ZSRR w okresie międzywojennym

Cele Znajomość okoliczności przejęcia władzy w ZSRR przez komunistów; Znajomość metod działania władz komunistycznych i ich oddziaływania na społeczeństwo radzieckie; Znajomość zasad gospodarki komunistycznej; Umiejętność oceny gospodarki centralnie sterowanej i jej wpływu na funkcjonowanie państwa i społeczeństwa; Dostrzeganie cech państwa totalitarnego w funkcjonowaniu ZSRR; Umiejętność dokonania oceny polityki stalinowskiej.

Sytuacja w Rosji w przededniu rewolucji stosunki społeczno – gospodarcze w Rosji do 1914 r. kraj nierównomiernego rozwoju i kontrastów gospodarczych, rolniczy, o przestarzałej strukturze gospodarstw początki rozwoju wielu gałęzi przemysłu niski poziom materialnego bytu społeczeństwa, oświaty, powszechny analfabetyzm

Sytuacja w Rosji w przededniu rewolucji ustrój polityczny: współistnienie absolutnej władzy cara z systemem parlamentarnym władza państwowa scentralizowana, zbiurokratyzowana oparta na wojsku i policji za zmianami w systemie politycznymi państwa opowiadały się wszystkie grupy społeczne oraz partie polityczne; żądano : rządu zaufania społecznego, reform demokratycznych, pokoju

Przyczyny wybuchu rewolucji kryzys systemu politycznego carskiej Rosji pogarszająca się sytuacja międzynarodowa Rosji od czasów wojny z Japonią 1904-1905 zacofanie systemu monarchistycznego upadek autorytetu Mikołaja II i jego ministrów korupcja w administracji i w wojsku afera Rasputina – szarlatana, który miał olbrzymi wpływ na rodzinę carską. Był on podejrzany o szpiegostwo na rzecz Niemiec.

Przyczyny wybuchu rewolucji niepowodzenia militarne Rosji w I wojnie światowej bardzo zła sytuacja gospodarcza: złe zaopatrzenie miast w żywność wskutek obniżenia produkcji żywności, przerwanych linii komunikacyjnych oraz braku taboru kolejowego załamanie się handlu rozwój liczebny proletariatu rosyjskiego

REWOLUCJA LUTOWA 3 III(18II) 1917 – strajk w Zakładach Putiłowskich w Piotrogrodzie – początek rewolucji 10 III – wybuch strajku powszechnego i początek represji 11 III - wybuch walk zbrojnych w Piotrogrodzie, wojsko poparło demonstrantów 12 III - rozwiązanie przez cara Dumy Państwowej utworzenie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich ( przewaga mienszewików i socjalistów- rewolucjonistów)

PRZEBIEG REWOLUCJI LUTOWEJ 13 III – przejęcie władzy przez rewolucjonistów w Moskwie i innych miastach Rosji 15 III – abdykacja Mikołaja II powołanie Rządu Tymczasowego z księciem Jerzym Lwowem – początek okresu dwuwładzy 16 III -zrzeczenie się korony przez Michała Romanowa

Okres Dwuwładzy III – VII Rząd Tymczasowy wprowadzał demokratyczne reformy - wolność prasy i zgromadzeń. zapowiedział wybory do Konstytuanty (parlamentu), ogłosił rozwiązanie tajnej policji carskiej (Ochrany) amnestię dla więźniów politycznych, zapowiedział respektowanie układów zawartych przez cara i nie wycofywanie się z wojny. był zwolennikiem republiki parlamentarnej. PRDRiŻ tworzyła komitety robotnicze w fabrykach i rady delegatów w każdym większym mieście Rada stała na straży porządku publicznego sprawowały kontrolę nad milicją i wojskiem Rada żądała wycofanie się z działań wojennych, pomimo wcześniej zawartych umów Do rad zaczęli wstępować bolszewicy, którzy byli zwolennikami rewolucji socjalistycznej

