Zagadnienia ustrojowo-prawne Królestwa Polskiego Tomasz Resler

Geneza Królestwa Polskiego i konstytucji KP po klęsce Napoleona w wojnie z Rosją ziemie Ks. Warszawskiego zostały zajęte przez Rosjan, w marcu 1813 r. car Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, sprawa polska stała się jednym z głównych problemów do uregulowania na odbywającym się w latach 1814-15 Kongresie wiedeńskim, Aleksander I przy wsparciu polskiej magnaterii forsował pomysł zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod berłem carskim, takiemu rozwiązaniu zdecydowanie sprzeciwiały się Prusy i Austria oraz popierająca je Anglia, 3 maja 1814 r. doszło do kompromisowego rozwiązania sprawy polskiej, podpisano dwustronne porozumienia (rosyjsko-pruskie i rosyjsko-austriackie), w wyniku których doszło do podziału ziem Ks. Warszawskiego i utworzenia: Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Królestwa Galicji i Wolnego Miasta Krakowa,

Geneza Królestwa Polskiego i konstytucji KP 9 czerwca 1815 r. akt końcowy kongresu wiedeńskiego nadał temu podziałowi sankcję międzynarodową: Polacy-poddani mocarstw, które go zawierają otrzymują przedstawicielstwa i instytucje narodowe ustalone stosownie do rodzaju politycznego istnienia, jaki każdy z rządów uzna za pożyteczne i odpowiednie im przyznać, 20 czerwca 1815 r. ogłoszono w Warszawie powstanie Królestwa Polskiego, tego samego dnia rozpoczął urzędowanie Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego (gen. Łanskoj, ks. A. J. Czartoryski, Nowosilcow, ks. Drucki-Lubecki, Wawrzecki), Królestwo Polskie liczyło ok. 3,2 mln mieszkańców i powierzchnię 128 tys. km2 , 27 listopada 1815 r. Aleksander I podpisał tekst konstytucji, która weszła w życie 24 grudnia 1815 r., tekst konstytucji został opracowany przez kilkuosobowy zespół powołany przez cara z ks. A.J. Czartoryskim, wprowadziła nierozerwalność związku z Rosją.

Periodyzacja dziejów Królestwa Polskiego: okres konstytucyjny 1815-1831, ograniczenie autonomii 1831-1864, likwidacja autonomii 1864-1915,

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego osoba króla jest święta i nietykalna (art. 36), następstwo tronu według zasad dziedziczności cesarstwa rosyjskiego (unia dynastyczna/personalna), konstytucja wymagała koronacji królewskiej w Warszawie, król kierował polityką zagraniczną KP (unia nierównoprawna), wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju oraz traktatów i umów międzynarodowych, decydowanie o udziale polskich sił zbrojnych w wojnach prowadzonych przez Rosję (wojsko polskie nie mogło uczestniczyć w wojnach po za Europą), pełnia władzy wykonawczej i administracyjnej, rozporządzanie dochodami państwa, mianowanie urzędników i duchownych, sankcja ustaw sejmowych i inicjatywa ustawodawcza, możliwość uzupełniania konstytucji (statuty organiczne), kierował siłami zbrojnymi,

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Król c.d.: nadawanie szlachectwa i orderów, zwoływanie posiedzeń sejmu, możliwość mianowania Namiestnika (art. 5), kontrasygnata ministrów, którzy przejmowali odpowiedzialność konstytucyjną, Namiestnik Królestwa Polskiego: swobodnie mianowany i odwoływany przez króla, brak wymogu bycia Polakiem, kompetencje zakreślone w pełnomocnictwie królewskim, pełnomocnictwo z 1818 r. przekazało namiestnikowi większość władzy wykonawczej, namiestnik przewodniczył Radzie Stanu, przedstawiał królowi po 2 kandydatów na urzędy dożywotnie i zastrzeżone dla nominacji królewskiej, mianował pozostałych urzędników,

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Namiestnik Królestwa Polskiego c. d.: decyzje (postanowienia) namiestnika wydawane były „w Radzie Administracyjnej” tzn. po wysłuchaniu jej opinii i musiały uzyskać kontrasygnatę właściwego ministra, kierował i koordynował prace poszczególnych resortów, do roku 1826 funkcję namiestnika sprawował gen. Józef Zajączek, po jego śmierci kompetencję przeszły na Radę Administracyjną. Rada Stanu: centralny, kolegialny organ władzy i administracji Królestwa Polskiego, składała się z: Zgromadzenia Ogólnego (zwane po prostu Radą Stanu) i Rady Administracyjnej , Rada Administracyjna: skład: namiestnik jako przewodniczący, 5 ministrów resortowych, inne osoby mianowane przez króla, organ doradczy namiestnika, który w RA wydawał postanowienia,

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Rada Administracyjna: wymóg kontrasygnaty ministra dla postanowień namiestnika, inne kompetencje: wykonywanie postanowień królewskich, rozstrzyganie spraw przekraczający właściwość jednego ministra, przygotowywanie projektów dla Rady Stanu, po roku 1826 wzrost znaczenia RA – przejęcie kompetencji namiestnika i przekształcenie RA w kolegialny organ zarządu ogólnego, który reprezentował władzę króla i wydawał postanowienia Rady Administracyjnej.

