Marta Serocka Katarzyna Przewoźniak OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY Marta Serocka Katarzyna Przewoźniak

Definicja Opóźnienie rozwoju mowy (synonimy: niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, mowa opóźniona w rozwoju, opóźnienie w nabywaniu kompetencji językowych i w rozwoju sprawności realizacyjnych, opóźniony rozwój języka)- to najogólniejszy termin służący określaniu zjawiska wolniejszego wykształcania się zdolności percepcyjnych lub/i ekspresyjnych danego dziecka w porównaniu z jego rówieśnikami, które powoduje, że dynamika rozwoju tych zdolności jest odmienna od normalnej. Zjawisko to może być wywołane różnymi czynnikami.

Prawidłowy rozwój mowy Gaworzenie pojawiać się powinno w 6 miesiącu życia, pojedyncze słowa na pierwsze urodziny dziecka. Proste zdanie powinno być wypowiadane w czasie drugich urodzin, a na czwarte urodziny dziecko powinno umieć opowiedzieć krótką bajkę. (Zaleski 1992) Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy. Półroczne różnice nie wywołują niepokoju, gdy natomiast minie 3 rok życia, a dziecko wypowiada tylko kilka słów, jest to sygnał ostrzegawczy, który powinien spowodować badanie foniatryczne czy logopedyczne.

Analiza ORM Zjawisko ORM jest analizowane pod kątem: Objawów: moment pojawienia się kolejnych stadiów rozwojowych, jaki jest przedział czasowy między poszczególnymi etapami kształtowania i rozwoju mowy, jaki jest stopień opanowania języka na wszystkich jego poziomach, które poziomy i jakie aspekty mowy rozwijają się z opoźnieniem, jaki jest poziom sprawności komunikacyjnej. Przyczyn: zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne, tempo dojrzewania układu nerwowego lub zaburzenia rozwojowe, przyczyny mające podłoże psychiczne lub somatyczne oraz będące następstwem patogennych czynników (biologicznych lub psychospołecznych). Patomechanizmu i pochodzenia: czy zaburzenie jest pierwotne czy wtórne, na jakim tle opóźnienie powstało i jakie ma konsekwencje dla dalszego rozwoju jednostki, czy jest następstwem zaburzenia czy zakłócenia rozwoju i jaki jest jego wpływ na funkcjonowanie poznawcze i społeczno-emocjonalne dziecka.

Co świadczy o ORM? Liczba i jakość wymawianych dźwięków mowy; Formy realizacji dźwięków ( czy dźwięki są realizowane prawidowo, czy występują elizje, substytucje, deformacje); Wymowa głosek w różnych sąsiedztwach fonetycznych i pozycjach w wyrazie, Zasób słownictwa czynnego i biernego, Dobór właściwego słownictwa, Umiejętność stosowania słów zastępczych Budowa wypowiedzi, struktura zdania i posługiwanie się formami gramatycznymi, Rozumienie przez dziecko wypowiedzi innych osób, Rozumienie mowy dziecka przez otoczenie.

Jak ustalić stopień ORM? Ustalenie stopnia opóźnienia rozwoju mowy konieczne jest dla celów diagnostycznych. Głębokość opóźnienia ustala się na podstawie badań testowych, wywiadu i obserwacji. Według wskaźników opracowanych przez H. Spionek należy przyjąć, że poważny stopień ORM jest wtedy, gdy mowa dziecka: - rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy), - 2-letnie jest na poziomie mowy dziecka rocznego (wymania kilka słów), - 3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego (tworzy jedynie równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego), - 4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-letniego (formułuje zdania proste, słownictwo czynne jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj. około 300 słów), - 5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-letniego (nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat), - 6-letniego jest na poziomie dziecka 3-letniego (pojawiają się zdania złożone, dziecko wymawia 1000-1500 słów), - 7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-etniego. Lżejszy stopień opóźnionego rozwoju mowy jest wtedy, gdy występuje mniejsze odchylenie czasowe w pojawianiu się kolejnych stadiów rozwojowych mowy. Wg H. Spionek lekki stopień opóźnienia rozwoju mowy można stwierdzić wówczas, gdy mowa dziecka 2-letniego jest na poziomie rozwoju dziecka 1,5 rocznego lub gdy u 7-8-latka rozwój mowy jest charakterystyczny jak u dzieci 5-6-letnich.