TEZY KWIETNIOWE 17.04 – Tezy kwietniowe Lenina przejęcie władzy z rąk Rządu Tymczasowego przez RDRiŻ. Zawarcie pokoju z Niemcami i wycofanie się z wojny Przejęcie kontroli nad produkcją przemysłową i dystrybucją dóbr przez komitety fabryczne Nacjonalizacja ziemi Odrzucenie zachodnioeuropejskiego modelu ustrojowego celem działalności: przekształcenie rewolucji burżuazyjnej w rewolucję socjalistyczną i przejęcie władzy przez bolszewików metody: wykorzystanie niechęci społeczeństwa do dalszego prowadzenia wojny oraz trudności aprowizacyjnych, strajki i demonstracje, agitacja w szeregach armii, przejmowanie kontroli nad radami delegatów, stosowanie demagogii.

Geneza rewolucji październikowej Lenin obawiał się, że bolszewicy nie mają szans wygrać wyborów do Konstytuanty wyznaczonych na 25.11 – miał powstać blok wyborczy różnych partii Bolszewicy przejęli kontrolę nad większością rad delegatów, dzięki czemu mieli wpływ na sytuację w kraju, na czele Piotrogrodzkiej RDRiŻ stał Lew Trocki Obawa przed zawarciem rozejmu aliancko – niemieckiego. Bolszewicy chcieli wykorzystać atut zawarcia pokoju z Niemcami Lenin pragnął wprowadzić wżycie hasło rewolucji socjalistycznej Duża szansa przejęcia władzy wobec chaosu w kraju, gdyż bolszewicy kontrolowali Gwardię Czerwoną oraz część jednostek wojskowych

Rewolucja październikowa 7.11/ 25.10 – atak na Pałac Zimowy i aresztowanie ministrów Rządu Tymczasowego ( z wyjątkiem Kiereńskiego, który zbiegł. Większość wojska przyjęła stanowisko neutralne) 11.11. II Ogólnorosyjski Zjazd Rad ogłosił delegalizacje Rządu Tymczasowego i powołał Radę Komisarzy ludowych na czele z Lenienm i uchwalił: dekret o pokoju – wzywał do zawieszenia broni i zawarcia pokoju bez aneksji dekret o ziemi – zezwalał chłopom na zajmowanie ziemi prywatnej bez odszkodowania 15.11 – Deklaracja Praw Narodów Rosji walki o władzę w innych ośrodkach trwały do końca listopada

REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA 1917 r. Rosja po rewolucji październikowej a) 25.11.1917 – wybory do Konstytuanty (parlamentu rosyjskiego) – bolszewicy zdobyli tylko 24% miejsc, wybory wygrali eserowcy (54%). Lenin rozpędził parlament i rozwiązał wszystkie partie z wyjątkiem bolszewickiej, która zmieniła nazwę na RKP(b) Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewików. b) 3.03.1918 r. niemiecko – rosyjski pokój w Brześciu nad Bugiem – Rosja zrezygnowała ze swoich zachodnich ziem na rzecz Niemiec. c) Rosja przekształciła się w Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Rad.

WOJNA DOMOWA Wojna domowa w Rosji – wojna domowa rozpoczęta po ustanowieniu przez bolszewików w wyniku zamachu stanu (rewolucja październikowa) dyktatorskiej władzy państwowej w Rosji. Zwolenników władzy bolszewików określano jako „czerwonych”, a przeciwników jako „białych”. 18 stycznia 1918 bolszewicy rozpędzili wybrane w demokratycznych wyborach w listopadzie-grudniu 1917 Zgromadzenie Ustawodawcze Rosji-Konstytuantę, w którym nie posiadali większości (ok. 25% mandatów) i krwawo stłumili pokojowe demonstracje w obronie parlamentu. Oznaczało to, że pokojowe odsunięcie od władzy bolszewików nie jest możliwe, a jedynym sposobem na to pozostaje walka zbrojna.

