2.56. Ochrona przyrody jest koniecznością! Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

 Skutki dewastacji środowiska są widoczne w szczególności na terenach wielkoprzemysłowych, np. w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, oraz w dużych aglomeracjach miejskich.  Degradację środowiska pogłębia się poprzez zajmowanie coraz większych powierzchni pod budowę osiedli mieszkaniowych, dróg i autostrad.  Coraz większe obszary są zajęte przez miasta i osiedla, tworząc pozbawione zieleni betonowo-asfaltowe pustynie. Wpływ człowieka na przyrodę

 Wielkie tamy przecinają koryta rzek, aby zapewnić miastom i przemysłowi dostawy wody i energii.  Melioracje i regulacje rzek zmieniają stosunki wodne na dużych obszarach.  W całej Polsce opada poziom wód gruntowych w wyniku ich nadmiernej eksploatacji.  W wielu regionach kraju brakuje wody pitnej, studnie wysychają, wskutek czego trzeba budować kosztowne wodociągi.  Jednocześnie polskie rzeki są bardzo zanieczyszczone, ich woda nie nadaje się do użycia bez wcześniejszego uzdatniania Wpływ człowieka na przyrodę

 Kwaśne deszcze, które są dziś powszechnym zjawiskiem, powodują stopniowe wymieranie lasów iglastych w całej Europie, są też przyczyną ogromnych strat gospodarczych, gdyż przyśpieszają korozję wszelkiego rodzaju konstrukcji stalowych oraz niszczenie wapiennych zapraw murarskich.  Masowe wycinanie oraz wypalanie puszcz tropikalnych i tajgi potęguje efekt cieplarniany oraz zaburzenia globalnego obiegu wody.  W podobnym stopniu jak lasy zagrożone są także ekosystemy mórz i oceanów, które nieustannie są zanieczyszczane ściekami z zakładów przemysłowych oraz sieci komunalnych miast, znajdujących się w pobliżu. Wpływ człowieka na przyrodę

 Przekształcenia środowiska są nieuchronną konsekwencją rozwoju cywilizacji.  Wielu zniszczeniom jednak można, a właściwie trzeba zapobiec.  Lekceważenie praw natury obraca się przeciwko człowiekowi.  Ochrona środowiska jest kosztowna. Ale jej zaniechanie jeszcze bardziej. Wpływ człowieka na przyrodę

 Jesteśmy świadkami degradacji środowiska, która powoduje zachwianie równowagi w biocenozach, doprowadzając nawet do ich wyniszczenia.  Mamy do czynienia z licznymi katastrofami ekologicznymi.  Zmiany spowodowane przez człowieka wraz ze skutkami naturalnych zjawisk przyrodniczych prawdopodobnie doprowadziły do zaburzeń odczuwalnych w skali całej planety.  Naturalne ekosystemy wymagają troski wszystkich mieszkańców Ziemi.  Dlatego ochrona środowiska stała się koniecznością. Wpływ człowieka na przyrodę

 Wymieranie gatunków jest procesem naturalnym w historii Ziemi, jednak działalność człowieka powoduje, że proces ten przebiega niepokojąco szybko.  Szacunkowe wyliczenia wskazują, że do 2015 roku może wyginąć około 25% występujących obecnie na Ziemi gatunków zwierząt.  Na całym globie zagrożonych wyginięciem jest przynajmniej gatunków, w Europie gatunków, a w Polsce 33 gatunki zwierząt.  Wobec takiego stanu rzeczy wiele państw na świecie, w tym kraje Unii Europejskiej, podjęły działania na rzecz ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem. Wymieranie gatunków

 Podstawą do objęcia ochroną są tzw. Czerwone Listy i Czerwone Księgi.  Listy są przygotowywane wspólnym wysiłkiem tysięcy naukowców z całego Świata.  „Polska Czerwona Księga Zwierząt” jest dziełem zbiorowym naukowców polskich pod kierownictwem Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk z Krakowa.  Dokumenty te oprócz spisów zagrożonych gatunków zawierają również informacje na temat przyczyn ich ginięcia oraz trendów w zmianach stopnia zagrożenia, co pozwala rozwinąć odpowiednie programy ochrony: ochrona siedlisk w których żyją, programy hodowli w niewoli i wypuszczania na wolność. „Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych”

Co to jest „Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych” Czerwona lista (Red List) to światowy, kontynentalny lub krajowy wykaz gatunków wymarłych, ginących, zagrożonych i rzadkich w poszczególnych grupach systematycznych, dla których określono kategorię zagrożenia, zgodnie z kryteriami opracowanymi przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN).

