zestawów grafomotorycznych ćwiczeń. W ten sposób ćwiczenia nabiorą charakteru bardziej osobistego i będą miały większą siłę motywującą dla dziecka. Taka twórcza praca z dorosłym ma szczególne znaczenie dla kształtującego się Ja dziecka i jego poczucia własnej wartości. Doświadcza ono bowiem swego sprawstwa, bycia autorem projektów wzorów nie zaś jedynie wykonawcą cudzych pomysłów.

Ćwiczenia grafomotoryczne – druga faza przygotowania dziecka do opanowania umiejętności pisania Wykonując ćwiczenia grafomotoryczne dziecko udoskonala płynność i ciągłość ruchu ręki, utrwala prawidłowy chwyt pióra oraz utrwala w pamięci wzrokowej i kinestetycznej obrazy i ruchy tzn. kierunki i sekwencje ruchów niezbędne w toku pisania wyrazów.

Hany Tymichovej w osiągnięciu przez dziecko gotowości do nauki pisania Wykorzystanie ćwiczeń grafomotorycznych Hany Tymichovej w osiągnięciu przez dziecko gotowości do nauki pisania Od dziecka, które rozpoczyna naukę w szkole oczekuje się nie tylko odpowiedniego poziomu funkcji poznawczych, ale także określonego poziomu ruchowego. Odpowiedni poziom motoryki ogólnej ciała oraz sprawność manualna jest jednym z warunków powodzenia dziecka w nauce szkolnej.

Kończyna górna skupia w sobie trzy podstawowe czynności: czynność chwytną, czynność manipulacyjną, mowę ręki (najwyższą formę czynności ręki). Pisanie wymaga zarówno czynności chwytnej, jak i manipulacyjnej. Dzieci przedszkolne oraz w młodszych klasach szkoły podstawowej napotykają duże trudności w pisaniu, głównie z powodu niedostatecznej sprawności ręki. Dlatego nauki pisania nie wolno rozpoczynać zbyt wcześnie. Niezbędną do pisania sprawność manualną dziecko zdobywa w toku wykonywania różnych działań, a zwłaszcza czynności angażujących drobne ruchy palców.

Należą do nich między innymi: wydzieranie, wycinanie, naklejanie, zginanie, nawlekanie, wyszywanie, rysowanie, malowanie oraz prace konstrukcyjne.

Wśród ćwiczeń grafomotorycznych wyróżniamy:   - zamalowywanie obrazków (kolorowanie drobnych cząstek, na które została podzielona płaszczyzna rysunku), - kalkowanie rysunków, np. przez koszulki foliowe, kalkę, - obrysowywanie przedmiotów i rysowanie z użyciem szablonów, - rysowanie po śladzie, - rysowanie od ręki linii i szlaczków, - odwzorowywanie rysunków, czyli przerysowywanie ich zgodnie z wzorem.

Ćwiczenia grafomotoryczne mają różne formy i stopnie trudności       Ćwiczenia grafomotoryczne mają różne formy i stopnie trudności. Można wśród nich wyróżnić: 1. Zamalowywanie obrazków – jest to najprostsza forma ćwiczeń grafomotorycznych, polega ona na zamalowywaniu różnymi kolorami drobnych cząstek, na które została podzielona płaszczyzna rysunku. 2. Kalkowanie rysunków – przez folię, kalkę techniczną i ołówkową, szkło matowe. Jest to również prosta technika gdyż rysujący wodzi po wzorze ołówkiem, kredką lub pisakiem. Stopień trudności zależy od stopnia komplikacji rysunku. 3. Obrysowywanie przedmiotów i rysowanie z użyciem szablonów – obie formy wymagają dobrej koordynacji rąk i oka, ponieważ rysowanie odbywa się pod kontrolą wzroku i dzięki współpracy obu rąk. Zajęcia te można zacząć od obrysowywanie własnej dłoni lub konkretnego przedmiotu, a później przejść do obrysowywania np. figur geometrycznych.

3. Rysowanie po śladzie – rysowanie po śladach wyznaczających rysunek w sposób mniej lub bardziej dokładny. Uzupełniając brakujące elementy dziecko tworzy rysunek na nowo. Stopień trudności zależy od stopnia niekompletności rysunku, a więc od rodzaju śladu: - ślad jako szkic ma postać drobnych elementów (kropki, kreski) tworząc dość dokładny kontur rysunku - ślad jako plan rysunku wyznaczony przez numerowane kropki - ślad jako etap przejściowy do samodzielnego komponowania rysunku

4. Rysowanie "od ręki" linii i szlaczków, figur geometrycznych – ćwiczenia polegające na samodzielnym wykonaniu rysunku bez linii pomocniczych. Dziecko powinno powtarzać te ćwiczenia wielokrotni za pomocą różnych narzędzi, na płaszczyznach o różnej wielkości. Wzory powinny zawierać linie coraz bardziej złożone oraz bardziej skomplikowane figury geometryczne. Zadania te przyjmują różne tory: - kontynuowanie rozpoczętych linii - uzupełnianie rysunku - zakreskowywanie konturów rysunków liniami - ćwiczenia w liniaturze - szlaczki bez liniatury

5. Odwzorowywanie rysunków – czyli przerysowywanie ich zgodnie ze wzorem. Wielokrotne wykonywanie rysunków utrwala potrzebne podczas pisania stereotypy ruchowe umożliwiające swobodne kreślenie linii czy okręgów. Ważne jest by były wykonywane bez użycia pomocy np. linijki, kalki lub szablonu.