Fonetyka i morfologia u dziecka z ORM Ograniczenie zasobu dźwięków: Większość głosek zastępowana przez t oraz a Samogłoski e, o zastępowane przez a Spółgłoski dźwięczne realizowane bezdźwięcznie Do 5-6 r. życia może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich k,g -> t,d lub opuszczane (kot- tot/ot) Spółgłoski dentalizowane mogą być zastępowane przez t,d ( cebula-tebula, dzwonek-twonek) Realizowanie tylko jednego z trzech szeregów ch -> f,k ( chomik-fomik,komik) f -> h (fotel-hotel) r -> l,j (rak-lak, jak) l -> j (lupa-jupa) ł -> w (łódka-wódka) w -> ł,ch (woda- łoda, choda) Czasem większość spółgłosek jest opuszczana, a mowa opiera się wówczas jedynie na samogłoskach.

Fonetyka i morfologia u dziecka z ORM Zniekształcenie budowy fonetycznej wyrazu: Metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe (np. ławka – wałka) Elizje, czyli opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie (np. kot – ot) Opuszczanie sylab początkowych (np. kanapa – napa) Zmniejszenie liczby sylab w wyrazie Redukcja grup spółgłoskowych (np. szczotka – ściotka) Częściowe lub całkowite ujednolicanie różnych grup spółgłoskowych Wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi wypowiedzieć w izolacji czy w sylabach Zwłaszcza w 7 r. życia dziecka należy zwrócić uwagę na: Kontaminacje- tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch innych Reduplikacje sylab końcowych lub akcentowanych Asymilacje (upodobnienia) Augumentatywy, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów (np. jabłucho); używanie sylab początkowych w znaczeniu całego wyrazu; zniekształcanie wyrazów tzw. neologizmy dziecięce lub nowotwory językowe.

Podział ORM Ze względu na rozległość opóźnienia (Tarkowski 1993): -Globalny opóźniony rozwój mowy- dotyczy zarówno mówienia jak i rozumienia, czyli sprawności językowej -Parcjalny- obejmuje tylko niektóre aspekty mówienia i rozumienia Ze względu na głębokość opóźnienia można wyróżnić: -głęboki ORM, -znaczny ORM, -umiarkowany ORM, -lekki ORM.  Głębokość opóźnienia ustala się na podstawie badań testowych, wywiadu i obserwacji.  Analizując profil sprawności językowej sporządzony o te wyniki można wskazać na: równomierny ORM, kiedy wyniki wszystkich podtestów mieszczą się poniżej przeciętnej, nierównomierny ORM, kiedy wyniki poszczególnych podtestów mieszczą się zarówno poniżej, jak i powyżej przeciętnej.

Robertson i Weismer (1999) wyróżniają 3 grupy dzieci z ORM: -I grupa: dzieci z opóźnionym rozkwitem mowy. Opóźnienie to dotyczy tylko ekspresji językowej natomiast rozwój rozumienia przebiega bez zakłóceń. W drugim roku życia dzieci takie posługują się zaledwie 50 słowami lub mają bogatszy zasób słownictwa czynnego, lecz nie potrafią stworzyć związku dwuwyrazowego. W 3cim roku obserwuje się gwałtowny rozwój mowy tych dzieci i pod koniec wskazanego okresu osiągają one poziom rozwoju języka analogiczny do rówieśników. -II grupa: dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, które towarzyszy innym deficytom rozwojowym -III grupa: dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy, dzieci z SLI(specyficzne zaburzenie rozwoju językowego). Poziom zdolności sensomotorycznych i ilorazu inteligencji bezsłownej mieści się w normie, lecz wykazują one widoczne opóźnienie w przyswajaniu języka. Przed osiągnięciem wieku szkolnego większość z nich uzyskuje pod względem poziomu rozwoju językowego znacznie gorsze wyniki od rówieśników.

Jastrzębowska wyróżniła następujące 3 grupy dzieci z ORM: A) dzieci z samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy (SORM). Jest następstwem zakłóceń procesu rozwojowego, którego przyczyny związane są z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka; B) dzieci z niesamoistnym opóźnieniem rozwoju mowy (NORM). który jest następstwem zaburzeń o określonej etiologii, np. upośledzenia motoryki mowy, upośledzenia sensorycznego, zaburzenia neurologicznego, zaburzenia psychicznego, deprywacji środowiskowej. C) dzieci z afazją językową /alalią/ niedokształceniem mowy o typie afazji/ afazją rozwojową /specyficznym upośledzeniem rozwoju języka. Jest to zaburzenie fragmentaryczne, którego deficyt ogranicza się głównie do sfery językowej.

