Magdalena H. Rusek Instytut Archeologii| Uniwersytet Jagielloński Wydział Polonistyki| Uniwersytet Jagielloński Z AJĘCIA WPROWADZAJĄCE

1) Zajęcia wprowadzające- zostaną podzielone na dwie części. Podczas pierwszej zostaną omówione wszelkie kwestie organizacyjne, a także zostanie zaprezentowany plan tematów, które zostaną poruszone w trakcie trwania kursu. Druga część zajęć zostanie poświęcona przybliżeniu słuchaczom najważniejszej terminologii z zakresu antropologii kulturowej, która będzie niezbędna do zrozumienia pewnych kwestii poruszanych na zajęciach. 2) Początki tańca- przedstawienie, w jaki sposób ślady zachowań performatywnych można zaobserwować w materiale archeologicznym oraz do jakich spostrzeżeń może nas to doprowadzić. 3) Taniec w starożytnym Egipcie i jego reminiscencje w dzisiejszej kulturze arabskiej 4) Taniec w śródziemnomorskim kręgu kulturowym- taniec był niewątpliwie jednym z ważniejszych składników kultury starożytnej Grecji, wiążącym się z życiem państwowym i religijnym, stąd też konieczność przypomnienia i zaprezentowania słuchaczom niektórych zagadnień związanych z tym tematem 5) Taniec indyjski cz. 1- podczas dwóch kolejnych zajęć słuchacze zapoznają się z siedmioma podstawowymi stylami tanecznymi pochodzącymi z terenu Indii. 6) Taniec indyjski cz.2 7) Taniec japoński- temat obejmuje omówienie najważniejszych form teatru japońskiego takich jak nō, kabuki oraz bunraku.

8) Afrykański krąg kulturowy- wstępne informacje z zakresu historii regionu oraz zarys podziałów kulturowych 9) Taniec w społecznościach Berberów 10) Afrykańskie rytuały pogrzebowe 11) Wstęp do archeologii Mezoameryki- omówienie najważniejszych kultur rozwijanych się na terenie Ameryki Środkowej wraz z zakreśleniem ich ram chronologicznych. Zajęcia te są niezbędne aby zrozumieć w jaki sposób niektóre idee, powstałe w czasach prekolumbijskich znajdują swoje odzwierciedlenie w myśleniu rytualnym i teatralnym dzisiejszych ludzi zamieszkujących tamte obszary. 12) Myślenie magiczne potomków Majów i Azteków- Xochitlali, nahual (nagual), Xinole 13) Synkretyzm religijny i kulturowy na terenie Mezoameryki- obchody Święta Zmarłych oraz Wielkanocy na terenie Meksyku i Gwatemali 14) Danza de los concheros- Danza de los concheros, znana również jako danza azteca, danza chichimeca lub la danza de la conquista, należy do jednego z najpopularniejszych tańców etnicznych, którego korzeni można doszukiwać się już w czasach prekolumbijskich. Tancerze starają się zobrazować adaptację rdzennej ludności indiańskiej, nie tylko do wiary katolickiej, ale także do europejskiej kultury i sztuki narzuconej przez najeźdźców. 15) Zajęcia podsumowujące materiał

Rytuał – zespół specyficznych dla danej kultury symbolicznych sekwencji sformalizowanych czynów i wypowiedzi, wykonywanych w celu osiągnięcia pożądanego skutku, który jednakże może być znacznie oderwany od pozornie oczywistego celu funkcjonalnego. Rytuał jest niekiedy traktowany jako synonim słowa obrzęd, choć w mowie potocznej ma nieco bardziej ekstensywny kontekst. Rytuały często wiążą się z takimi zjawiskami jak sacrum a niekiedy też tabu. Bywają automatyzowane, przekształcając się w nawyk. Błędem jest twierdzić, że są związane wyłącznie z religiami. Jak dowodzi Jean Maisonneuve, są powszechne w dzisiejszych społeczeństwach rytuały świeckie, takie jak kibicowanie klubowi sportowemu, czy też chodzenie na zakupy, nie tylko w celu kupowania niezbędnego towaru, ale też sprawienia sobie satysfakcji

Rytuał oczyszczenia (Indie) Rytuał upuszczenia krwi (Majowie, Gwatemala)

