dr hab. Leszek Mitrus Swoboda przemieszczania się osób w Unii Europejskiej

Zakres wykładu: 1. Zagadnienia wprowadzające, 2. Sytuacja prawna pracowników migrujących, 3. Ograniczenia swobody przemieszczania się osób, 4. Koordynacja krajowych systemów ubezpieczeń społecznych, 5. Uprawnienia obywateli UE z zakresu swobody migracji. 6. Traktat akcesyjny.

Zagadnienia wprowadzające Część I Zagadnienia wprowadzające

Podstawowe założenia swobody przemieszczania się osób: Zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo, Uprawnienia gwarantowane prawem wspólnotowym, Swoboda przekraczania granic między państwami członkowskimi.

Osoby uprawnione do swobody przemieszczania się w UE: Pracownicy (art. 39 – 42 TWE), Osoby prowadzące działalność gospodarczą (art. 43 – 48 TWE), Osoby świadczące usługi (art. 49 – 55 TWE), Obywatele Unii Europejskiej (art. 18 TWE).

Art. 39 TWE 1. Zapewnia się swobodę przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty.   2. Swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami Państw Członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.   3. Z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego, swoboda ta obejmuje prawo:   a) ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsca pracy, b) swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium Państw Członkowskich,  c) przebywania w jednym z Państw Członkowskich w celu podjęcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczącymi zatrudniania pracowników tego Państwa,  d) pozostawania na terytorium Państwa Członkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na warunkach ustalonych przez Komisję w rozporządzeniach wykonawczych.   4. Postanowienia niniejszego artykułu nie mają zastosowania do zatrudnienia w administracji publicznej.

Najważniejsze instrumenty prawa wtórnego: Rozporządzenie 1612/68 z 15.10.1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, Dyrektywa 2004/38 z dnia 29.04.2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich.

Swoboda przemieszczania się w systemie prawa wspólnotowego: Pierwszeństwo prawa wspólnotowego nad krajowym, Skutek bezpośredni art. 39 TWE (m.in. sprawa C – 281/91 Angonese), Element ponadnarodowy (wewnątrzwspólnotowy) jako przesłanka stosowania przepisów o swobodzie przemieszczania się.

Sytuacja prawna pracowników migrujących Część II Sytuacja prawna pracowników migrujących

1. Zakres podmiotowy art. 39 TWE: Sprawa 73/63 Hoeckstra: Definiowane na poziomie prawa wspólnotowego, Sprawa 152/73 Sotgiu: nie ma znaczenia podstawa prawna świadczenia pracy.

Orzecznictwo ETS: Sprawa 66/85 Lawrie – Blum: zasadniczą cechą stosunku pracy jest wykonywanie przez pewien czas pracy na rzecz i pod kierownictwem innej osoby w zamian za wynagrodzenie. Wykonywana praca nie może być uboczna i marginesowa, Sprawa C-415/93 Bosman: zawodowi piłkarze, Sprawa C-109/04 Kranemann: aplikanci odbywający staż w administracji państwowej (ang. trainee lawyer), Sprawa C-10/05 Mattern: praktykanci.

Zakres podmiotowy art. 39 TWE: Świadczenie pracy podporządkowanej w zamian za wynagrodzenie. Posiadanie obywatelstwa państwa członkowskiego.

2. Zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo: Zakaz dyskryminacji bezpośredniej, Zakaz dyskryminacji pośredniej, Zakaz stosowania środków utrudniających swobodę przemieszczania się (powodujących, że migracja staje się mniej atrakcyjna).

Orzecznictwo ETS: Dyskryminacja pośrednia: Sprawa 33/88 Allue i Coonan: podstawa prawna zatrudnienia, Sprawa 15/95 Schoning-Kougebetopolou: staż pracy, Sprawa C-371/04 Komisja p. Włochom: doświadczenie zawodowe.

Orzecznictwo ETS: Środki utrudniające swobodę migracji: Sprawa C-232/01 Van Lent: wymóg zarejestrowania samochodu służbowego w kraju zamieszkania pracownika, Sprawa C-109/04 Kranemann: brak zwrotu kosztów szkolenia w innym państwie członkowskim, gdy zwrot przysługuje w razie odbywania szkolenia w innym miejscu w tym samym kraju.