„Opóźnienie w nabywaniu języka lub językowych sprawności realizacyjnych może wykazywać każde, nawet prawidłowo rozwijające się dziecko, zjawisko to może wystąpić samodzielnie lub towarzyszyć innym deficytom rozwojowym o zróżnicowanej i często trudnej do ustalenia etiologii.”

Charakterystyka Rozwój czynnika różnicującego Charakter zjawiska SORM NORM Charakter zjawiska wynik zakłócenia procesu rozwojowego; normalna odmiana rozwoju; zjawisko będące przejawem dysharmonii rozwoju (fragmentarycznego opóźnienia procesu rozwojowego) wynik zaburzenia procesu rozwojowego; przejaw zaburzenia rozwojowego, świadczący o występowaniu istotnych klinicznie zaburzeń, zjawisko towarzyszące: -specyficznym zaburzeniom rozwoju mowy i języka, -parcjalnym zaburzeniom rozwoju, czyli zaburzeniom rozwoju o określonej etiologii (np. głuchocie), całościowym zaburzeniom rozwojowym

Warunki rozwoju mowy Etiologia Objawy mowa rozwija się na prawidłowej podstawie mowa (poza przypadkami pochodzenia środowiskowego) rozwija się na patologicznej podstawie, tzn. brak warunków anatomicznych czy psychoneurologicznych do jej rozwoju Etiologia ten typ opóźnienia może być uwarunkowany genetycznie bądź środowiskowo opóźnienie to powstaje na skutek zaburzeń rozwojowych o różnej etiologii (określonej lub trudnej do określenia) Objawy przejawem zakłóceń procesu rozwojowego prowadzącego do SORM jest początkowo brak rozwoju mowy, a następnie opóźnienie (najczęściej) ekspresji językowej przejawami zaburzeń procesu rozwojowego prowadzącymi do NORM mogą być: -brak rozwoju mowy, -zatrzymanie procesu rozwoju, -regres do wcześniejszych etapów rozwojowych, -utrata wykształconych już zdolności ekspresyjno-percepcyjnych, -opóźnienie może dotyczyć zarówno mówienia, jak i rozumienia

Rokowania i konsekwencje dla dalszego rozwoju zjawisko to ma charakter przejściowy, samoistnie ustępujący (najpóźniej do trzeciego roku życia); nie ma żadnych konsekwencji dla dalszego rozwoju powstałe w wyniku NORM zmiany mogą mieć charakter przejściowy lub trwały, szybko ustępujący lub pogłębiający się, NORM może doprowadzić do powstania różnych zaburzeń mowy, mowa w końcowej fazie rozwojowej zazwyczaj nie osiąga normalnego poziomu, zaburzeniom mowy najczęściej towarzysza dodatkowe problemy, nie pozostaje bez konsekwencji dla dalszego rozwoju dziecka

Proste (zwykłe) opóźnienie rozwoju mowy Mowa kształtując się na normalnej podstawie, powstaje później i wolniej niż zwykle. W końcowej fazie rozwojowej osiąga swój zwykły poziom. Dotyczy to zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat, są to najczęściej chłopcy. (proporcja 3:1) Występuje u 3% dzieci przedszkolnych. Dziecko takie mało mówi lub wcale nie mówi. Poziom umysłowy tych dzieci badany testami bezsłownymi jest prawidłowy, zgodny z wiekiem.

Samoistne opóźnienie rozwoju mowy (SORM) Odnosi się do tych postaci opóźnień, które są przejawem: -dysharmonii rozwoju, -trudności wieku dziecięcego, -wolniejszego rozwoju układu nerwowego, -niekorzystnego wpływu środowiska. Zjawiska te są przejściowymi formami zakłóceń procesu rozwojowego i nie prowadzą do trwałych zmian w postaci zaburzeń mowy, ani innych poważnych konsekwencji, które miały by wpływ na proces rozwojowy. Opóźnienie rozwoju mowy ustępuje samoistnie, bez konieczności interwencji specjalistycznej. Charakter przyczyn i konsekwencje tego zjawiska decydują, iż SORM uznaje się za odmianę rozwoju mieszczącą się w granicach normy.

