1.56. Dlaczego trzeba chronić przyrodę? Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Zasoby przyrody  Przyroda to wszystko co nas otacza i my sami.  Od zarania dziejów człowiek korzystał z zasobów przyrody, przyspieszone tempo korzystania z zasobów przyrody sprawia, że część z nich jest już na wyczerpaniu Zasoby przyrody Nieodnawialne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, torf, rudy metali, gaz ziemny. Odnawialne: wody głębinowe, wody powierzchniowe, lasy, rośliny, zwierzęta.

„Lepsze życie”  Każdy człowiek marzy o dobrobycie i postępie. Ten dobrobyt często utożsamiany jest z wysokimi dochodami, szybkimi samochodami, szerokimi autostradami, najnowocześniejszymi urządzeniami itp.  W pogoni za tymi celami nie dostrzega problemów z tym związanych.  Żyje w ciągłym biegu, w przeludnionych miastach, wdycha zanieczyszczone powietrze, znosi bezustanny hałas, godzi się z cuchnącymi zwałowiskami odpadów, zanieczyszczonymi wodami, skażoną żywnością, zabudowywaniem betonem kolejnych terenów zielonych…  W tej pogoni za „lepszym życiem” ludzie całkowicie zapominają, że od zarania dziejów wszelkie bogactwo i postęp mają swoje korzenie w naturze.  Człowiek jest cząstką przyrody.

Antropopresja  Rozwój cywilizacji i wzrost liczebności populacji ludzkiej spowodowały coraz większą presję człowieka na przyrodę.  Działalność człowieka doprowadziła do zniszczenia naturalnych siedlisk dużych drapieżników i ograniczenia powierzchni ich łowisk, co w konsekwencji również przyczyniło się do drastycznego zmniejszenia ich liczebności lub wymarcia.  Pozostałe jeszcze naturalne ekosystemy wymagają troski i ochrony ze strony wszystkich mieszkańców Ziemi.

 Skutki dewastacji środowiska są widoczne w szczególności na terenach wielkoprzemysłowych, np. w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, oraz w dużych aglomeracjach miejskich.  Degradację środowiska pogłębia się poprzez zajmowanie coraz większych powierzchni pod budowę osiedli mieszkaniowych, dróg i autostrad.  Zjawiska podobne, lecz o większym zasięgu mają obecnie miejsce w wielu regionach świata.  Kwaśne deszcze, które są dziś powszechnym zjawiskiem, powodują stopniowe wymieranie lasów iglastych w całej Europie, są też przyczyną ogromnych strat gospodarczych, gdyż przyśpieszają korozję wszelkiego rodzaju konstrukcji stalowych oraz niszczenie wapiennych zapraw murarskich.  Masowe wycinanie oraz wypalanie puszcz tropikalnych i tajgi potęguje efekt cieplarniany oraz zaburzenia globalnego obiegu wody.  W podobnym stopniu jak lasy zagrożone są także ekosystemy mórz i oceanów, które nieustannie są zanieczyszczane ściekami z zakładów przemysłowych oraz sieci komunalnych miast, znajdujących się w ujściach rzek lub wybudowanych na wybrzeżu. Antropopresja

 Największe zagrożenie stanowią jednak katastrofy tankowców i morskich platform wiertniczych. Choć nie zdarzają się one codziennie to ich skutki odczuwalne są przez wiele lat.  W wyniku wycieków ropy oraz produktów ropopochodnych na powierzchni mórz tworzą się przemieszczające się plamy. Ograniczają one dostęp tlenu, zlepiają pióra ptaków i sierść ssaków. Zanieczyszczona w ten sposób woda staje się trucizną dla ryb i innych organizmów wodnych.  Równie szkodliwe są jednak wycieki ropy i paliw na lądzie. Usuwanie skutków tych wycieków jest kosztowne i czasochłonne.  Współczesna produkcja rolna charakteryzuje się dużą mechanizacją oraz intensywną chemizacją.  Nadmierne stosowanie nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin powoduje skażenie gleby, wody i żywności metalami ciężkimi oraz pestycydami.  Skażenia są szkodliwe nie tylko dla zwierząt ale także dla nas.  Wiele szkód w przyrodzie wywołują także nieprawidłowe melioracje, czyli odwadnianie terenów rolniczych.  Niewłaściwa melioracja przyspiesza spływ wód powierzchniowych i powoduje obniżenie wód gruntowych oraz pustynnienie dużych obszarów. Tego rodzaju sytuacja powstaje w centralnej Polsce. Antropopresja

Wpływ człowieka na przyrodę Jesteśmy świadkami:  wymierania lasów,  osuszania bagien,  zanikania naturalnych ekosystemów,  zachwiania równowagi w biocenozach,  degradacji środowiska,  katastrof ekologicznych,  zmian klimatycznych.