WOJNA DOMOWA Podpisanie traktatu brzeskiego (3 marca 1918) spowodowało narastanie oporu wewnętrznego i wywołało poparcie Ententy dla ruchu „białych”, a po zakończeniu I wojny światowej ograniczoną zewnętrzną interwencję. Za zakończenie wojny domowej jest uważane zajęcie przez Armię Czerwoną Krymu w 1920 roku. Na Dalekim Wschodzie walki trwały jednak do 25 października 1922 roku (zdobycie Władywostoku). W Jakucji starcia zbrojne miały miejsce jeszcze w 1923 roku, a na Półwyspie Czukockim – do połowy 1924 roku.

Ekspansja terytorialna Rosji sowieckiej Po zakończeniu wojny domowej Rosja rozpoczęła ekspansje terytorialną - początkowo skierowaną na ziemie należące niegdyś do Imperium Rosyjskiego: tereny Zakaukazia (zamieszkałe przez Gruzinów, Ormian i Azerów – powstała tam Zakaukaska Republika Radziecka podjęła próbę opanowania państw nadbałtyckich – Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii – bez powodzenia 30 grudnia 1922 w Moskwie utworzono Związek Socjalistycznych Republik radzieckich : Rosyjska Socjalistyczna Republika Radziecka Białoruska Socjalistyczne Republika Radziecka Ukraińska Socjalistyczne Republika radziecka Z biegiem czasu w azjatyckiej części państwa wydzielały się republiki związkowe narodów podporządkowanych Rosjanom.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA I wojna światowa i rewolucja, a następnie wojna domowa przyczyniły się do załamania gospodarski sowieckiej. Aby ratować sytuację bolszewicy wprowadzili tzw. komunizm wojenny Komunizm wojenny - nazwa pierwszego okresu istnienia Rosji radzieckiej, w czasie wojny domowej oraz interwencji w latach 1918-1921, a zwłaszcza realizowanej wtedy polityki gospodarczej.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Polityka ta zakładała pełną mobilizację środków ludności dla wojny, obowiązkowe nieopłacone dostawy żywności w postaci konfiskaty tzw. nadwyżek, monopolizacja produkcji (przedsiębiorstwa przemysłowe zatrudniające więcej niż 5 pracowników zostały upaństwowione oraz podporządkowane państwowym głównym zarządom), utrata znaczenia pieniądza poprzez hiperinflację, zastąpienie rynku poprzez scentralizowaną dystrybucję towarów, powszechny obowiązek pracy (utworzono skoszarowane tzw. armie pracy).

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Komunizm wojenny był pierwszą próbą ustanowienia tzw. gospodarki planowej, która wbrew oczekiwaniom bolszewików nie była w stanie zlikwidować chaosu gospodarczego, do którego doprowadziła polityka Rządu Tymczasowego oraz zatrzymać drastycznego spadku produkcji przemysłowej i rolnej. Bolszewicy doprowadzili do śmierci z głodu miliony ludzi. Niemożność kierowania gospodarką rodzącego się dopiero państwa sowieckiego zmusiła władze do przywrócenia elementów gospodarki rynkowej w ramach tzw. NEP-u.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Zasady NEP: - zlikwidowano obowiązkowe dostawy na wsi - umożliwiono chłopom sprzedaż nadwyżek żywności (przyczyniło się to do poprawy opłacalności a w konsekwencji zwiększenia produkcji) -zezwolono na powstawanie drobnych przedsiębiorstw produkcyjnych , handlowych i usługowych co pozwoliło na ożywienie gospodarki