3. Uprawnienia pracowników migrujących: Sprawa C-292/89 Antonissen: wyliczenie uprawnień pracowników migrujących w art. 39 TWE jest przykładowe, a nie enumeratywne, Prawo opuszczenia kraju pochodzenia i wjazdu na terytorium innego państwa członkowskiego (dyrektywa 2004/38).

Uprawnienia pracowników migrujących: Prawo pobytu w państwie przyjmującym (dyrektywa 2004/38), Prawo poszukiwania i podejmowania pracy (art. 1 – 6 rozporządzenia 1612/68), Prawo świadczenia pracy na równi z obywatelami państwa przyjmującego (art. 7 – 9 rozporządzenia 1612/68).

Uprawnienia pracowników migrujących: Prawo do „korzyści socjalnych i podatkowych” (art. 7 ust. 2 rozporządzenia 1612/68), Uznawanie kwalifikacji (dyrektywa 2005/36), Delegowanie pracowników w ramach świadczenia usług (dyrektywa 96/71), Uprawnienia członków rodzin pracowników

Ograniczenia swobody przemieszczania się osób w Unii Europejskiej Część III Ograniczenia swobody przemieszczania się osób w Unii Europejskiej

1. Ochrona porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego: Artykuł 39 ust. 3 TWE, Dyrektywa 2004/38, Założenia ochrony: sankcje stosowane przez państwa członkowskie mogą być uzasadnione wyłącznie osobistym zachowaniem danej osoby, Margines uznania dla państw członkowskich.

Orzecznictwo ETS: Sprawa 41/74 Van Duyn,: pojęcie „porządek publiczny” musi być interpretowane wąsko, ponieważ wprowadza wyjątek od fundamentalnej zasady swobody przemieszczania się pracowników. Konkretne warunki mogą różnić się w poszczególnych państwach oraz różnych okresach. Dlatego konieczne jest pozostawienie władzom krajowym swobody uznania w granicach zakreślonych Traktatem.

Orzecznictwo ETS: Sprawa 115 i 116/81 Adoui and Cornuaille: prawo wspólnotowe nie wprowadza jednolitej skali wartości dotyczącej oceny zachowania, które może być uznane za zagrażające porządkowi publicznemu. Jednak dane zachowanie nie może być uznane za zagrażające porządkowi publicznemu, gdy państwo członkowskie nie podejmuje kroków do zwalczania takiej działalności prowadzonej przez własnych obywateli.

Sankcje: Sankcje powinny być: proporcjonalne, uwzględniające zasadę niedyskryminacji, standardy ochrony praw człowieka. - Możliwość odwołania się od decyzji,

2. Zatrudnienie w administracji publicznej: Art. 39 ust. 4 TWE: „Postanowienia niniejszego artykułu nie mają zastosowania do zatrudnienia w administracji publicznej”, Brak regulacji prawa wtórnego, Dopuszczalność wprowadzenia wymogu posiadania własnego obywatelstwa jako przesłanki zatrudnienia na niektórych stanowiskach w aparacie państwowym.

Orzecznictwo ETS: sprawa 149/79 Komisja p. Belgii : Artykuł 39 ust. 4 Traktatu WE obejmuje grupę stanowisk, które wiążą się z bezpośrednim lub pośrednim udziałem w sprawowaniu władzy w oparciu o prawo publiczne i obowiązkami, których celem jest ochrona ogólnych interesów państwa i władz publicznych.

Orzecznictwo ETS: Artykuł 39 ust. 4 TWE obejmuje: sądownictwo, władze podatkowe, korpus dyplomatyczny, siły zbrojne i inne formacje przeznaczone do utrzymywania porządku, Sprawa C-405/01 Colegio de Oficiales: wyjątek nie obejmuje kapitanów statków, (art. 39 ust. 4 nie ma zastosowania, gdy wykonywanie uprawnień władczych stanowi niewielką część działalności).