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne): skład: 5 ministrów resortowych, 9 radców stanu zwyczajnych, radca sekretarz stanu, radcy stanu nadzwyczajni, referendarze stanu, RS obradowała pod prezydencją namiestnika, kompetencje: przygotowanie projektów ustaw i dekretów królewskich przekazanych przez króla lub namiestnika, oddawanie pod sąd urzędników za przestępstwa popełnianie w związku z urzędowaniem, przygotowanie rocznego raportu o stanie kraju, sądownictwo kompetencyjne (spory o właściwość między sądami a władzą administracyjną) i administracyjne ( spory mieszkańców z skarbem i instytucjami publicznymi głównie w zakresie podatków), funkcje kontrolne wobec administracji. Komisje Rządowe: naczelną władzę wykonawczą konstytucja powierzyła komisjom rządowym,

Władza wykonawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Komisje Rządowe: naczelną władzę wykonawczą konstytucja powierzyła komisjom rządowym, utworzono 5 resortów: Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Komisja Sprawiedliwości, Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji, Komisja Wojny, Komisja Przychodów i Skarbu, resorty miały charakter kolegialny, ale wprowadzono tzw. kolegialność ograniczoną polegającą na podziale decyzji na zarezerwowane dla ministra i zarezerwowane dla komisji,

Władza ustawodawcza w konstytucji Królestwa Polskiego władza ustawodawcza została określona przez art. 31 zgodnie z którym: Naród polski mieć będzie wiecznymi czasy reprezentację narodową w sejmie złożonym z króla i dwóch izb, z których pierwsza składać się będzie z senatu, druga - z posłów i deputowanych od gmin. szczegółowe zasady funkcjonowania władzy ustawodawczej określił Tytuł IV O reprezentacji narodowej konstytucji, Sejm: składał się z 3 stanów: króla, Senatu i Izby poleskiej, kompetencje Sejmu: ustawodawstwo karne, cywilne, administracyjne, decydowanie o poborze do wojska i w sprawach menniczych, uchwalanie budżetu i podatków, kierowanie uwag o pracy rządu,

Władza ustawodawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Sejm c.d.: brak inicjatywy ustawodawczej – należała tylko do króla, posiedzenia sejmu zwoływane przez króla do Warszawy, co 2 lata na 30-dniowe sesje, król mógł zwołać posiedzenie nadzwyczajne, równorzędność Senatu i Izby poselskiej – król kierował projekt do dowolnie wybranej izby, izba mogła projekt tylko przyjąć lub odrzucić, nie mogła zmienić projektu przyjętego przez drugą izbę, wprowadzenie immunitetu poselskiego . Senat: liczba senatorów do 64 – połowa posłów i deputowanych (składał się z 9 biskupów, kasztelanów i wojewodów, członków rodziny cesarskiej zamieszkujących królestwo), senatorowie dożywotnio mianowani przez króla,

Władza ustawodawcza w konstytucji Królestwa Polskiego Senat c.d.: na czele izby stał prezes mianowany przez króla spośród senatorów, oprócz funkcji prawodawczych, przeprowadzał tzw. rugi poselskie, sprawdzał księgi obywatelskie i pełnił funkcję Sejmu Sądowego, Sąd Sejmowy był sądem szczególnym przewidziany do sądzenia zbrodni stanu i przestępstw związanych ze sprawowaniem urzędów, Izba Poselska: 77 posłów szlacheckich (wybierani przez szlachtę na sejmikach powiatowych) i 54 deputowanych (wybieranych na zgromadzeniach gminnych), na czele izby stał marszałek mianowany przez króla tylko na jedną sesję, Sejm został zniesiony po upadku powstania listopadowego i nie funkcjonował w późniejszym okresie.

Administracja terytorialna w Królestwie Polskim: konstytucja Królestwa Polskiego wprowadziła trójstopniową administrację terytorialną, województwa, obwody, niższymi jednostkami administracji ogólnej były w miastach urzędy municypalne, a na wsi wójtowie, Województwa: utworzono 8 województw (składały się z 4-7 obwodów), organem władzy były kolegialne komisje wojewódzkie składające się z: prezesa, 5 komisarzy zasiadających i 4-7 komisarzy delegowanych, decyzje komisja podejmowała większością głosów przy obecności co najmniej 3 osób, w komisjach utworzono wydziały odpowiadające zakresowi komisji rządowych, komisje zajmowały się m.in.: sprawami dróg, dobrami i lasami państwowymi, przedstawianiem kandydatów na urzędników niższego szczebla.

