Formy rehabilitacji wzroku Agata Grzegorzewska terapeuta Regionalna Fundacja Pomocy Niewidomym, Specjalistyczny Punkt Wczesnej Rewalidacji

Stymulacja widzenia - integralna część programu wczesnego wspomagania rozwoju słabo widzącego dziecka

Warunki prawidłowego rozwoju widzenia Prawidłowo zbudowany i funkcjonujący układ wzrokowy Odpowiednie światło Obecność bodźców wzrokowych Tylko dzięki równoczesnej obecności tych trzech czynników dziecko terminowo osiąga kolejne etapy w procesie rozwoju widzenia.

Natomiast ograniczenie ilości wrażeń wzrokowych w pierwszych miesiącach i latach życia może zahamować strukturalny i funkcjonalny rozwój siatkówki oraz dróg wzrokowych.

Zaburzenia w rozwoju układu wzrokowego ograniczają liczbę odbieranych drogą wzrokową informacji i niekorzystnie wpływają na ich jakość. Przypadkowość w zdobywaniu informacji wzrokowych wywiera negatywny wpływ na funkcjonowanie małego dziecka.

Rehabilitacja wzroku - rozwijanie umiejętności posługiwania się wzrokiem tak, by wzrósł poziom skuteczności wykorzystywania wzroku w codziennym funkcjonowaniu.

Inaczej: rehabilitacja wzroku jako konieczna, systematyczna, dostosowana do aktualnego poziomu funkcjonowania wzrokowego pomoc w uporządkowaniu i zapamiętaniu odbieranych drogą wzrokową informacji / bodźców.

Kluczem do uporządkowania podawanych informacji wzrokowych jest diagnoza funkcjonowania wzrokowego dziecka. Skoncentrowana jest ona na ocenie osiągniętego etapu rozwoju widzenia oraz próbie dobrania najbardziej korzystnych dla aktywności wzrokowej czynników zewnętrznych.

Kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowych Stymulacja rozwoju widzenia prowadzona zgodnie z etapami rozwoju widzenia przebiega wg następującej kolejności: Pobudzanie widzenia Stymulacja widzenia Rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych związanych z motoryką gałek ocznych Kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowych Rozwijanie wyższych sprawności wzrokowych

Jednak ocena, na jakim etapie rozwoju funkcji wzrokowych należy rozpocząć (czy kontynuować) rehabilitację wzroku, uzupełniona być musi o wiedzę na temat wszystkich czynników mających wpływ na funkcjonowanie wzrokowe każdego, nie tylko słabo widzącego, dziecka.

Czynniki fizjologiczne Wyposażenie i predyspozycje indywidualne Zebrane wszystkie razem, usystematyzowane czynniki wpływające na funkcjonowanie wzrokowe słabo widzącego znajdziemy w popularnym Modelu Ann Corn: Czynniki fizjologiczne Wyposażenie i predyspozycje indywidualne Warunki zewnętrzne

Czynniki fizjologiczne Ostrość wzroku (do bliży, do dali oraz do średnich odległości); Pole widzenia (centralne i obwodowe); Motoryka gałek ocznych; Funkcje pól mózgowych odpowiedzialnych za fiksację, akomodację, postrzeganie ruchu i łączenie obrazów z obu oczu; Recepcja światła i barwy, czyli odbieranie wrażeń wzrokowych związanych ze światłem i barwą, natomiast w przypadku występowania ślepoty na barwy, recepcja różnych odcieni szarości

Wyposażenie i predyspozycje indywidualne Zdolności poznawcze, czyli inteligencję, rozwój i zasób pojęć, pamięć, doświadczenie, umiejętność rozwiązywania problemów; Rozwój pozostałych zmysłów oraz ich integrację; Zdolności percepcyjne, czyli takie, między innymi umiejętności, jak umiejętność wyodrębniania figury od tła, dopełnianie wzrokowe; Cechy psychiczne - istotnymi cechami są tutaj uwaga, motywacja, stabilność emocjonalna; Cechy fizyczne obejmują przede wszystkim rozwój motoryczny, wytrzymałość i ogólny stan zdrowia

Warunki zewnętrzne Barwa - jej stopień nasycenia, odcień i jaskrawość; Kontrast wytwarzany przez barwy i światło padające na obiekty; Czas obejmujący: częstotliwość, czas trwania i tempo ekspozycji; Przestrzeń, czyli wielkość, liczbę, odległość, układ i relacje między przedmiotami; Oświetlenie: natężenie światła oraz odbicia od obiektów

Każdy z wymienionych czynników pozostaje w związku z pozostałymi i wywiera mniejszy bądź większy wpływ na jakość reakcji wzrokowych. Celem diagnozy funkcjonalnej jest więc „skomponowanie” zestawu: odpowiedni etap rozwoju widzenia, optymalne warunki zewnętrzne oraz poczucie bezpieczeństwa i komfort fizjologiczny.

