Zagadnienia ustrojowo-prawne początków monarchii konstytucyjnej Tomasz Resler

Konstytucja 3 Maja 1791 r. Geneza Ustawy Rządowej: - zwołanie Sejmu Wielkiego 1788 r., - likwidacja Rady Nieustającej 1791 r., - głównymi twórcami tekstu konstytucji byli Ignacy Potocki, król Stanisław August Poniatowski, ks. Hugo Kołłątaj, - ustawa rządowa została uchwalona 3 maja 1791 r. podczas nieobecności w Warszawie znacznej liczby jej przeciwników (182 z 509 uprawnionych do głosowania), w nadzwyczajnym trybie, który omijał niektóre postanowienia regulaminu sejmowego.

Zasady Konstytucji 3 Maja: Zasada zwierzchności narodu: nawiązanie do idei oświeceniowych prezentowanych przez Jana Jakuba Rousseau, wszelka władza pochodzi od narodu i w nim ma swoje źródło, nawiązanie do rozwiązań konstytucji amerykańskiej z 1787 r. oraz Powszechnej Deklaracji Paw Człowieka i Obywatela z 1789 r., Zasada trójpodziału władzy: naród powoływał do sprawowania rządów 3 władze: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, trójpodział władzy na wzór rozwiązań zaproponowanych przez Monteskiusza, ale z przewagą władzy ustawodawczej – odmiana monarchii parlamentarno – gabinetowej,

Zasady Konstytucji 3 Maja: Zasady powyższe wyrażał artykuł V Konstytucji: Rząd czyli oznaczenie władz publicznych: Wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc wolność obywatelską, porządek społeczności i całość państw Rzeczypospolitej na zawsze zabezpieczyć; trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą; to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych; władza najwyższa wykonawcza w królu i straży, i władza sądownicza w juryzdykcyach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających.

Zasady Konstytucji 3 Maja: Zasada jedności państwa: brak wzmianki o Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zachowanie parytetu w obsadzie stanowisk państwowych Korony i Litwy, utrzymanie odrębności władz lokalnych, sądów i prawa, Zasada dziedziczności tronu: likwidacja wolnej elekcji, tron po śmierci S. A. Poniatowskiego miał być dziedziczny w saskiej dynastii Wettynów.

Zasady Konstytucji 3 Maja: art. VII: Tron polski elekcyjnym przez familie mieć na zawsze chcemy i ustanawiamy. Doznane klęski bezkrólewiów peryodycznie rząd wywracających, powinność ubezpieczenia losu każdego mieszkańca ziemi polskiej, i zamknięcia na zawsze drogi wpływom mocarstw zagranicznych; pamięć świętości i szczęście ojczyzny naszej za czasów familij ciągle panujących; potrzeba odwrócenia od ambicyi tronu obcych i możnych Polaków zwrócenia do jednomyślnego wolności narodowej pielęgnowania; wskazały roztropności naszej oddanie tronu polskiego prawom następstwa. Stanowimy przeto, iż po życiu jakiego nam dobroć boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polsce królować będzie. Dynastya przyszłych królów polskich zacznie się na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego elektora saskiego, które sukcesorom de lumbis z płci męzkiej tron polski przeznaczamy. (…) Gdyby zaś dzisiejszy elektor saski nie miał potomstwa płci męzkiej, tedy mąż, przez elektora, za zgodą stanów zgromadzonych, córce jego dobrany, zaczynać ma linię następstwa w płci męzkiej do tronu polskiego. Dla tego Maryę Augustę Nepomucenę, córkę elektora, za infantkę polską deklarujemy: zachowując przy narodzie prawo, żadnej preskrypcyi podpadać nie mogące, wybrania do tronu drugiego domu po wygaśnieniu pierwszego.

Zasady Konstytucji 3 Maja: Wprowadzenie religii panującej: rzymski katolicyzm religią panującą, z zachowaniem zasady tolerancji religijnej, I. Religia panująca.  Religią narodową panującą jest i będzie wiara święta rzymska katolicka, ze wszystkiemi jej prawami. Przejście od wiary panującej do jakiegokolwiek wyznania, jest zabronione pod karami apostazyi. Że zaś taż sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych; przeto wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy; i dla tego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich, podług ustaw krajowych, warujemy.