„Czerwone Księgi” zawierają:  opis biologiczny gatunku,  opis siedliska,  mapę rozmieszczenia (na świecie lub w danym kraju),  dane o liczebności populacji,  kategorię zagrożenia zgodną z kryteriami opracowanymi przez IUCN,  opis czynników zagrożenia,  propozycje działań ochronnych,  rycinę lub zdjęcie gatunku i siedliska,  źródła informacji i literaturę.

Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:  EX - gatunki całkowicie wymarłe, które na terenie Polski miały swoją ostatnią (tur) lub jedną z ostatnich (tarpan) ostoi na świecie.  EXP - (Extinct in Poland) gatunki wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe w Polsce, których występowania w Polsce nie potwierdzono od około półwiecza (np. norka europejska, strepet, jesiotr zachodni), bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki (np. suseł moręgowany, drop). 14 gatunków kręgowców: suseł moręgowany Spermophilus citellus norka europejska Mustela lutreola jesiotr zachodni Acipenser sturio drop Otis tarda jaszczurka zielona Lacerta viridis karliczka Porzana pusilla pusilla kobczyk Falco vespertinus pustułeczka Falco naumanni sęp płowy Gyps fulvus strepet Tetrax tetrax krzyżodziób sosnowy Loxia pytyopsittacus nur czarnoszyi Gavia arctica pardwa mszarna Lagopus lagopus siewka złota Pluvialis apricaria

 CR - gatunki skrajnie zagrożone, których liczebność w stanie dzikim zmalała do poziomu krytycznego (są to rzędy wielkości od jednostek do setek osobników) bądź takie, których tempo zanikania ( w sensie liczebności i /lub areału) kształtuje się w odpowiedniej skali wartości przyjętej przez IUCN. Uratowanie gatunków tej kategorii zagrożeń jest raczej niemożliwe bez specjalnej aktywnej ochrony, skierowanej również na usuwanie przyczyn wymierania.  22 gatunki kręgowców: kozica Rupicapra rupicapra bekasik Lymnocryptes minimus dzierzba rudogłowa Lanius senator L. dzierzba czarnoczelna Lanius minor L. gadożer Circaëtus gallicus głuszec Tetrao urogallus kraska Coracias garrulus kulon Burhinus oedicnemus L. łęczak Tringa glareola L. mornel Charadrius morinellus syn. Eudromias morinellus orlik grubodzioby Aquila clanga orzełek włochaty Hieraaetus pennatus rybitwa czubata rybitwa popielata sokół wędrowny świstun żołędnica. nagórnik modraszek gniady, wąż Eskulapa łosoś szlachetny Salmo salar L. głowacica Hucho hucho iglicznia Syngnathus Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:

 EN - gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone ze względu na małą populację (mniej więcej na poziomie lub poniżej populacji minimalnej zdolnej do przeżycia - MVP), porozrywany zasięg i/lub niepokojące tempo zanikania populacji (w sensie liczebności i/lub areału) odpowiadające kryteriom tej kategorii zagrożeń ustanowionej przez IUCN. (24 gatunki): batalion, cietrzew, koza złotawa, minóg morski, nocek łydkowłosy, orzeł przedni, podgorzałka, suseł perełkowany, świstak, troć jeziorowa, zając bielak, żółw błotny, żbik, żubr. Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:

