„Z pozoru kruche zimne stare lustro…” Motyw lustra w malarstwie

Lustro ? Lustro – Zwierciadło, przedmiot o gładkiej powierzchni z polerowanego metalu lub tafli szklanych (podlanych amalgamatem rtęci z ołowiem i cyną), służy do przeglądania się.

Motyw lustra Lustro to doskonałość, oznacza czystość, świat, niebo, Słońce, życie, przeznaczenie, proroctwo, kobiecość, próżność, miłość, widzenie, objawienie, wizję, introspekcję, retrospekcję, myśl, samopoznanie, świadomość, prawdę, kruchość, przemijanie życia (vanitas), odbicie rzeczywistości, podwojenie. Własności symboliczne przypisywane zwierciadłu Powierzchnia lustra wchłania obrazy, zatrzymuje je i w szczególnych warunkach ukazuje na nowo; zapisane w nim jest przeznaczenie; odbija duszę człowieka, jego troski wspomnienia, uczucia – jest przedmiotem prowokującym do introspekcji i retrospekcji. To symbol nieświadomych wspomnień, narzędzie samooglądu, samopoznania, refleksji nad sobą, symbol jasności i prawdy.

E. Manet „Bar w Folies-Bergère” (1882r.)

Cały obraz jest właściwie odbiciem lustrzanym Cały obraz jest właściwie odbiciem lustrzanym. Poza lustrem znajduje się jedynie barmanka i martwa natura (bufet, kwiaty, butelki i fragment żyrandola), które zresztą odbijają się w tafli zwierciadła. Równoległe do baru lustro na pewno poszerza perspektywę, zarazem wprowadza widza w świat kawiarni. Parzący na obraz odnosi wrażenie, że stoi naprzeciwko smutnej barmanki i obserwuje wnętrze w odbiciu zwierciadła. Całość obrazu jest tak zorganizowana, aby jak najlepiej przekazać panujący w barze zgiełk i hałas, które „odbijają się w lustrze”. Bar w Folie-Bergere nie jest odbierany tylko wzrokiem. Wydaje się, że w oglądaniu uczestniczą wszystkie zmysły: smak, słuch i węch. Lustro wspaniale odbija światło.

D. Velázquez „Las meninas” („Panny dworskie”) (1656r.)

Obraz ten to teatr luster i gra iluzji Obraz ten to teatr luster i gra iluzji. W środkowym punkcie kompozycji stoi infantka Małgorzata w otoczeniu swojego niewielkiego dworu. Jedna z dam dworu – podobnie jak my – obserwuje księżniczkę, ona zaś patrzy na swych rodziców, których blade odbicie widzimy w lustrze zawieszonym na ścianie. Zostali sportretowani w pozycji stojącej pod honorową draperią. Innymi słowy, stoją tam, gdzie znajduje się także widz patrzący na obraz. My także oglądamy obraz z ich punktu widzenia. Motyw lustra, które pogłębia przestrzeń, a jednocześnie pozwala zrozumieć ideę oglądanej sceny. Sytuację jeszcze bardziej komplikuje obecność artysty, który przygląda się malowanym przez siebie postaciom: Filipa IV i Marianny Austriaczki. Wszystko w tym dziele koncentruje się wokół kilku postaci wzajemnie ze sobą powiązanych i angażujących też uwagę widzów. Obraz wywołuje w nas poczucie dezorientacji, ale też oczarowuje tą zmyślną „barokową” iluzją.

D. Velázquez „Chrystus w domu Marii i Marty” (ok. 1620r.)

Na pierwszym planie obrazu przedstawione są dwie kobiety: starsza zerka na widza i wskazuje na młodszą, która przygotowuje jedzenie. Na stole znajduje się kilka naczyń ze składnikami potrawy, jak ryby, jajka, czosnek i papryka. W tle z prawej w zmniejszonej skali ukazane są odwiedziny Chrystusa w domu Marii i Marty, przy czym nie sposób ustalić, czy jest to malowidło, czy fragmentaryczny widok sąsiedniego pomieszczenia odbity w lustrze. Przekonująca wydaje się interpretacja, według której ukazana na pierwszym planie dziewczyna pouczana jest przez starszą kobietę o różnych koncepcjach życia.