Administracja terytorialna w Królestwie Polskim: Obwody: 39 obwodów, kierowali nimi komisarze delegowani, którzy na swoim obszarze wykonywali polecenia komisji wojewódzkich, funkcje policyjne w zakresie ścigania przemytu i przestępstw leśnych, Administracja miejska: w miastach w 1816 r. powołano tzw. zwierzchności miejskie złożone z prezydenta lub burmistrza i ławników, w 1818 roku postanowieniem namiestnika wprowadzono urzędy municypalne z prezydentem i radnymi w miastach wojewódzkich, a w pozostałych miastach z burmistrzem i ławnikami, w podejmowaniu decyzji obowiązywała zasada kolegialności, Administracja wiejska: na czele gminy wiejskiej stał wójt – właściciel ziemski, wójt mógł powołać sołtysa,

Ograniczenie odrębności po upadku Powstania Listopadowego po upadku Powstania Listopadowego (21 października 1831 r.) car Mikołaj I uznał, że bunt poddanych zwalnia go z obowiązku zachowania konstytucji, zniósł Sejm, wojsko polskie oraz przepisy o odrębnej regencji i koronacji w Warszawie, funkcję namiestnika objął feldmarszałek Iwan Paszkiewicz, w miejsce konstytucji Mikołaj I wydał Statut organiczny dla Królestwa Polskiego z 14 lutego 1932 roku: podporządkowanie działów administracji Petersburgowi, zniesienie unii i inkorporacja KP jako prowincji rosyjskiej, obietnica zachowania praw obywatelskich, utrzymanie Rady Stanu pod przewodnictwem namiestnika, ale w roku 1841 uległa likwidacji, a jej miejsce zajęło Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego, w 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, komisje przemianowano na rządy gubernialne a prezesów na naczelników cywilnych, w miejsce obwodów wprowadzono powiaty z naczelnikami,

Reformy Aleksandra Wielopolskiego przyczyną złagodzenia polityki carskiej wobec Polaków była: śmierć Mikołaja I (1855) i Iwana Paszkiewicza (1856) oraz klęska Rosji w wojnie sewastopolskiej (1853-56), w latach 1860-61 doszło do licznych manifestacji patriotycznych, a obawiający się wybuchu powstania ks. Gorczakow zezwolił na przeprowadzenia reform, zadanie to zostało powierzone Aleksandrowi Wielopolskiemu, w latach 1861-63 przeprowadził szereg reform społecznych, gospodarczych i politycznych: polityczne: przywrócenie w 1861 Rady Stanu (Rada Administracyjna i ZO), reforma urzędu namiestnika, który otrzymał 2 zastępców: cywilnego i wojskowego, objęcie przez Wielopolskiego urzędu naczelnika rządu cywilnego, namiestnik wykonywał swoje zadania za pośrednictwem naczelnika, który przewodniczył RA,

Reformy A. Wielopolskiego samorządowe: w 1861 wprowadzono samorządowe Rady Gubernialne, Rady Powiatowe i w 28 miastach Rady Miejskie, które miały kompetencje głównie skarbowe (rozkład podatków), społeczne: w 1861 wprowadzono oczynszowanie chłopów, równouprawnienie Żydów w zakresie prawa cywilnego,

Likwidacja odrębności KP po Powstaniu Styczniowym: po Powstaniu Styczniowym (1863-64) władze rosyjskie w ramach represji przystąpiły do likwidacji odrębności Królestwa Polskiego oraz głębokiej rusyfikacji, rozpoczęto masowe aresztowania, zsyłki na Syberię, konfiskaty majątków itd., w 1864 r. powołano w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, który opracował proces likwidacji odrębności prawno-ustrojowej KP, do 1874 roku zlikwidowano Radę Stanu, Radę Administracyjną oraz Komisje Rządowe, urząd namiestnika po śmierci gen. Berga w 1874 r. zastąpiono generał-gubernatorem, stan wojenny trwał do 1881 r., w 1876 r. wprowadzono rosyjskie sądownictwo i rosyjską procedurę karną i cywilną, zaprzestanie używania nazwy Królestwa Polskiego na rzecz Kraju Nadwiślańskiego, nasilenie rusyfikacji; zastępowanie języka polskiego rosyjskim, zmiana nazw miast, likwidacja obrządku unickiego.