Opóźnienie rozwoju mowy czynnej przyczyna i konsekwencje Dziecko takie słyszy dobrze i doskonale rozumie słowne polecenia. Potrafi wymówić w izolacji prawie wszystkie głoski mowy, czasem nawet w postaci sylab, nie jest natomiast w stanie złożyć ich w słowo i wypowiedzieć gładko, w należytym tempie. badania wykazują, że mięśnie artykulacyjne przygotowują się do wykonania określonego ruchu już kilka głosek naprzód, zanim one nastąpią. Nerwy szybko przewodzące, by mogły właściwie pracować, muszą być zaopatrzone w otoczkę tłuszczową, tzw. osłonkę mielinową. Ta natomiast czasem pojawia się dość późno- w 3 lub 4 roku życia. Uniemożliwia to szybkie i precyzyjne ruchy mięśniom artykulacyjnym Dzieci te mają więc jeszcze nie w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy, przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach myślenia słownego- to główna przyczyna, dlaczego nie mówią. Konsekwencje: dzieci późno zaczynają mówić, mogą się jąkać, nieprawidłowo realizowany rozwój artykulacji, niektóre głoski długo są wypowiadane niepoprawnie, trudności w nauce czytania i pisania.

Opóźnienie rozwoju mowy czynnej diagnostyka Najpierw należy wykonać badanie słuchu. Jeśli wypadnie negatywnie, bada się inteligencję. Następnie szukamy wad organicznych aparatu artykulacyjnego. W razie dalszych prawidłowych wyników sprawdza się rozumienie mowy za pomocą podawania poleceń słownych czy wskazywania żądanych obrazków. Gdy wynik nadal będzie dobry- mamy już ustalone rozpoznanie.

Opóźnienie rozwoju mowy czynnej rehabilitacja Po pierwsze, należy uświadomić rodzicom, aby nie oskarżali dziecka o lenistwo czy niechęć do mówienia. Ponieważ nie mówią one nie dlatego że nie chcą, lecz po prostu nie mogą. Stosowanie kąpieli słownej: Do dzieci należy dużo mówić, zawsze w nawiązaniu do konkretnych przedmiotów czy obrazków. Od dziecka nie wymaga się mówienia, chyba że samo zechce coś powiedzieć- wówczas się „zachwycamy” bez względu na rezultat  Dziecko musi być pod stałą opieką lekarza foniatry lub logopedy, ponieważ w ok. roku po pojawieniu się zdań w mowie dziecka, zastosować trzeba ćw. logopedyczne. Polegają one głównie wywoływaniu odpowiednich głosek mowy które są źle wymawiane. Często należy zastosować tzw. reedukację, czyli wzmocnioną specjalnymi ćwiczeniami ponowną naukę czytania i pisania. Zwykle dzieci z tym zespołem zaczynają mówić zdaniami w 3 lub 4 roku życia. Zwykle artykulacja nie jest poprawna, lecz należy pozwolić jej dojrzeć i nie spieszyć się zbytnio z ćwiczeniami mowy. Najważniejsze jest to, aby być cierpliwym i nie pozwolić dziecku na to by czuło się gorsze od innych.

Wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy Dziecko wypowiada tylko kilka sylab lub słów lub naśladuje jedynie melodię mowy otoczenia, jednak poprzez zachowanie i zabawę dziecka, widzimy że jego inteligencja pozostaje w normie. Nierównomierny rozwój mowy wynika z indywidualnego tempa i rytmu rozwojowego dziecka, jest przejawem dysharmonii rozwojowej. Mamy z nim do czynienia, gdy wykluczy się działanie różnych czynników i zaburzeń. Rozwój mowy często rozpoczyna się gwałtownie i następnie przebiega prawidłowo.

