1 (2) Strategie zwalczania przestępczości a etapy rozwoju zjawisk przestępczych P_U03: …student potrafi dobrać elementy strategii zapobiegania przestępczości w zależności od etapu rozwoju zjawiska przestępczego

Przydatne pojęcia… Prewencja i profilaktyka oznaczają właściwie to samo. Prewencja wywodzi się z późnołacińskiego terminu praeventio – zapobieganie, pochodzącego z łacińskiego praevenire – wyprzedzić, zapobiec Profilaktyka z kolei to słowo pochodzenia greckiego – prophylaktikós = zapobiegawczy, prophylássein = strzec się; zapobiegać Chodzi więc o „działalność zmierzającą do eliminowania określonego zjawiska lub jego skutków uznawanych za niepożądane”

Przydatne pojęcia… Profilaktyka uprzedzająca – działania podejmowane przed pojawieniem się zjawiska, a więc i jego skutków; inaczej – działania wyprzedzające naruszenie normy prawnej... Profilaktyka objawowa – jeśli zjawisko zaistniało, podejmuje się działania mające na celu usunięcie jego skutków bądź przyczyn (aby się nie powtórzyło); inaczej: działania podejmowane po naruszeniu normy prawnej Niekiedy podejmowane działania mogą łączyć cechy/cele obu profilaktyk… 3

4 Zapobieganie/profilaktyka a kontrola społeczna  Zapobieganie to aspekt kontroli społecznej Kontrola społeczna - „system społecznych sankcji (negatywnych i pozytywnych) oraz agend (grup, organizacji, instytucji) stosujących te sankcje” Inaczej – kontrola społeczna to podmioty i ich działania skłaniające jednostki i grupy do przestrzegania norm społ., czyli do konformizmu  Wyróżnia się trzy kręgi instytucji kontroli społecznej związanej z ochroną prawną (formalną): a. najwęższy (sądy) b. wąski (sądy + policja, prokuratura, ABW, CBA, komornicy, więziennictwo itp.) c. szeroki (+ urzędy celne, skarbowe, trybunały itp.)  Policja, ABW, CBA itd. to także instytucje prawa publicznego  (zob. wykład 6)

Działania zapobiegawcze i ich strategie  Uznaje się, że przestępczość jest zjawiskiem nieodłącznym życiu społecznemu  Stanowisko to występuje w dwóch odmianach: 1. W pierwszej odpowiedzialnością za przestępczość obarcza się człowieka 2. W drugiej – za odpowiedzialne za przestępczość uważa się samo społeczeństwo, z różnymi jego aspektami: strukturalnym, gospodarczym, instytucjonalnym (wliczając w to państwo jako takie), prawnym, kulturowym (prawo to też kultura) 5

Działania zapobiegawcze i ich strategie Podejście to występuje w dwu odmianach (inaczej rozkładających akcenty): 1. Odpowiedzialną za przestępczość czyni się naturę człowieka; - pytanie brzmi wtedy: dlaczego niektórzy ludzie nie popełniają przestępstw?; - odpowiedź: tym, co może człowieka powstrzymywać przed zachowaniami przestępczymi, jest właściwa organizacja społeczeństwa; musi być tak zorganizowane, aby krępowało złe skłonności człowieka... (represja, Durkheim) Co to oznacza? 6

Działania zapobiegawcze i ich strategie 2. W drugiej wizji jako odpowiedzialne za przestępczość wskazuje się samo społeczeństwo i jego organizację; pytanie brzmi: dlaczego niektórzy popełniają przestępstwa? odpowiedź: uważa się, że organizacja społeczeństwa winna stwarzać możliwości prorozwojowego działania – większość z tego skorzysta! ( Campanella, More...) – to strategia raczej kreatywna 7