 Powodowane przez człowieka w ostatnich dziesięcioleciach zmiany w środowisku nakładają się na skutki naturalnych zjawisk przyrodniczych, na przykład wybuchów wulkanów, powodzi, pożarów, huraganów.  Działalność człowieka doprowadziła do zaburzeń, odczuwalnych w skali całej planety.  Ochrona przyrody stała się koniecznością. Wpływ człowieka na przyrodę

 Badania ekologów wykazują, że każdego dnia na Ziemi bezpowrotnie ginie kilka gatunków roślin i zwierząt.  Znane paleontologom przypadki masowego wymierania gatunków związane były ze zmianami klimatycznymi.  Przypuszcza się, że do wyginięcia wielkich zwierząt w okresie paleolitu, (np. mamutów) przyczynił się człowiek.  Coraz dłuższa jest lista gatunków, które to my, ludzie, pośrednio lub bezpośrednio unicestwiliśmy.  Tempo wymierania gatunków wciąż rośnie, a przyczyn jest coraz więcej, np. masowe polowania, stosowanie pestycydów, zatrucie powierza, kwaśne deszcze, osuszanie bagien, masowe pozyskiwanie surowców naturalnych i związane z tym niszczenie siedlisk roślin i zwierząt. Wpływ człowieka na przyrodę

Co to jest „Czerwona księga Gatunków Zagrożonych”  Czerwona lista (Red List) to światowy/kontynentalny lub krajowy wykaz gatunków wymarłych, ginących, zagrożonych i rzadkich w poszczególnych grupach systematycznych, dla których określono kategorię zagrożenia, zgodnie z kryteriami opracowanymi przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN).  To właśnie ta organizacja w 1993r. po raz pierwszy opublikowała “Czerwona księgę”.

„Czerwone Księgi” zawierają:  opis biologiczny gatunku,  opis siedliska,  mapę rozmieszczenia (na świecie lub w danym kraju),  dane o liczebności populacji,  kategorię zagrożenia zgodną z kryteriami opracowanymi przez IUCN,  opis czynników zagrożenia,  propozycje działań ochronnych,  rycinę lub zdjęcie gatunku i jego siedliska,  źródła informacji i literaturę.

 Ostatnia edycja Czerwonej Księgi (z 2007r.) zawiera spis gatunków, z których: jest zagrożonych wyginięciem, w tym  Około gatunków zwierząt  Około gatunków roślin  Większość z nich uzyskała status zagrożonych w wyniku działalności człowieka. „Czerwona księga Gatunków Zagrożonych”

Kategorie zagrożenia gatunków Informacje gromadzone w systemie IUCN są grupowane w kategoriach określających stopień zagrożenia wyginięciem danego gatunku. oszacowane rozpoznane EX całkowicie wymarłe (extinct), oznaczane znakiem † EW wymarłe na wolności (extinct in the wild) - wymarłe w stanie dzikim - klasyfikuje się jako wymarłe na wolności, co oznacza, że pojedyncze okazy, czy nawet populacje mogą żyć jeszcze w hodowlach i ogrodach zoologicznych Zagrożone wyginięciem CR krytycznie zagrożone (critically endangered) - najbardziej zagrożone gatunki EN zagrożone (endangered) - przypisuje się im wysokie ryzyko wymarcia w niedalekiej przyszłości VU narażone (vulnerable) - gatunki, które mogą wymrzeć stosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone NT podwyższonego ryzyka (near threatened - bliskie zagrożenia) - gatunki bliskie zaliczenia do poprzedniej kategorii, ale jeszcze się do niej nie kwalifikujące LC niższego ryzyka (least concern - najmniejszej troski) niedostatecznie rozpoznane DD (data deficient) - taksony o nieokreślonym stopniu zagrożenia, wymagającym dokładniejszych danych nie oszacowane według kryteriów IUCN NE (not evaluated)

Co mówią dane (rok 2007) z czerwonej listy gatunków zagrożonych? Wyginięciem zagrożony jest:  co czwarty gatunek ssaków,  co piąty ptaków,  co trzeci płazów  70 % roślin. Wyginęło już :  785 gatunków,  65 żyje obecnie jedynie w niewoli - stwierdza IUCN, która działa od 1948 roku.