Władza wykonawcza w Konstytucji 3 Maja: kompetencje i zakres władzy wykonawczej określał art. VII: Król: „Osoba króla jest święta i bezpieczna od wszystkiego. Nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może. Nie samowładzcą, ale ojcem i głową narodu być powinien i tym go prawo i konstytucya niniejsza być uznaje i deklaruje” przewodniczył Straży Praw, powoływał ministrów członków SP i innych urzędników, konstytucja wprowadziła zasadę nieodpowiedzialności króla i konieczność kontrasygnaty wydawanych przez niego aktów przez właściwego ministra, pozostałe uprawnienia: - zwoływanie posiedzeń sejmu, ale nie był już osobnym stanem sejmującym, prawo łaski, wszystkie akty prawne wychodziły w jego imieniu, wraz z SP inicjatywa ustawodawcza, ale brak sankcji ustaw

Władza wykonawcza c.d. Straż Praw: „(…) władzę najwyższego wykonania praw królowi w radzie jego oddajemy: która to rada strażą praw zwać się będzie” skład: król jako przewodniczący, prymas (jako szef KEN), 5 ministrów (policji – jeden z marszałków, pieczęci spraw wew. – jeden z kanclerzy, pieczęci spraw zagr. - drugi z kanclerzy, wojny – jeden z hetmanów, skarbu – jeden z podskarbich, bez prawa głosu – marszałek sejmu i następca tronu, kompetencje: najwyższa władza wykonawcza, stała na czele administracji rządowej, czuwała nad przestrzeganiem prawa, wydawała rezolucje, odpowiedzialność ministrów: wszelkie akty wychodzące ze SP wymagały kontrasygnaty ministra, który brał za nie odpowiedzialność: - konstytucyjna: za złamanie ustawy rządowej ministrowie mogli stanąć przed sądem sejmowym złożonym z posłów i senatorów, - parlamentarna: votum nieufności wobec ministra większością 2/3 połączonych izb,

Władza wykonawcza c.d. Komisje rządowe: podlegały SP, wspólne dla Korony i Litwy, kolegialne ministerstwa (14-15 komisarzy wybieranych przez sejm na 2 lata) na czele których stanęli ministrowie nie wchodzący w skład SP, 4 komisje wielkie: wojska, skarbu, edukacji narodowej, policji, rozdział personalny ministrów zasiadających w SP i kierujących komisjami powodował trudności w praktyce działania, „Dla porządnego władzy wykonawczej dopełnienia, ustanawiamy oddzielne komisye mające związek ze Strażą i obowiązane do posłuszeństwa tejże Straży. Komisarze do nich wybierani będą przez sejm, dla sprawowania urzędów swoich, w przeciągu czasu prawem opisanego. Komisye te są: I. Edukacyi, II. Policyi, III. Wojska, IV. Skarb”

Władza ustawodawcza: Dwuizbowy Sejm art. VI: Izba Poselska: - 204 posłów wybieranych na sejmikach, 24 pelnipotentów wybieranych przez miasta, - utrzymanie charakteru stanowego, - posłowie przedstawicielami całego narodu (instrukcje poselskie utraciły charakter wiążący), - pracami izby kierował marszałek sejmu,

Władza ustawodawcza c.d. Senat: - 102 senatorów świeckich (wojewodowie i kasztelanowie) oraz senatorowie duchowni (biskupi) i ministrowie (w sumie 132), - ograniczenie roli izby wyższej – tylko prawo weta zawieszającego, - brak inicjatywy ustawodawczej, - król przewodniczył senatowi, „Sejm czyli stany zgromadzone na dwie izby dzielić się będą: na izbę poselską i na izbę senatorską pod prezydencją króla. Izba poselska, jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego, będzie świątynią prawodawstwa”

Władza ustawodawcza c.d. Posiedzenia sejmu zwoływał król jeżeli tego nie uczynił sejm mógł się zwołać z mocy prawa lub na wezwanie marszałka sejmu, Kompetencje sejmu: - ustrojodawcze: co 25 lat specjalny sejm konstytucyjny dla rewizji konstytucji, - ustawodawcze, - nakładanie podatków, - ratyfikacja umów międzynarodowych, - kontrola władzy wykonawczej, Organizacja: - kadencja posłów – 2 lata, - sesja ciągła: „sejm zawsze gotowym będzie” – sesje nadzwyczajne, - sejmy ordynaryjne miały się odbywać co 2 lata i trwać 70 dni z możliwością przedłużenia o 30 dni,

Władza ustawodawcza c.d. - zniesienie liberum veto, - głosowanie w sprawach mniejszej wagi większością zwykłą a w sprawach większej wagi obowiązywała większość kwalifikowana ( 2/3 lub 3/4), - prace szczegółowe nad aktami prawnymi powierzano utworzonym komisjom (deputacjom) sejmowym, - na zebraniach plenarnych sejm miał tylko przyjąć, odrzucić lub skierować akt do dalszych prac w komisji, „Wszystko i wszędzie większością głosów udecydowane być powinno; przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie, jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rząd obalające, społeczność niszczące, na zawsze znosimy”