1 Dom w rosyjskiej kulturze ludowej

2 Wszystkie obiekty kultury materialnej stworzone przez człowieka posiadają poza pragmatycznym, utylitarnym znaczeniem również znaczenie symboliczne, znakowe. Dom zajmuje w tym szeregu miejsce szczególne.

3 Zakazy i nakazy towarzyszące wyborowi miejsca Obowiązywał zakaz budowania w miejscu, gdzie kiedyś była droga, łaźnia, gdzie znaleziono ludzkie szczątki lub gdzie ktoś zranił się jakimś ostrym narzędziem. Nie wolno było budować domu na miejscu starego, jeśli spłonął w wyniku uderzenia pioruna, jeśli został opuszczony z powodu choroby lub powodzi itd. Za szczęśliwe uważano miejsca, na których lubiło się kłaść bydło rogate.

4 Ofiara zakładzinowa Budowę rozpoczynano od złożenia ofiary, „która miała powiązać istniejący porządek kosmiczny z zamierzonym uporządkowaniem przestrzeni. Początkowo na ofiarę składano człowieka, później zwierzę (zwykle był to koń, kogut lub kura), na końcu – przedmioty (sierść, zboże, pieniądze itp.). Ofiara taka miała zapewnić pomyślność nowemu domowi i jego mieszkańcom oraz wprowadzić ten dom w porządek kosmosu. Pełniła ponadto funkcję apotropaiczną.”

5 Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja ścian Dominowała wieńcowa, czyli zrębowa konstrukcja ścian: powstawała ona z poziomych bierwion (w różnym stopniu obrobionych), które układano jedno na drugim „na zrąb”, czyli węgieł. Zrąb składał się wieńców (dane z XIX w.) Nie używano gwoździ.

Obróbka drewna Drewna nie należy obciosywać, tylko zdejmować z niego skórę, zachowując warstwę podkorową (оболонь), która chroni bierwiono przed gniciem. Z czasem odpadnie ona pod wpływem wiatru i opadów, a bale uzyskają naturalną gładkość. 6

Miary Sążeń Piędź Łokieć Miary - związane z proporcjami ludzkiego ciała, a nie abstrakcyjny metr czy centymetr. 7

8 Wyznaczenie kątów prostych kwadratowej izby, stanowiącej podstawę każdej niemal budowli (moduł), sprawdzano przy pomocy przekątnej. Dzięki temu stosunek boku kwadratu do jego przekątnej stał się podstawą ustalania proporcji planowanej budowli. Przekątna mogła się stać bokiem nowego kwadratu opisanego na mniejszym, co pozwalało bez dodatkowych wyliczeń wyznaczyć powierzchnię 2- krotnie większą od podstawowego modułu.

9 Plan domu (cerkwi) tworzono od razu na placu budowy przy pomocy wyskalowanego sznura (мерного шнура) i układanie dolnego zrębu (wieńca).

10 W tradycyjnych (archaicznych) kulturach kowalom, garncarzom, budowniczym i in. „przypisywano szczególne właściwości, cechy oraz wiedzę, co było podstawą ich wyodrębnienia z reszty społeczeństwa” (Bajburin 1998, 109). Fakt, iż z drewna, gliny czy metalu tworzyli nowe rzeczy, stawiał ich w jednym rzędzie z Demiurgiem, Stwórcą. Położenie kamienia węgielnego i pierwszego wieńca symbolizowało stwarzanie świata, opanowywanie chaosu. 4 ściany i 4 kąty domu są odpowiednikami 4 stron świata. Liczba 4 w kosmologii tradycyjnej oznacza świat.