Prawo w Królestwie Polskim: Źródła praw: konstytucja z 27 listopada 1815 roku, Statut organiczny dla Królestwa Polskiego z 14 lutego 1832 r., prawo sejmowe: dla okresu konstytucyjnego istotnym źródłem prawa były ustawy i uchwały sejmowe, w tym zakresie najistotniejsza była kodyfikacja prawa sądowego (Kodeks Karzący Królestwa Polskiego – 1818, Kodeks Cywilny KP – 1825), Źródła Prawa niższego rzędu: postanowienia: postanowienia królewskie, rozkazy i urządzenia królewskie, postanowienia namiestnika a od 1826 postanowienia RA, Akty niższego rzędu: reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządowych o charakterze wykonawczym, Ukazy: po zniesieniu Sejmu całość władzy ustawodawczej przeszła w ręce cara, który wydawał ukazy najwyższe,

USTAWA KONSTYTUCYJNA KRÓLESTWA POLSKIEGO Z DNIA 27 XI 1815 R USTAWA KONSTYTUCYJNA KRÓLESTWA POLSKIEGO Z DNIA 27 XI 1815 R.   (Dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1815, t. I, s. 1-103) TYTUŁ I. STOSUNKI POLITYCZNE KRÓLESTWA Art.1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim. Art.2. Stosunki cywilne i polityczne, które jemu naznaczamy, jako też i związki to połączenie ustalić mające, objęte są niniejszą ustawą, którą mu nadajemy. Art.3. Korona Królestwa Polskiego jest dziedziczną w osobie naszej i naszych potomków, dziedziców i następców podług porządku następstwa, ustanowionego dla tronu cesarsko - rosyjskiego. Art.4. Ustawa konstytucyjna oznacza sposób i prawidła sprawowania władzy najwyższej. Art.5. Król w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie. Namiestnik podług woli odwołanym być może. Art.6. Gdy król nie będzie mianował swym namiestnikiem książęcia cesarsko - rosyjskiego, wybór ten padać nie może tylko na rodaka albo na osobę, której król nada naturalizację stosownie do prawideł ustanowionych przez artykuł 33.  Art.7. Namiestnik będzie mianowany przez akt publiczny. Akt takowy oznaczy wyraźnie rodzaj i rozciągłość władzy, jaka mu będzie powierzoną. Art.8. Stosunki polityki zewnętrznej naszego Cesarstwa będą wspólne naszemu Królestwu Polskiemu. Art.9. Sam tylko panujący będzie miał prawo oznaczyć uczestnictwo Królestwa Polskiego do wojen przez Rosję toczonych, jako też do traktatów pokoju i handlowych, które by to mocarstwo zawierać mogło.   Art.10. W każdym przypadku wprowadzenia wojsk rosyjskich do Polski 1ub wojsk polskich do Rosji lub w przypadku przechodu tychże wojsk przez jaką prowincję jednego z dwóch państw utrzymanie ich i koszta przechodu ponoszone zostaną całkowicie przez kraj, do którego należeć będą. Wojsko polskie nie będzie nigdy użyte za granicami Europy.  

Statut organiczny dla Królestwa Polskiego 1832 Art.1. Królestwo Polskie przyłączone na zawsze do państwa rosyjskiego stanowi nierozdzielną część tego państwa. Ono będzie miało osobny, do potrzeb miejscowych zastosowany rząd, niemniej swoje własne kodeksy cywilny i kryminalny; i wszystkie dotychczas istniejące po miastach i w gminach wiejskich, nadane im miejscowe prawa i ustawy pozostają na dawniejszych swoich zasadach i dawnej mocy. Art.2. Korona Królewska jest dziedziczoną w osobie naszej i naszych potomków, następców i sukcesorów, stosownie do porządku, dla następstwa tronu Cesarstwa Wszech Rosji przypisanego. Art.3. Koronacja cesarzów Wszech Rosji, królów polskich zawiera się w jednym i tymże samym obrzędzie świętym, który będzie się odbywać w mieście stołecznym Moskwie w obecności deputatów Królestwa Polskiego, wzywanych do uczestnictwa w takowej uroczystości razem z deputatami innych części Cesarstwa. Art.4. W przypadkach, w których wedle istniejących dopiero lub na przyszłość wydać się mających przepisów będzie ustanowiona w Rosji regencja, władza regenta lub regentki państwa rozciąga się i na Królestwo Polskie. Art.5. Wolność wyznania religijnego gwarantuje się w zupełnej mocy, każdemu w szczególności, pod protekcją rządu zachowuje się wolność sprawowania religijnych obrządków publicznie i bez żadnej przeszkody, a różnica w nauczaniu rozmaitych wyznań chrześcijańskich nie może być powodem do wyłączenia kogokolwiek od praw i przywilejów wszystkim mieszkańcom Królestwa nadanych. Osoby duchowne wszelkich wyznań zostają w równym pod protekcją i dozorem władz przez prawa ustanowionych. Wreszcie religia rzymsko-katolicka, jako przez największą część poddanych naszych Królestwa Polskiego wyznawana, będzie zawsze szczególnym przedmiotem opieki i protekcji rządu.

1815-1832 1832-1915