8 Strategia destruktywna 1. Strategia destruktywna jest sensowna zwłaszcza jako reakcja natychmiastowa (np. izolowanie, separowanie sprawcy przestępstwa, czynu nagannego, aby go nie powtórzył). 2. Metody strategii destruktywnej to: - uniemożliwianie (utrudnianie określonych działań: rozdzielenie kibiców obu drużyn na stadionie) - wytłumianie (sankcjonowanie zachowań przestępnych: „wcielanie” kar „w życie” - zakaz wstępu, meczu bez kibiców) - zagrażanie (zapowiadanie reakcji: policja w gotowości wobec kibiców; kara jako swoisty straszak) Co robi policja w obliczu konfrontacji z tłumem?

Strategia kreatywna 3. Strategia kreatywna, nierepresyjna: - obejmuje działania rozwijające zjawiska pożądane – po to, by eliminowały zjawiska niepożądane; (np. fundusze na dodatkowe godziny wf, aby po lekcjach uczniowie uprawiali sport, a nie chuliganili) - ma sens w dłuższym horyzoncie czasowym, wymaga przemyślanej polityki, sporych nakładów... 9

Działania zapobiegawcze i ich strategie 4.Metody strategii kreatywnej: a. szkolenie (przekazywanie wiedzy i umiejętności w różnych dziedzinach /w zakresie zachowań zgodnych z prawem/ ) b. przekonywanie (wskazywanie profitów płynących z określonych zachowań) c. propagowanie (komunikowanie z wykorzystaniem oddziaływania na emocje, podświadomość) d. informowanie (uzupełnianie wiedzy przekazanej innymi metodami; np. artykuły prasowe...) e. przetwarzanie środowiska na sprzyjające zachowaniom poprawnym (zgodnym z prawem...) 10

Działania zapobiegawcze i ich etapy Etapy działań związanych z zapobieganiem przestępczości: a. etap działań pierwotnych (eliminowanie warunków sprzyjających powstawaniu środowisk przestępczych, np.: polityka gospodarcza nastawiona na tworzenie miejsc pracy, miejsc rekreacji, organizowanie zajęć dla młodzieży, planowanie przestrzenne i urbanistyczne) 11

Działania zapobiegawcze i ich etapy b. etap działań wtórnych (usuwanie warunków sprzyjających przestępczości i utrudnianie popełniania przestępstw; policyjne rozpoznanie środowisk przestępczych, działania na rzecz „sąsiedzkiej czujności”, monitoring, techniczne zabezpieczenia) c. etap działań następczych (to już reakcje na popełnienie przestępstwa, tj. strategia destruktywna - zapobieganie recydywie, „promieniowaniu” postaw przestępczych, ale i kreatywna – np. resocjalizacja) 12

Reakcja na przestępczość (sformalizowana) 2. Reakcja sformalizowana, determinowana przez politykę karną, ma trójczłonowy, trójetapowy charakter: a. etap legislacyjny - określenie przedmiotu reakcji: stanowienie norm, których naruszenie będzie wywoływać ww. reakcję (zakres kryminalizacji, funkcja także prewencyjna) b. etap realizacyjno-represyjny - ustalenie, czy popełniono przestępstwo, kto je popełnił, jaki przepis naruszono, jaka sankcja powinna zostać wymierzona w efekcie procesu karnego c. etap wykonawczy - wykonanie sankcji sądu 13

14 Etap legislacyjny Prewencja generalna (zapobieżenie ogólne): - pozytywny wymiar prewencji generalnej (internalizacyjno-eksternalizacyjny: wpojenie, że nie wolno łamać prawa; że to prawo jest czymś ważnym, a zakazane zachowanie jest niedopuszczalne) - negatywny wymiar prewencji generalnej (represyjny - zagrożenie sankcją, zastosowanie jej, ma odstraszać od popełnienia przestępstwa: aspekt emocjonalny - strach, aspekt „ekonomiczny” - kalkulacja opłacalności; przepadek mienia)