H. Memling „Dyptyk Maartena Van Nieuwenhove” (1487r.)

Dzieło przedstawia Marię z Dzieciątkiem (na jednym panelu) ukazaną en face i modlącego się fundatora i właściciela dzieła Maartena van Nieuwenhove (na drugim panelu) ukazanego w trzech czwartych. Fundator ma tu ok. dziesięć lat mniej niż gdy obejmował urząd burmistrza Brugii. Fragment krajobrazu okolic miasta widoczny jest za oknem po prawej stronie. Na panelu z Marią, mały Jezus przyjmuje z rąk matki jabłko. Owoc, symbol upadku Adama i Ewy, w tym przypadku ma nawiązywać do Chrystusa jako przyjmującego rolę odkupiciela grzechów. Po lewej stronie, nad ramieniem znajduje się wypukłe lustro, a w nim odbijają się postacie głównych bohaterów: Madonna widoczna jest od tyłu a donator z boku. Prócz nich można w nim zauważyć okno, krzesło i otwartą księgę. Widok lustra i sceny w nim ma na celu zaakcentowanie przedstawienia na pierwszym planie. Nad postaciami widoczne są barwne witraże. Te po stronie Marii przedstawiają herb i motto rodu van Nieuwenhove: Il y a cause ("nowy ogród"). Witraż po prawej stronie przedstawia  św. Jerzego na koniu i św. Krzysztofa. Za plecami Martina, na witrażu ukazany jest jego patron św. Marcin w scenie odcinania kawałka swojego odzienia i przekazania go żebrakowi.

H. Memling „Sąd Ostateczny” (1468-1472r.)

W dolnej części środkowej tablicy tryptyku Sąd Ostateczny cały pierwszy plan sceny odbija się w pancerzu św. Michała, trzymającego wagę, widziany z jego punktu widzenia. W kryształowej kuli, na której opierają się stopy Jezusa, widoczny jest ten sam widok, ukazany jednak z punktu widzenia Najwyższego Sędziego. Odbite obrazy nie oddają niczego, co nie byłoby już i tak widoczne w tryptyku i łączą rozgrywające się wydarzenia w jedną całość.

J. Van Eyck „Portret małżonków Arnolfinich” (1434r.)

Ten słynny obraz, przedstawiający parę małżeńską – podpisany i datowany na ścianie nad lustrem – uważany jest za pierwszy podwójny mieszczański portret w historii sztuki. Toskański kupiec G. Arnolfini przedstawiony jest wraz z żoną w swym domu w Burgii w otoczeniu symboli dostatku i wierności małżeńskiej oraz przedmiotów codziennego użytku. W lustrze odbijają się plecy portretowanych osób i świadkowie tej sceny. Lustro pełni w tym obrazie kilka funkcji. Po pierwsze – pogłębia przestrzeń. Po drugie – W lustrze odbijają się postacie, których na ma na obrazie – zapewne świadkowie ceremonii, z których jednym był nasz artysta. Po trzecie – w ramie lustra umieszczone zostały medaliony ze scenami męki Chrystusa, stanowiące kolejne odwołanie do Boga w tym na pozór świeckim wnętrzu. Zwierciadło odgrywa tu symboliczne znaczenie odbicia rzeczywistości.

J. Van Eyck „Madonna kanonika van der Paele” (1436r.)

Występuje tutaj odbicie tajemniczej postaci w zbroi świętego Jerzego Występuje tutaj odbicie tajemniczej postaci w zbroi świętego Jerzego. Przez niektórych jest interpretowana jako autoportret Van Eycka. Na całym obrazie mamy ukazaną scenę religijną. Umieszczanie w tym kontekście postaci z przestrzeni widza sprawia, że następuje połączenie pomiędzy światem profanum, w którym my się znajdujemy a światem sacrum, który został przedstawiony na tym obrazie.

Parmigianino „Autoportret w wypukłym lustrze” (1524r.)

Autor w niezwykły sposób wykorzystał lustro do stworzenia zaskakującego autoportretu. Młody artysta przybył do Rzymu krótko po wybraniu na papieża Klemensa VII, autor miał nadzieje na uzyskanie patronatu papieskiego i jako wizytówkę swoich talentów malarskich przywiózł ten oto obraz. W centrum okrągłej kompozycji znajduje się twarz młodego mężczyzny ubranego zgodnie z modą dworską. Tym co przyciąga naszą uwagę ,to jego dłoń wypełniająca dolną część odbicia. Parmigianino celowo sięgnął po wypukłe lustro ,nieco już staromodne w ówczesnych czasach, jednak operujące możliwością zabawy z przedstawianą rzeczywistością.

D. Velázquez „Wenus z lustrem” (1650r.)

W obrazie tym lustro pełni rolę atrybutu Wenus - kobiecość, miłość, ale też przemijanie – vanitas. Sama scena ukazana na obrazie ma wyraz symboliczny - Amor symbolizuje tu miłość. Wstążka oplatająca dłonie dziecka nawiązuje do zniewolenia miłości przez piękno, które z lekceważeniem podziwia samo siebie w lustrze – symbolu próżności.

P.P. Rubens „Toaleta Wenus” (1614/1615r.)