6. Ćwiczenia ruchowo-słuchowo – wzrokowe - ćwiczenia grafomotoryczne, którym towarzyszy muzyka stanowią zasadniczą część metody dobrego startu. Włączenie do ćwiczeń grafomotorycznych elementów słowno – muzycznych umożliwia jednocześnie usprawnienie wszystkich trzech analizatorów (wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego) uczestniczących w czynności czytania i pisania. Ćwiczenie te kształcą koordynacje wzrokowo – ruchową, rozwijają motorykę rąk, kształcą prawidłowy uchwyt narzędzia graficznego, regulują napięcie mięśniowe, utrwalają nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania, orientację w schemacie ciała i przestrzeni.

a)stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka      Ćwiczenia grafomotoryczne prowadzone systematycznie pozwolą na: a)stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka b(wyrównywanie dysharmonii rozwojowych c)usprawnienie koordynacji wzrokowo – ruchowej d)usprawnienie mięśni palców i zdolności współpracy palców ręki e)wyrabianie umiejętności prawidłowego posługiwania się narzędziem piszącym f)wdrażanie dokładności, staranności, kształcenie wrażliwości estetycznej g)likwidowanie napięcia mięśniowego h)wzmacnianie cech osobowości, wzbudzanie zainteresowań, wyrabianie właściwej motywacji do nauki

Pamiętajmy W rozwoju dzieci przedszkolnych w okresie czwartego, piątego roku życia zaczynają pojawiać się różnice indywidualne dotyczące rozwoju sprawności manualnej. Jedne rysunki są bardzo ubogie, schematyczne, inne bogate w szczegóły. U jednych dzieci rysunki są dokładne bogate w szczegóły u innych mało staranne, literki nie mieszczą się w liniaturze.

Wreszcie jedne dzieci rysują chętnie i piszą dużo inne tego nie lubią wcale. Różnice takie zależą od wielu czynników: - ogólnego rozwoju umysłowego dziecka, - doświadczeń w rysowaniu, - ogólnej sprawności ruchowej, - rozwoju elementarnych funkcji percepcyjno-motorycznych zaangażowanych w czynności rysowania i pisania, - sprawności funkcji wzrokowych (zaburzenia percepcji wzrokowej), - napięcia mięśniowego (wzmożone lub zbyt małe), - lateralizacji (leworęczność). 

Usprawnianie grafomotoryczne zaczynamy od najprostszych ćwiczeń: - rysowanie patykiem na piasku, - mazanie zmoczonym palcem w farbie po papierze, - odciskanie zamalowanej farbą dłoni, stóp, - obrysowywanie dłoni i stóp, - "malowanki - niespodzianki" pod nieobecność dziecka rysuje się coś świecą, dziecko pokrywa farbą kartkę, - rysowanie wg szablonu. 

Przy takich zajęciach dziecko rozluźnia mięśnie, pokonuje lęk i ma wrażenie, że się bawi, a nie rysuje. Można też dziecku zaproponować rysowane wyliczanki lub rysowane wierszyki.

Od początku wyrabiamy u dziecka kierunek pisania od lewej do prawej strony, wskazujemy mu drogę. - rysowanie szlaczków rozpoczętych od lewej strony, - kreślenie linii pionowych (z góry w dół) i poziomych (z lewej do prawej), - ćwiczenia w rysowaniu okręgów i spirali w obu kierunkach, - ćwiczenia usprawniające koordynację wzrokowo – ruchową,      - zamalowywanie obrazków, - kalkowanie, - łączenie kropek, - rysowanie po śladzie, - kończenie szlaczków,

Istotną sprawą przy przygotowaniu do nauki pisania jest zapoznanie dziecka z prawidłowym kierunkiem pisania. Należy zwracać uwagę, aby przy rysowaniu po śladzie, a także przy rysowaniu linii i szlaczków dziecko rozpoczynało zawsze od lewej strony kartki do prawej, a także od góry do dołu. Trzeba również pamiętać o prawidłowej postawie ciała podczas rysowania, o prawidłowym trzymaniu kredki oraz o tym, aby dziecko nie obracało kartki. 

- odwzorowywanie rysunków zgodnie ze wzorem, - utrwalenie poprawnego odtwarzania liter(Litery b, p, d, m, n, u są podobne po  względem kształtu, ale inaczej ułożone w przestrzeni), - lepienie liter z plasteliny, modelowanie z drutu, wycinanie z papieru, - wodzenie palcem po liniach wyciętych z papieru ściernego, - rysowanie liter na tackach z piaskiem, - układanie wyciętej litery w różnych pozycjach, - wyszukiwanie w tekście liter,

                                                                                     Należy pamiętać, że aby ćwiczenia przyniosły skutek muszą być wykonywane systematycznie i w atmosferze życzliwości, poczucia sukcesu. Nie możemy wykonywać ćwiczeń z dzieckiem na siłę pamiętajmy o atmosferze zabawy, gdyż są to ćwiczenia niezwykle męczące dla niezbyt jeszcze silnej ręki dziecka.