Etap legislacyjny Prewencja indywidualna - celem kary oddziaływanie na sprawcę i powstrzymanie go przed ponownym zachowaniem przestępnym - środki oddziaływania winny być dostosowane do cech (fizycznych i psychicznych) konkretnego człowieka oraz warunków, w jakich się wychowywał, w jakich funkcjonuje... 15

16 Etap realizacyjno-represyjny Cele stosowania sankcji prawnokarnych (polityka karna): a. sprawiedliwościowy (zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości) b. ogólnoprewencyjny (oddziaływanie na społeczeństwo) c. szczególnoprewencyjny (oddziaływanie na sprawcę) d. kompensacyjny (naprawienie/zmniejszenie wyrządzonego zła)

Etap realizacyjno-represyjny To, czy system preferuje takie, czy inne cele, zależy od przyjętej teorii kary. Wyróżnia się: - teorie absolutne (związek z celami sprawiedliwościowymi) - teorie względne (związek z celami ogólnoprewencyjnymi i szczególnoprewenc.) - teorie mieszane (kara ma łączyć cechy kar podnoszone w dwu poprzednich teoriach) Specjaliści opowiadają się zwłaszcza za szczególnoprewencyjnymi i kompensacyjnymi celami kary... 17

Działania szczególnoprewencyjne 1. Aby oddziaływanie na przestępcę było skuteczne, trzeba spełnienia kilku wymagań łącznie (co samo w sobie jest już problemem): a. rozpoznania środków i sposobów eliminowania przyczyn zachowania ocenianego negatywnie b. zaistnienia warunków do zastosowania tych instrumentów 18

Działania szczególnoprewencyjne c. trafnego ustalenia, jakie czynniki spowodowały takie a nie inne zachowanie jednostki (studium przypadku), a z tym jest problem, podobnie jak z ustaleniem, czy odnoszą się one tylko do tej jednostki, czy do innych także Działania szczególnoprewencyjne wymagają również rozbudowania katalogu sankcji karnych (to także problem!) 19

20 Przestępczość a działania ją redukujące 1. Nie należy tracić z pola widzenia faktu, że wyrastające z takiego czy innego konfliktu przestępstwa obejmują dwie strony: przestępcę i pokrzywdzonego, który ucierpiał. 2. Zamiast sankcji w postaci pozbawienia wolności, można próbować tworzyć instrumenty prawne służące kompensowaniu strat: wyrównywaniu szkód, zmniejszaniu skutków przestępstw, jednaniu z poszkodowanymi...

Przestępczość a działania ją redukujące 3.Chodzi zatem o tworzenie większego zestawu środków szczególnoprewencyjnych, umożliwiających indywidualne podejście do sprawców (warunkowe nieorzekanie kar, częściowe lub całkowite wstrzymanie ich wykonywania - na próbę, nałożenie obowiązków, nadzór kuratora itp.) 4. Uwaga: podejście kompensacyjno- -szczególnoprewencyjne nie oznacza jednak zerwania z karą w rozumieniu prawa karnego jako sposobem reakcji na przestępstwo!!! 21

22 Przestępczość a działania ją redukujące 5. Nie oznacza też pomijania innych celów kary – np. ogólnoprewencyjnych; dlatego jest to rozwiązanie stosowane generalnie w przypadku przestępstw drobnych, sporadycznie zaś – w przypadku przestępstw poważnych. 6. Sięganie po te środki zależne jest od realizowanej polityki karnej, co widać choćby po polskich sądach, raz restrykcyjnych, innym razem łagodnych…

23 Przestępczość a działania ją redukujące - abolicjonizm 1. Podejście abolicjonistyczne - dwa założenia: a. jak najmniej państwa w reakcjach na zachowania szkodzące innym ludziom b. jak najmniej wyrządzania dolegliwości przy reagowaniu na zachowania szkodzące innym 2. W postaci skrajnej abolicjonizm postuluje likwidację prawa karnego (zamiast przestępstw - dewiacje), wyklucza pozbawianie wolności. 3. W postaci umiarkowanej – pozbawienie wolności dopuszcza się tylko w celach terapeutycznych