Etapy rozwoju widzenia Reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych (1 – 3 m. ż.); Rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych. Pojawiają się wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach (4 – 12 m. ż.); Rozróżnianie, rozpoznawanie i posługiwanie się konkretnymi obiektami (1 – 3 lata) Rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i czynności (2 – 4 lata); Zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach. Odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko (3 – 5 lat); Rozróżnianie, identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków (4 – 5 lat); Rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach (5 – 6 lat); Identyfikowanie, spostrzeganie i odtwarzanie pojedynczych i złożonych znaków (6 – 7 lat)

Praca z Dziećmi

Dziewczynka lat 5 pod opieką Fundacji od 6 miesięcy Diagnoza medyczna: hypoplazja nerwów wzrokowych Funkcjonowanie na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu głębokim Reakcje wzrokowe: brak konsekwentnych reakcji wzrokowych Warunki oświetleniowe – ciemnia Rodzaj bodźca – bezpośrednie źródło światła Cel: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych

Slajdy do stymulacji widzenia (Wuerzburg), obiekty odbijające światło, reflektor…

Dziewczynka lat 3 pod opieką Fundacji od 2 lat Diagnoza medyczna: wodogłowie wrodzone, zanik nerwów wzrokowych Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych, krótkotrwała fiksacja Warunki oświetleniowe – ciemnia, warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych

Slajdy do stymulacji widzenia, obiekty podświetlane, reflektor, kontrastowe tło…

Chłopiec lat 4 pod opieką Fundacji od 6 miesięcy Diagnoza medyczna: hemofilia, niedorozwój nerwów wzrokowych Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych, niekonsekwentnie: dowolne ruchy gałek ocznych, wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach Warunki oświetleniowe – warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia, naturalne warunki oświetleniowe Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty, obiekty w wysokim kontraście, obiekty w ruchu Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych, stymulowanie do różnicowania obiektów

Plansze odbijające światło, plansze w wysokim kontraście, reflektor…

Kontrastujące z tłem obiekty, zabawki przyczynowo – skutkowe…

Dziewczynka lat 3 Pod opieką Fundacji od 2 lat Diagnoza medyczna: Zespół Axenfelda-Riegera (obustronne wady przedniego odcinka oka) Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej Reakcje wzrokowe: rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty i ludzi Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów Cel: identyfikowanie obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i czynności, zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości

Program Lily & Gogo

Chłopiec lat 5 Pod opieką Fundacji od 2 lat Diagnoza medyczna: Wcześniactwo, ROP III st. Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej Reakcje wzrokowe: zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko, rozróżnianie figur abstrakcyjnych i znaków Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów Cel: identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków, rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach

Light Box, Program Frostig, zamiast ołówka – miękka kredka…

Często najważniejszy sprzęt terapeuty pracującego ze słabo widzącym dzieckiem 

Jednak poziom oświetlenia dostosowany być musi do bodźca oraz potrzeb dziecka

Często ogromną poprawę w funkcjonowaniu wzrokowym dziecka obserwujemy już po zastosowaniu wzmożonego kontrastu

Najczęściej konieczne okazuje się własnoręczne „ulepszanie” lub tworzenie zabawek

Jednak okazjonalnie producenci przedmiotów użytkowych ułatwiają nam zadanie 

Podsumowując: Kolejność osiągania etapów rozwoju widzenia Wyposażenie i predyspozycje indywidualne podopiecznego Czynniki fizjologiczne warunkują dobór metod i form pracy podczas rehabilitacji wzroku….

…oraz układają się w etapy stymulowania rozwoju widzenia: Poczucie widzenia – uwaga wzrokowa – spostrzeganie ruchu – fiksacja; Pojęcie i spostrzeganie obiektu; Percepcja form trójwymiarowych; Percepcja form dwuwymiarowych – reprezentacje konkretnych przedmiotów; Obrazki przedstawiające postaci i sceny; Układanki trójwymiarowe i obrazkowe – porządkowanie, dopełnianie wzrokowe, pamięć wzrokowa, scalanie wzrokowe; Znaki abstrakcyjne – litery, wyrazy, zdania, ich różnicowanie, kojarzenie, interpretowanie i czytanie

Dziękuję za uwagę Bibliografia Adamowicz-Hummel A.: Na czym polega ocena funkcjonalna? Maszynopis, Warszawa 1988 Barraga N., Morris J.: Program rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem. Założenia do wszechstronnego programu. Materiały źródłowe na temat słabowidzących. WSPS-PZN, Warszawa 1989 Corn A.: Model funkcjonowania wzrokowego słabowidzących. „Materiały tyflologiczne 1991, nr 7. PZN, Warszawa