Opóźnienie rozwoju mowy uwarunkowane środowiskowo Aby rozwój mowy u dziecka przebiegał prawidłowo, bardzo ważna jest więź emocjonalna matki z dzieckiem. Brak prawidłowych relacji matka-dziecko, takich jak: brak zainteresowania, małomówność ze strony matki lub jej brak jest bardzo ważnym czynnikiem powodującym ORM. Nieodpowiednia stymulacja rozwoju językowego: Brak motywacji do mówienia lub nadmiar bodźców słownych mogą powodować u dziecka niechęć do mówienia. Nieprawidłowe wzorce: błędna wymowa dorosłych, ubogie słownictwo, stosowanie nieprawidłowych form gramatycznych, „spieszczanie” wyrazów. Błędna reakcja otoczenia na wypowiadanie pierwszych słów przez dziecko, jak np: brak zainteresowania ze strony dorosłego, lekceważenie, negowanie bądź nadmierny entuzjazm. Aby pomóc takiemu dziecku, w niektórych sytuacjach poza terapią pedagogiczną i symulacją rozwoju mowy, należy zastosować już bardziej radykalne środki jak np: terapia rodziny dziecka, zmiana środowiska wychowawczego czy psychoterapia.

Opóźniony rozkwit mowy prawidłowy przebieg rozwoju języka, przy obserwowanym późniejszym pojawieniu się mowy i przedłużającym się jej rozwoju, a następnie ok.3 roku życia gwałtowny jej rozkwit, opóźnienie dotyczy ekspresji językowej, percepcja mowy bez zakłóceń, wiąże się z wolniejszym dojrzewaniem układu nerwowego, zachowanie chronologii w nabywaniu umiejętności językowych.

Opóźnienie rozwoju artykulacji (dyslalia rozwojowa) opóźnienie rozwoju tylko jednego aspektu mowy- fonetycznego, zaburzenie artykulacji przedstawia się w formie elizji, substytucji oraz innych zniekształceń fonetycznej budowy wyrazów do których dochodzi w wyniku metatez, kontaminacji, asymilacji itp., dziecko potrafi identyfikować i różnicować głoski, ale nie potrafi ich prawidłowo wymówić , wzorzec mowy i funkcjonowanie języka są prawidłowe, wypowiedzi dziecka jakościowo odpowiadają wcześniejszym faza rozwojowym, jest to opóźnienie, zakłócenie, a nie zaburzenie rozwoju mowy i jest odmianą normy rozwoju artykulacji (lecz jeśli utrzymuje się do ok. 6-7 roku życia, uznawane jest za patologię), związane z wolniejszym tempem rozwoju układu nerwowego.

Rozwojowa fizjologiczna niepłynność mowy (jąkanie rozwojowe) opóźnienie rozwoju ekspresyjnego aspektu mowy, zaburzenie swobodnego przechodzenia od jednego elementu wypowiedzi do drugiego przy zakłóceniu jej tempa i rytmu- desynchronizacja trzech poziomów wypowiedzi, tj. treści, formy językowej i substancji fonicznej, jest uznawana za normalną niepłynność mowy będąca przejawem trudności okresu dziecięcego, nie mającą podłoża patologicznego, wynika to z trudności skoordynowania wielu elementów, na które składa się płynna mowa, jest to zjawisko mieszczące się w normie ponieważ wszyscy wykazujemy zawahania w naszej mowie np. retardacje (mmm, ee), powtarzamy głoski czy sylaby itp. nie należy go utożsamiać z jąkaniem, gdyż poza powtarzaniem sylab czy wyrazów nie ma z nim żadnych wspólnych cech, ma związek z niezakończonym dojrzewaniem układu nerwowego i nieustabilizowaną organizacją motoryki.

Niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy (NORM) Odnosi się do tych postaci opóźnień w nabywaniu kompetencji i wykształcaniu się sprawności realizacyjnych, które wiążą się z: - upośledzeniem motoryki mowy, - upośledzeniem sensorycznym, - zaburzeniami neurologicznymi, - defektami strukturalnymi, - zaburzeniami psychicznymi, - deprywacją środowiskową. Jest konsekwencją określonych lub też bliżej nieokreślonych (trudnych do ustalenia, o niejednoznacznej etiologii) schorzeń i wad rozwojowych, wywołanych przez patogenne czynniki działające na organizm dziecka w różnych okresach rozwojowych.

Przyczyny NORM I.EGZOGENNE (społeczne): -deprywacje emocjonalne, -deprywacje psychiczne, -brak stymulacji rozwoju mowy. II. ENDOGENNE: -ogniskowe uszkodzenia mózgu, -uszkodzenia układu nerwowego (mogą być następstwem uszkodzenia: odpowiednich ośrodków korowych , układu pozapiramidowego i opuszki mózgu, zaburzenia metabolizmu, napadów padaczkowych), -uszkodzenia strukturalne (np. rozszczepy podniebienia), -uszkodzenia narządu słuchu, -upośledzenie rozwoju umysłowego, -rozległe zaburzenia rozwojowe (np. autyzm), -zaburzenia wzroku.