24 Przestępczość a działania ją redukujące - diversion 1. Terminem diversion (obejście, skierowanie na inną drogę) określa się inne niż abolicjonizm koncepcje racjonalizowania reakcji na zachowania naruszające normy prawa karnego. 2. Koncepcje te postulują możliwie szerokie unikanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności, zwłaszcza krótkoterminowej, i odebranie takiej karze waloru miernika (bo oznacza to naznaczanie kogoś w sposób z góry przyjęty jako kogoś gorszego niż ci, których takiej karze nie poddano).

Przestępczość a działania ją redukujące - diversion 3. Zamiast pozbawiania wolności zwolennicy tego podejścia postulują nieizolacyjne, a zarazem kreatywne sposoby reakcji na czyny przestępcze (szkolenia, naprawianie szkód, inne formy kompensacji). 4. Nie domagają się jednak zniesienia zinstytucjonalizowanych form reakcji na czyny naruszające normy prawa karnego! 25

26 Rola środowiska w zapobieganiu przestępczości (reakcja/kontrola nieformalna) 1. Aktywizacja obywateli zasadza się na założeniu, że „nieformalna kontrola społeczna, sprawowana przez zbiorowości lokalne złożone z jednostek pozostających ze sobą w przestrzennej bliskości (...), może tworzyć pole ochronne, w którym każda jednostka, czy choćby część z nich, może pełnić rolę czujnika, sygnalizującego wystąpienie zagrożenia przestępstwem albo popełnienie przestępstwa”

Rola środowiska w zapobieganiu przestępczości 2.Aby system ten działał, muszą być spełnione nast. warunki: a. ukształtowanie środowiska (umożliwiające kontrolę miejsc najbardziej zagrożonych, postrzeganie zdarzeń - zagrożeń) b. organizacja przestrzenna (prowspólnotowa) c. gotowość współpracy z formalnymi agendami kontroli społ. d. czytelność reguł prawnych, przekonanie zbiorowości o potrzebie ich stosowania (np. wykluczenie samosądów) 27

28 Techniczny aspekt zapobiegania przestępczości 3. Aktywizacja społeczności lokalnych bywa zadaniem trudnym (więzi wspólnotowe w niejednej zbiorowości dawno zostały zerwane), nadto krytycy tego podejścia twierdzą, że spadek przestępczości na danym terenie nie oznacza spadku przestępczości w ogóle, lecz jej przemieszczenie (dyskusyjne!)

Techniczny aspekt zapobiegania przestępczości 4. Ostatnią deską ratunku zostają więc techniczne środki zapobiegania/blokowania przestępczości i utrudnienia prawne: a. zapory fizyczne (zamki, blokady, szyby antywłam.) b. systemy alarmowe (odstraszające, powiadamiające) c. reorganizacja niebezpiecznych miejsc (na drogach, osiedlach [np. oświetlenie], w obrębie budynków) d. ograniczanie dostępności niebezpiecznych narzędzi e. niedopuszczanie do działalności osób nie nadających się do wykonywania zadań związanych z ochroną 29

Sformalizowana reakcja na przestępczość na etapie wykonawczym Kara pozbawienia wolności to najczęściej stosowany środek karny (zajmują się tym inne organy – zakłady karne) To środek oddziaływania na przestępcę - wbrew poglądom – elastyczny i wielofunkcyjny, pozwalający – dzięki indywidualizowaniu tej kary (warunkowe umorzenie, warunkowe zawieszenie, warunkowe przedterminowe zwolnienie) - wpływać na resocjalizację sprawcy Opr. na podstawie m.in.: Błachut, Gaberle, Krajewski, Kryminologia, 2007, A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, 2009) 30