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA NEP oznaczał zmianę polityki gospodarczej rządu radzieckiego z komunizmu wojennego i wprowadzenie bardziej rynkowych mechanizmów gospodarczych. W tym czasie zezwolono na podjęcie małych prywatnych przedsięwzięć (szczególnie w rolnictwie oraz usługach), przy pozostawieniu monopolu państwowego w dziedzinach dużych gałęzi przemysłu (głównie przemysł ciężki), handlu (szczególnie handel zagraniczny), bankowości i instytucjach finansowych, zezwalając także na koncesjonowaną działalność gospodarczą międzynarodowych przedsiębiorstw. NEP odegrał istotną rolę w odbudowie gospodarki narodowej ze zniszczeń I wojny światowej oraz wojny domowej w Rosji.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA W końcu 1928 roku odrzucono całkowicie NEP przez kolektywizację rolnictwa. Stalin zastąpił tę doktrynę gospodarczą systemem gospodarki nakazowo-rozdzielczej, powracając do wielu założeń komunizmu wojennego.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Kolektywizacja - (zwykle przymusowe) nadawanie formy zbiorowej, czyli kolektywnej, na przykład przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w przedsiębiorstwa rolnicze (zob. PGR, Kołchoz), warsztatów rzemieślniczych w spółdzielnie produkcyjne, itp. Kolektywizacja wsi - przymusowe wywłaszczenie rolników, połączone z procesem łączenia gruntów rolnych we wspólnoty pseudospółdzielcze, które umożliwiają eliminację wolnego rynku żywności, zarządzanie wsią przez aparat państwowy partii komunistycznej i swobodną eksploatację zasobów wsi po centralnie narzuconych, nieekwiwalentnych cenach (faktycznie bez zapłaty).

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Proces kolektywizacji cechuje zastosowanie środków przymusu ekonomicznego, w szczególności system przymusowych dostaw żywności (kontyngentów) oraz zwiększone obciążenia podatkowe, oddziaływanie aparatu administracyjnego, policyjnego i propagandowego oraz przemoc fizyczna prowadząca do terroru państwowego. Produkcja rolna odbywała się w SOWCHOZACH – czyli państwowych gospodarstwach gdzie chłopi pracowali jako robotnicy rolni oraz w KOŁCHOZACH – czyli spółdzielniach, w których chłopi zachowywali na własność niewielkie skrawki ziemi.

W 1929 Józef Stalin rozpoczął politykę przymusowej kolektywizacji rolnictwa w ZSRR. Proces kolektywizacji przyspieszono w styczniu 1930, głównie w regionach o dużym poziomie produkcji zbożowej, stosując masowy terror wymierzony zwłaszcza w silnych ekonomicznie bogatych chłopów (w propagandzie sowieckiej określanych jako tzw. kułacy). Terror został następnie skierowany również w małorolnych i średniorolnych chłopów, których wraz z rodzinami wysyłano do łagrów lub deportowano na Syberię. W okresie 1930–1932 polityka ta wywołała masowy opór na wsi na obszarze całego ZSRR, zwłaszcza w rejonie północnego Kaukazu - gdzie władze komunistyczne spacyfikowały protesty, wysyłając w ten rejon oddziały bezpieczeństwa wewnętrznego OGPU i Armii Czerwonej które do 1932 zabiły ok. 1 miliona przeciwnych kolektywizacji ludzi W latach 1930–1933 kolektywizacja doprowadziła do załamania cyklu produkcyjnego w rolnictwie na Ukrainie, gdzie zwiększone kontyngenty żywnościowe nałożone na wieś i represje władz, spowodowały bojkot kołchozów sowieckich przez ukraińskich chłopów. W odwecie oddziały OGPU niszczyły gospodarstwa i zbiory, blokując dostawy żywności w rejony wiejskie, co w efekcie wywołało klęskę głodu. W czasie tzw. Wielkiego Głodu z lat 1932–1933, poniosło śmierć od 4,5 miliona do 7 milionów ludzi.