11 Dom jednoprzestrzenny (izba) Zachodnia Syberia najstarszy typ domu o konstrukcji zrębowej zbudowany na planie prostokąta typowe wymiary: 3x4 lub 4x5 m tu z przybudówką wzdłuż tylnej ściany 2 okna na ścianie frontowej dach dwuspadowy

12 przybudówka pełniąca funkcję sieni wejście do domu poprzez sień drabina, po której wchodzono na strych NB. W jednym pomieszczeniu zamieszkiwała wielopokoleniowa rodzina, psy, a zimą również bydło i zwierzęta domowe. Można sobie wyobrazić, jakie zapachy panowały w takich izbach!!! (historia świata to również historia zapachów)

13 Plan chaty i zagrody 1 - izba; 2 – komora; 3 – sień; 4 – podwórko; 5 – brama 6 – ganek

14 Chata dwuizbowa (пятистенок), XIX w. (Kiżi)

15 wieś Zołotoruczje

Chata z gankiem i świetlicą na piętrze

17 Dom rodziców S. Jesienina

18 Różnice regionalne Na północy Rosji domy były z reguły większe (3- nawet 4- izbowe), piętrowe, połączone z sienią, szopą i spiżarnią w jedną całość, aby do jego zagrody-twierdzy nie miał dostępu dziki zwierz i zły człowiek. Nadwołżańskie chaty są zazwyczaj niewielkie, obłożone tarcicą, czasem malowane na biało lub niebiesko. Wyróżniającą cechą tych chat był rzeźbione obramowania okiem, kurek na dachu. W miejscach, gdzie zdarzały się powodzie, spichrze zbożowe, łaźnie i inne budynki stawiano na grubych dębowych palach, aby woda nie zniszczyła zapasów żywności. Niewielka chata (o powierzchni m 2 ) musiała pomieścić całą rodzinę (zwykle 7-8 osób). Wymagało to od wszystkich przestrzegania reguł. Każdy znał swoje miejsce i starał się nie łamać ustalonego porządku.

19 W powieści Lwa Tołstoja Zmartwychwstanie chatka staruszki Matriony, którą odwiedza ziemianin Niechludow, ma powierzchnię 6 arszynów, czyli ok. 3 m 2. Takie same rozmiary ma „czarna, śmierdząca” izdebka wielodzietnego chłopa Czurisa (z opowiadania tegoż autora pt. Poranek ziemianina), któremu pan proponuje przeniesienie do pomieszczenia o powierzchni 10 arszynów. W 6-arszynowej izdebce Dawidka Białego z tegoż opowiadania z trudem mieścił się piec z połamanymi przewodami kominowymi, krosna i poczerniały stół z popękanym blatem.

20 Symbolika drzwi (wrót) Drzwi są miejscem wielu obrzędów (głównie ochronnych). Pamięć o symbolicznej funkcji drzwi zachowała się m.in. w obrzędzie weselnym (przenoszenie panny młodej przez próg ), w obrzędach towarzyszącym rodzeniu (otwarcie drzwi miało ułatwić poród). Por. też zwyczaj spotykania gości w drzwiach oraz formułę zaklęć: «пойду из избы дверями, из двора воротами»).

21 Wyposażenie domów (prostota i funkcjonalność) Wnętrze izby charakteryzowało się prostotą i funkcjonalnością. Główne miejsce w izbie zajmował piec, usytuowany przy drzwiach (z prawej lub lewej strony od wejścia). Tylko na południu i w centralnej Rosji piec znajdował się w kącie przeciwległym w stosunku do drzwi. Stół zawsze ustawiano w kącie po przekątnej od pieca. Nad stołem wieszano ikony. Wzdłuż ścian znajdowały się wmontowane w ścianę ławki, nad nimi takież półki. Pomiędzy piecem а boczną ścianą izby pod sufitem montowano drewnianą półkę do spania.

22

23 Sień domu chłopskiego z północnej Rosji (XIX w.)

24 Oświetlenie (łuczywo – kaganki oliwne - świece – lampa naftowa) Współczesny człowiek przywykły do rzęsiście oświetlonych domów mieszkalnych i pomieszczeń użyteczności publicznej czułby się zapewne nieswojo w dawnych domach. W izbach pospólstwa bowiem nawet w ciągu dnia panował głęboki półmrok, rozświetlany jedynie promieniami słońca przedostającymi się przez szpary, otwory drzwiowe, a z czasem przez niewielkie okienka lub blask płonących szczap paleniska (pieca). Później pojawiły się kaganki, w bogatszych domach - świece, a dopiero pod koniec XIX w. lampy naftowe.