W przypadku niesamoistnego opóźnienia rozwoju mowy powstałe zmiany mają zazwyczaj charakter trwały, co oznacza, że w końcowej fazie rozwojowej mowa nie osiąga normalnego poziomu i że jej zaburzeniom mogą towarzyszyć dodatkowe problemy takie jak zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, trudności w nauce szkolnej. Objawy zaburzeń rozwoju mowy nie ustępują samoistnie, czyli bez pomocy specjalistycznej.

Diagnoza ORM I.BADANIA WSTĘPNE: Wywiad- uzyskanie informacji na temat: -stanu zdrowia i rozwoju psychoruchowego dziecka, -przebiegu ciąży, porodu i uwarunkowań dziedzicznych, -ewentualnego wystąpienia negatywnych czynników zewnętrznych, -przebiegu rozwoju mowy. Obserwacja dziecka: -jego zachowania( ciekawość, umiejętność koncentracji itp.), -jego sprawności manualnej, -jego mimiki twarzy, -symetrię mięśni twarzy, -ruchy mimowolne i współruchy, -sposób kontaktowania się z matka i logopedą, -umiejętność nawiązywania kontaktu werbalnego i niewerbalnego.

Orientacyjne badanie mowy: -czy dziecko mówi i czy rozumie mowę, -czy mówienie sprawia mu trudność, -czy jego mowa jest zrozumiała, -jaki jest poziom wypowiedzi dziecka( czy mówi zdaniami), -czy reaguje na polecenia, pytania, -czy zachowana jest logika i sens wypowiedzi, -czy zachowana jest płynność i tempo mowy. Badania uzupełniające: -badanie sprawności narządów mowy, -badanie stanu anatomicznego aparatu artykulacyjnego, -badanie percepcji słuchowej, -badanie słuchu fonemowego, -orientacyjne badanie słuchu.

II. BADANIA SPECJALISTYCZNE Neurologiczne Neuropsychologiczne Psychologiczne Pedagogiczne Audiologiczne Ortodontyczne Foniatryczne Chirurgiczne Psychiatryczne Ich celem jest wykluczenie zmian w obrębie CUN, upośledzenia lub opóźnienia umysłowego, dziecięcego porażenia mózgowego, niedosłuchu i głuchoty, rozszczepów warg i podniebienia, autyzmu, zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. III. BADANIA PODSTAWOWE Polega na dokładnym ustaleniu poziomu mowy już ukształtowanej. IV.POSTAWIENIE DIAGNOZY

Terapia dzieci z opóźnionym rozwojem mowy Pracę z dzieckiem należy prowadzić według określonej kolejności, a mianowicie rozpoczyna się od tego co dla dziecka jest najłatwiejsze i sprawi mu najmniej trudności, aby pozwolić mu na przeżycie sukcesu. Terapię taka prowadzi się według pewnych określonych etapów, dostosowanych do trudności konkretnego dziecka: 1.Kształtowanie zdolności rozumienia. 2.Rozwijanie i wzbogacanie słownictwa. 3.Uczenie tworzenia poprawnych form gramatycznych . 4.Rozwijanie sprawności językowej. 5.Ćwiczenia słuchu fonematycznego i muzycznego. Wszystkie ćwiczenia powinny sprawiać pacjentowi przyjemność i pomagać w pokonywaniu czynności, najlepiej aby były prowadzone w formie zabaw i w sytuacjach życia codziennego.

Bibliografia: „Logopedia- Pytania i odpowiedzi”, T.Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003. „Opóźniony rozwój mowy”, T. Zaleski, Warszawa 1992. „Logopedia”, I. Styczek, Warszawa 1981. „Diagnoza i terapia zaburzeń mowy”, pod red. T.Gałkowskiego, Z. Tarkowskiego, . Zaleskiego, Lublin 1993 „Metody wspomagające rozwój mowy”, oprac. Przybysz-Piwko: -art. „Róźnorodność stanu mowy w opóźnionym jej rozwoju”, Kwasiborska-Lipiec -art. „Metody wspomagające rozwój mowy”, Przesmycka-Kamińska