Ona, odwrócona do obserwatora plecami, odbija się w tafli podtrzymywanej przez Kupidyna, jednocześnie wcale nie patrząc w lustro – szuka bowiem naszego spojrzenia. Obojętnie traktuje czarną służącą eksponującą jej długie, jasne, złociste włosy. Ona jest przede wszystkim nami zaciekawiona, jej piękne oczy wyrażają zainteresowanie tym, co dzieje się poza ramą obrazu. Gra spojrzenia w tej pracy jest bardzo istotna. Lustro służy tu zupełnie do czego innego, niż w poprzednich pracach. Bohaterka przedstawienia ani nie poprawia uczesania, ani nie bada swego wyglądu. Ona analizuje nasz obraz, a my poznajemy jej uważne oblicze.

P. Codde „Kobieta czesząca włosy” (ok.1630r.)

Lustro występuje jako symboliczny rekwizyt, jako znak memento mori czyli przypomnienia o nieuchronności śmierci oraz jako symbol samopoznania. W zależności od tego jak odczytamy spojrzenie kobiety, czy jako kierowane w lustro , czy od niego odwrócone ,obraz ten nabiera odmiennego znaczenia. Młoda kobieta jest zajęta rozczesywaniem włosów, obok niej na stole znajduje się lustro, trudno jednoznacznie orzec czy spogląda w nie , czy wzrok ma wbity w podłogę głęboko zamyślony, nieświadomy otaczającej ją rzeczywistości.

L. Furtenagel „Malarz Burkmair z żoną Anną” (1529r.)

Portret przedstawia malarza i drzeworytnika L. Furtenagela z żoną Anną Portret przedstawia malarza i drzeworytnika L. Furtenagela z żoną Anną. Lustro występuje jako narzędzie odsłaniające najokrutniejszą z prawd o ludzkim życiu - nieuchronność śmierci. Stanowi symbol memento mori, przemijania wszystkiego, co doczesne: urody i młodości. W jego wypukłej powierzchni nie odbijają się twarze niemłodych już bohaterów dzieła, lecz wysuszone czaszki. Portretowany malarz wyciąga lewą ręku do widza jakby chciał pokazać, że taki czeka nas koniec i nikt nie jest w stanie się przed tym uchronić. Postacie zdają się być pogodzone z prawdą, którą pokazuje im zwierciadło.

J. W. Waterhouse „Echo i Narcyz” (1903r.)

Artysta przedstawił scenę rodzajową z „Metamorfoz” Owidiusza, zwracając szczególną uwagę na postać głównego bohatera. Chłopiec ukazany jest w centralnej części obrazu. Pochyla się on nad szmaragdowym lustrem jeziora. Twarz Narcyza oparta jest o kamień. Jego lewa ręka podtrzymuje ciężar ciała, a prawa zdaje się być wyciągnięta w geście przygarnięcia umiłowanego odbicia. Młodzieniec nie dostrzega zakochanej w nim nimfy Echo.

E. Monet „Nana” (1877r.)

Artysta przedstawił młodą i piękną kobietę, która stoi przed lustrem i zajmuje się toaletą. Jej strój jest niekompletny, Nana ma na sobie krótki stanik bez rękawów, białą halkę, a na nogach jedwabne pończochy i buty na wysokim obcasie. Twarz ma zwróconą do widza i śmiało patrzy w jego stronę. Wyposażenie wnętrza sugeruje, że jest to buduar.

W jakim celu malarze sięgali po motyw lustra? Służyło ono poszerzeniu przestrzeni. Było pretekstem do ukazania tego, co znajdowało się poza przestrzenią obrazu (innych postaci, uzupełnienia widoku wnętrza poprzez przedstawienie tego, co znajduje się na zewnątrz). Pokazywało bohaterów dzieł z innego punktu widzenia. Mogło być atrybutem, symbolem. Często lustro było „obrazem w obrazie”. Rolę zwierciadła mogły odgrywać wszystkie powierzchnie odbijające – w tym błyszcząca kula i zbroja. Lustro pełniło funkcję poznawczą, artystyczną, estetyczną i symboliczną.

Bibliografia „Przewodnik po sztuce” S. Sproccatiego, wyd. Arkady „Słownik Symboli” W. Kopaliński, wyd. Rytm „ Luwr. Malarstwo Europejskie” M. Laclotte, J.P. Cuzin, wyd. Arkady „ Sztuka baroku. Architektura. Rzeźba. Malarstwo.”, „Sztuka gotyku. Architektura. Rzeźba. Malarstwo.” R. Toman, wyd. Könemann „ Słownik terminologicznych sztuk pięknych” wyd. PWN „Leksykon malarstwa” wyd. IBIS „Vademecum matura 2009. Język polski” wyd. Operon Autorki: Katarzyna Nadolna, Daria Wróbel kl. III Ct