GOSPODARKA KOMUNISTYCZNA Główne kierunki rozwoju gospodarki: Industrializacja (przemysł ciężki, wydobywczy i zbrojeniowy) Dominacja państwa w gospodarce Zmiana charakteru państwa z rolniczego na przemysłowo – rolniczy Zmniejszenie dystansu pomiędzy ZSRR a państwami Europy

PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ STALINA Po śmierci Lenina w 1924 roku rozpoczęły się walki o władzę partii (Rosyjska Partia Komunistyczna). Stalin dążąc do objęcia władzy pozbywał się kolejno swoich przeciwników politycznych – byli oni skazywania w procesach (oskarżani o zdradę ojczyzny lub pospolite przestępstwa. Po pozbyciu się najgroźniejszego przeciwnika, bliskiego współpracownika Lenina, Lwa Trockiego (skazany na zsyłkę) – Stalin skupił w swoim reku pełnię władzy. Przekształcenie Rosyjskiej Partii Komunistycznej w Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików).

PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ STALINA Cechy rządów Stalina: Skupienie całej władzy w jednym ręku Bezwzględne eliminowanie przeciwników politycznych Obsadzenie wszystkich ważnych stanowisk oddanymi ludźmi Powołanie tajnej policji politycznej OGPU (Zjednoczony Główny Zarząd Polityczny) przekształconej w 1934 roku w NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) Podporządkowanie wszystkich dziedzin życia w państwie kontroli partii i zależnych od niej organizacji Kult jednostki Propaganda stalinowska

PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ STALINA Kult jednostki − kult przywódcy w imperialnym, autorytarnym lub totalitarnym systemie władzy. Przywódca otaczany takim kultem jest przedstawiany przez państwową propagandę jako osoba nieprzeciętnie utalentowana, nieomylna, której cały naród jest winien wdzięczność. Jego wizerunek jest powielany w niezliczonych pomnikach, obrazach itd., a przypisywane mu myśli i wypowiedzi są nieustannie cytowane w książkach i innych mediach. Jakakolwiek próba kwestionowania geniuszu osoby otaczanej kultem bądź dewastowania jej wizerunków w totalitarnym państwie jest karana surowymi represjami.

SPOŁECZEŃŚTWO RADZIECKIE Przemiany w życiu społecznym po dojściu bolszewików do władzy: Zwalczanie Kościoła prawosławnego Zakaz nauczania religii w szkole Zakaz rozpowszechniania prasy i książek religijnych Zamykanie i niszczenie miejsc kultu Poddawanie represjom duchownych Wprowadzenie ślubów cywilnych i rozwodów Masowa migracja ze wsi do miast i wielkich okręgów przemysłowych

SPOŁECZEŃŚTWO RADZIECKIE Wszechobecna kontrola państwa Obozy pracy dla szeroko rozumianych przeciwników politycznych Promowanie donosicielstwa Powszechny terror Cenzura Interes partii i państwa ponad wszystkim Indoktrynacja młodzieży – KOMSOMOŁ - komunistyczna organizacja młodzieży w Związku Radzieckim, powstała w 1918 roku. Nazwa jest akronimem od słów Kommunisticzeskij Sojuz Mołodioży czyli Komunistyczny Związek Młodzieży

Terror komunistyczny Władze komunistyczne pozbywały się wszystkich przeciwników: Masowe rozstrzeliwania Represje (np. głód na Ukrainie) Łagry – obozy pracy podległe Głównemu Zarządowi Obozówczyli Gułagowi. Fałszywe procesy polityczne – kara śmierci ( współpracownicy Stalina np. Bucharin, Zinowiew, Kamieniew oraz oficerowie Armii Czerwonej np. Michaił Tuchaczewski – w następnej kolejności funkcjonariusze którzy odpowiadali za przeprowadzenie WIELKIEJ CZYSTKI)

Terror komunistyczny Wielki terror (wielka czystka) – okres w historii ZSRR szczególnego nasilenia terroru policyjnego NKWD w latach 30. XX wieku. W efekcie zaplanowanych i zorganizowanych represji zamordowano miliony niewinnych ludzi, a także prawie wszystkich działaczy partii leninowskiej, wysokich oficerów Armii Czerwonej oraz NKWD.