 VU - gatunki wysokiego ryzyka narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek populacyjny (choćby tylko lokalny), straty siedliskowe lub nadmierną eksploatację, jednak zanotowany lub prognozowany dla tych gatunków proces zanikowy jest odpowiednio wolniejszy niż w przypadku taksonów poprzednich kategorii. Do kategorii tej mogą należeć gatunki, których populacje są jeszcze stosunkowo liczne, ale nie mające dobrych perspektyw rozwojowych. Ich dalszy regres może nastąpić i nasilać się jeśli nie zostaną usunięte przyczyny zagrożenia. (15 gatunków): gniewosz plamisty, minóg rzeczny, piekielnica, sowa błotna, wodniczka Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:

 NT - gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia, które nie kwalifikują się jeszcze do kategorii taksonów bezpośrednio zagrożonych, chociaż przejawiają oznaki spadku populacyjnego i wymagają specjalnego nadzoru(30 gatunków): piskorz, ryjówka średnia, ryś, wilk, niedźwiedź  LC - gatunki na razie nie zagrożone wymarciem, z różnych powodów wpisane do Czerwonej Księgi (23 gatunki): mroczek posrebrzany, morświn, podkowiec duży, rzęsorek mniejszy, traszka karpacka,. Łącznie do Księgi wpisano 130 gatunków. Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:

Polska Czerwona Księga Roślin Polska Czerwona Księga Roślin (1993, 2001); powstała w Instytucie Botaniki PAN i Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Księga zawiera opisy:  31 gatunków całkowicie wymarłych (kategoria EX)  7 gatunków wymarłych w stanie dzikim (kategoria EW)  74 gatunki krytycznie zagrożone (kategoria CR)  59 zagrożonych wyginięciem (kategoria EN)  102 narażonych na wyginięcie (kategoria VU)  21 gatunków w kategorii niższego ryzyka (kategoria LR)  2 gatunki o nieznanym stopniu zagrożenia (kategoria DD).

Różnorodność biologiczna  Dewastacja środowiska wyraźnie odbija się na liczebności i zróżnicowaniu gatunkowym organizmów, prowadząc do zmniejszenia różnorodności biologicznej.  W wyniku nieprawidłowej gospodarki zasobami przyrodniczymi ginie wiele naturalnych środowisk, a wraz z nimi wiele rzadkich gatunków, o specjalnych wymaganiach, lecz często mogących mieć ogromne znaczenie dla ekosystemów.  Niszcząc różnorodność biologiczną pozbawiamy się możliwości uzyskania nowych surowców i źródeł żywności, barwników czy lekarstw.  Zmniejszamy też zdolności środowiska do samooczyszczania się i samoregulacji.  Bardzo ważne jest uświadomienie sobie konieczności ochrony różnorodności biologicznej, zarówno regionalnej, w skali poszczególnych państw, jak i w skali całej planety

Zrównoważony rozwój  Nie można zahamować rozwoju cywilizacji ani całkowicie zrezygnować z eksploatacji zasobów środowiskowych.  Wszystkie siły najbogatszych państw świata skierowane są na pogodzenie przeobrażeń społecznych i ekonomicznych z racjonalnym wykorzystaniem zasobów środowiska przyrodniczego naszej planety.  Działalność człowieka powinna uwzględnić zachowanie równowagi pomiędzy zaspokajaniem potrzeb człowieka a ochroną zasobów naturalnych Ziemi.

Powinniśmy chronić przyrodę za względów praktycznych, estetycznych i etycznych Zagadnienia związane z tematyką ochrony przyrody będą omówione w następnych prezentacjach.

Zadania 1.Wyjaśnij, co to jest „Czerwona księga”. 2.Wymień trzy gatunki kręgowców, które wymarły. 3.Wymień trzy kręgowce zagrożone wyginięciem. 4.Wymień trzy przyczyny wymierania gatunków. 5.Podaj główne założenie strategii zrównoważonego rozwoju.

Źródła  Z.Sendecka i wsp., Vademecum.Biologia, Operon 2009  M. Kłyś,K.Żbikowska-Zdun, Biologia, Nowa Era,1994  B.Gulewicz, Biologia,ABC,1998  B.Klimuszko, Biologia,Żak, 2004  J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia,Operon,2007