25 Sień w domu rodziców Jesienina

26 Izba paradna (biała) (горница) domu rodziców Jesienina

27 Sacrum i profanum («Новую избу всегда освящают») Poczesny (święty) kąt izby (Kiżi, XIX w.) Wołogda (k. XX w.)

28 XX w.

29 Piec Печь в дому – то же, что алтарь в церкви: в ней хлеб печётся. / Piec w domu to jak ołtarz w cerkwi: w nim się chleb piecze.

30 visualrian.ru/.../PreviewWM/1772/51/ jpg

31 Wieś i sioło (duża wieś, w której znajdowała się cerkiew, szkółka parafialna, sklepy, urzędy) Wsie i sioła północnych guberni europejskiej części Rosji (XIX w.) składały się z niewielu zagród, od 3-4 do dymów (chałup). W części południowej i na Syberii liczyły średnio zagród. Chałupy budowano wzdłuż drogi w jednym lub w dwóch rzędach.

32 Prząślicе, szkatułka, haftowana zasłonka

Так пряли и ткали холсты в прежнее время. Городецкая роспись. Начало XX века. Przędzenie trwało od listopada i do końca zimy. Najlepsza prządka przędła dziennie ok. 460 arszynów (ca 300 m) przędzy. Żeby utkać 15 m płótna, potrzeba było aż m przędzy. Aby dziewczyna mogła przygotować dla siebie ślubną wyprawkę, musiała prząść i tkać przez 6-8 lat. 33

34 Burzenie „sakralnego porządku domu” w czasach radzieckich „Radziecka estetyka życia codziennego bardzo wcześnie przestała respektować sakralny aspekt przestrzeni mieszkalnej. Wysiłek ideologii skierowany był wręcz na jej desakralizację. Ostatecznym celem reżimu było pozbawienie całego narodu universum życia prywatnego i pozostawienie mu – jako jedynie rzeczywistej – sfery społecznej”. (Maria Rogińska, „Konteksty” 2004, nr 3-4). Realizacji tego celu służyły nowe pomysły zagospodarowania przestrzeni domowej w postaci: domów-komun, stworzenia tzw. komunałek i budowanie domów bez kuchni.

35 „Po Październiku, zgodnie z polityką „ścieśniania” burżuazji, amfilada została podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria nadały tym podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji. Chociażby dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej logiczne. Jest lepiej zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko szeroki gest.

36 Trudno wytłumaczyć cudzoziemcowi, czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy właścicielem jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc, wszyscy są tak samo biedni). Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby postanawiające zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali, jakie zamieszkiwały przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału kwaterunkowego. Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również tajemnicza, a ich pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej.

37 W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną było dziewięć metrów kwadratowych na osobę.

Eliza Małek 38 Literatura А. К. Байбурин, Жилище в обрядах и представлениях восточных славян, Ленинград Русская изба. (Внутреннее пространство избы. Мебель и убранство избы. Домашняя и хозяйственная утварь). Иллюстрированная энциклопедия, Санкт-Петербург 2004; D. Benedyktowicz, Z. Benedyktowicz, Dom w tradycji ludowej, Wrocław Zadania domowe: Wypisz ze słownika przysłów R. Stypuły rosyjskie przysłowia o domu.

39 Przykładowe pytania kontrolne Czemu służyły obrzędy poprzedzające budowę domu? Opozycja wewnętrzny/zewnętrzny w domu i zagrodzie. Sakralny porządek tradycyjnego domu. Wymień miejsca domu o największym potencjale semiotycznym (znakowym). W czym wyrażała się dbałość o estetykę domowego ogniska? Czym się różnią domy mieszkańców Syberii od domostw Rosjan z terenów południowych? Które z tradycyjnych wyobrażeń o domu zachowały się do naszych czasów?