Koordynacja krajowych systemów ubezpieczeń społecznych Część IV Koordynacja krajowych systemów ubezpieczeń społecznych

Podstawy prawne: Artykuł 42 TWE, rozporządzenie nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. o koordynacji systemów ubezpieczeń społecznych (do czasu wydania nowych przepisów wykonawczych zastosowanie ma rozporządzenie nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. sprawie stosowania systemów ubezpieczeń społecznych do osób zatrudnionych, osób prowadzących działalność gospodarczą oraz członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty), Dyrektywa 98/49: dodatkowe emerytury.

Założenia koordynacji: równe traktowanie obywateli państw członkowskich, określenie jednego systemu prawnego w przypadku zbiegu ustawodawstw, kumulacja wszelkich okresów czasowych przewidzianych w ustawodawstwach państw członkowskich w celu uzyskania i zachowania prawa do świadczeń, możliwość wypłaty świadczeń na terytorium całej Unii Europejskiej.

Zakres koordynacji: świadczenia z tytułu choroby, świadczenia z tytułu macierzyństwa i równoważnych dla ojca, świadczenia z tytułu inwalidztwa, świadczenia z tytułu starości, renty rodzinne, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zasiłki na wypadek śmierci, świadczenia dla bezrobotnych, świadczenia rodzinne, świadczenia przedemerytalne.

Uprawnienia obywateli UE z zakresu swobody migracji Część V Uprawnienia obywateli UE z zakresu swobody migracji

Podstawy prawne: Art. 12 TWE: zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo, Art. 18 ust. 1 TWE: prawo obywateli UE do swobodnego przemieszczania się i pobytu, Dyrektywa 2004/38.

Art. 18 TWE: (1) Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w niniejszym Traktacie i środkach przyjętych w celu jego wykonania (...).

Orzecznictwo ETS: Sprawa C-85/96 Sala (zasiłek z tytułu urodzenia dziecka), Sprawa C-148/99 Grzelczyk (pomoc finansowa zapewniająca minimalny poziom utrzymania), Sprawa C-138/02 Collins (zasiłek dla bezrobotnych),

Orzecznictwo ETS: Sprawa C-456/02 Trojani (prawo pobytu), Sprawa C-209/03 Bidar (pożyczka studencka), Sprawa C-406/04 De Cuyper (wymóg pobytu w państwie pochodzenia dla celów otrzymania zasiłku dla bezrobotnych), Sprawa C – 192/05 Tas – Hagen, (świadczenia cywilne dla ofiar wojny),

Orzecznictwo ETS: Sprawa C – 499/06 Nerkowska p. ZUS, z 22.05.2008 r. (renta z powodu częściowej niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia), Sprawa C-33/07 Jipa z 10.07.2008 r. (prawo pobytu), Sprawa C-158/07 Foerster z 18.11.2008 r. (stypendium studenckie), Sprawa C-221/07 Zablocka z 04.12.2008 r. (świadczenia dla pozostałych przy życiu małżonków ofiar działań wojennych).

Obywatelstwo UE: Podstawowy status obywateli państw członkowskich i wyznacznik ich uprawnień, ETS: wykładnia rozszerzająca art. 18 TWE, ETS bada w pierwszej kolejności, czy między obywatelem innego państwa członkowskiego ubiegającego się o świadczenie nieskładkowe a krajem pobytu zachodzi „rzeczywisty związek.

Część VI Traktat akcesyjny

Traktat akcesyjny, brak ograniczeń: Uprawnienia wynikające z posiadania obywatelstwa UE, Prawo pobytu, Prowadzenie działalności gospodarczej oraz świadczenia usług, Uznawanie kwalifikacji, Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego.

Traktat akcesyjny, okres przejściowy dotyczący pracowników (załącznik nr XII): Konstrukcja okresu przejściowego (2+3+2), Brak możliwości podejmowania zatrudnienia na gruncie art. 39 TWE – wyłączenia stosowania art. 1 – 6 rozporządzenia 1612/68), Ograniczenia w delegowaniu pracowników do Niemiec i Austrii (dyrektywa 96/71).