Polska Czerwona Księga Roślin Polska Czerwona Księga Roślin (1993, 2001); powstała w Instytucie Botaniki PAN i Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Księga zawiera opisy:  31 gatunków całkowicie wymarłych (kategoria EX),  7 gatunków wymarłych w stanie dzikim (kategoria EW),  74 gatunki krytycznie zagrożone (kategoria CR),  59 zagrożonych wyginięciem (kategoria EN),  102 narażonych na wyginięcie (kategoria VU),  21 gatunków w kategorii niższego ryzyka (kategoria LR),  2 gatunki o nieznanym stopniu zagrożenia (kategoriaDD).

Polska Czerwona Księga Zwierząt Pierwsza polska czerwona księga zwierząt ukazała się w roku 1992 Na liście tej figuruje:  gatunków, w tym 49 uznanych za wymarłe.  Kręgowce są reprezentowane przez 117 gatunki, w tym 12 wymarłych,  Bezkręgowce – przez 182 gatunki, w tym 37 wymarłych.  Najliczniejszą grupą bezkręgowców są owady, spośród których na liście zamieszczono 991 gatunków.

DODO  Przez tysiące lat na wyspie Mauritius na Oceanie Indyjskim żył dront, którego nazwano dodo.  Po upływie zaledwie dwustu lat od zamieszkania wyspy przez ludzi, ptak dodo został całkowicie wytępiony.  Niezwykły ptak dodo należał do drontów - najbardziej znanych wymarłych gatunków. Wzmianka o nim zachowała się w angielskim powiedzeniu: "martwy jak dront". Zwierzęta, które wyginęły z winy człowieka

ORYKS SZABLOROGI  zamieszkiwał całą Afrykę Północną.  Obecnie został uznany za gatunek wymarły w stanie dzikim,  choć - jak zastrzega IUCN - istniały doniesienia o kilku osobnikach żyjących w Republice Nigru i w Czadzie. Zwierzęta, które wyginęły z winy człowieka

LEW BERBERYJSKI  wyginął w stanie dzikim ok  Na szczęście udało im się przeżyć w ogrodach zoologicznych. Zwierzęta, które wyginęły z winy człowieka

TUR  Ostatnie tury wyginęły na terenie Europy Zachodniej: w X wieku z Francji, na przełomie XI i XII z Niemiec.  W XIV wieku żyły już tylko na Mazowszu. Ostatnie zwierzę padło w 1627 roku niedaleko Grodziska Mazowieckiego.  Wśród przyczyn wymarcia turów wymienia się m.in. polowania, utratę środowiska życia wynikającą z intensywnego rozwoju rolnictwa, zmiany klimatyczne oraz choroby przenoszone przez bydło. Tur atakowany przez wilki. Obraz Heinricha Hardera z około 1920 r. Zwierzęta, które wyginęły z winy człowieka

Zrównoważony rozwój  W celu zapobieżenia globalnej katastrofie ekologicznej naukowcy i politycy niektórych państw podjęli współpracę.  Wszystkie siły najbogatszych państw świata skierowane są na pogodzenie przeobrażeń społecznych i ekonomicznych z racjonalnym wykorzystaniem zasobów środowiska przyrodniczego naszej planety.  Działalność człowieka powinna uwzględnić zachowanie równowagi pomiędzy zaspokajaniem potrzeb człowieka a ochroną zasobów naturalnych Ziemi.

□ Głównym zagrożeniem dla organizmów jest wszelka działalność człowieka taka jak: wylesianie, zanieczyszczenia, kłusownictwo, ruch na rzekach, rozwój przemysłu i komunikacji i inne działania przyczyniające się degradacji środowiska naturalnego. □ W obecnej sytuacji przyroda nie obroni się sama. □ Każdy z nas powinien zadbać o dobro natury, choćby poprzez wiedzę i świadomość wpływu na najbliższe otoczenie i dawanie dobrego przykładu innym. □ O formach ochrony przyrody w Polsce i postawie ekologicznej każdego z nas mowa będzie w następnych prezentacjach. Wnioski

Zadania 1. Wymień nieodnawialne zasoby przyrody. 2. Wymień 4 typy działalności człowieka, zagrażające przyrodzie. 3. Wyjaśnij cel powstawania listy gatunków zagrożonych wyginięciem. 4. Jak się nazywa międzynarodowa organizacja, która opracowała „Czerwoną Księgę”? 5. Która grupa zwierząt w Polsce jest najbardziej zagrożona wyginięciem?

Źródła  Z.Sendecka i wsp., Vademecum.Biologia, Operon 2009  M. Kłyś,K.Żbikowska-Zdun, Biologia, Nowa Era,1994  B.Gulewicz, Biologia,ABC,1998  B.Klimuszko, Biologia,Żak, 2004  J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia,Operon,2007