Warunki, jakie musi spełniać zjawisko, by mogło być określone mianem rytuału (według Wojciecha Burszty i Michała Buchowskiego): Działanie zestandaryzowane - jest domeną konwencji - odtworzeniem schematu, scenariusza, działanie musi być powtarzalne, Działanie społeczne - Społeczny charakter rytuału nie oznacza jednak, że nie może być on domeną jednej osoby. Osoba przebywająca w samotności nie zostaje przecież wyłączona poza obręb społeczeństwa, wciąż pozostaje w sytuacji społecznej, ponieważ może orientować swoje działania na innych ludzi, w których fizycznym pobliżu nie musi się jednak znajdować, Działanie pozatechniczne - działanie irracjonalne, działanie, w którym nieadekwatnie dobiera się środki do celów lub takim, w którym jako cel obiera się coś, na co jednostka działająca nie ma wpływu, Odniesienie religijno-magiczne - cecha, odróżniająca rytuał od ceremonii. Działanie posiadające odniesienie do religii, które orientuje go na sferę szeroko rozumianej transcendencji

Obrzęd to zespół zakorzenionych w tradycji, najczęściej określonych przepisami, czynności i praktyk o znaczeniu symbolicznym, towarzyszących jakiejś uroczystości o charakterze związanym z charakterem społeczności. Obrzędy dzielimy na religijne i świeckie. Rodzaje obrzędów: inicjacyjne - np. obrzezanie, chrzciny afirmacyjne - np. jubileusz pracy, pożycia małżeńskiego współżycia - np. świąt rodzinnych izolacji - np. pożegnanie, pogrzeb przejścia - np. ślub

Zwyczaj – termin ten w mowie potocznej używany jest często zamiennie ze słowem obyczaj, jednak w niektórych naukach (np. w socjologii) terminom tym nadaje się różne znaczenie. Dla socjologa słowo zwyczaj oznacza ustalony w zbiorowości sposób zachowania się (jest w skali zbiorowej odpowiednikiem indywidualnego nawyku), jego istnienie jest oparte na tradycji, ma charakter nieuświadomionego naśladownictwa tego co robią inni członkowie. Zwyczaj różni się od mody o wiele większą trwałością, natomiast od obyczaju, tym że jego nieprzestrzeganie nie niesie dla członka grupy żadnych negatywnych konsekwencji. Przykładem obyczaju jest następujące zachowanie - mężczyźni będący katolikami zdejmują nakrycie głowy przed wejściem do kościoła. Niedostosowanie się do tego wymogu spowodowałoby negatywną reakcję ze strony grupy. Przykładem zwyczaju w tej samej społeczności jest natomiast przychodzenie do kościoła niektórych kobiet w odświętnych chustach, jednak niezałożenie chusty nie będzie postrzegane przez współwyznawców jako coś nagannego.

Obyczaj – forma zachowania powszechnie przyjęta w danej zbiorowości społecznej i poparta uznawaną w niej tradycją. Obyczaj jest elementem kontroli społecznej, stąd jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną reakcję ze strony grupy. Obyczaje są przekazywane z pokolenia na pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli. Ogół obyczajów w danej zbiorowości tworzy jej obyczajowość. Cechy obyczajów: - Obyczaj jest elementarnym pojęciem wszystkich współczesnych nauk społecznych. - Obyczaje są ściśle związane z systemem wartości, które są wyznawane i praktykowane przez daną grupę społeczną (kulturową). - Obyczaje regulują szeroki zakres spraw o istotnym znaczeniu społecznym, które pozostają poza sferą obowiązywania prawa. - Obyczaje opierają się na tradycji. - Obyczaje są pochodną procesu akulturacji. - Obyczaje są elementem kontroli społecznej. - Obyczaje są sankcjonowane przez różne odmiany presji społecznych. - Obyczaje cechuje regularność. - Obyczaje są elementem składowym procesu socjalizacji jednostki. - Ogół obyczajów określa ogólną obyczajowość (mentalność) grupy.

red. naukowa: Andrzej Chwalba Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008

Kult religijny – integralny składnik religii, który w szerokim tego pojęcia znaczeniu oznacza czynności, dokonywane z pobudek religijnych, zaś w wąskim znaczeniu oznacza ustalone rytuały, odprawiane ku czci wobec sacrum Kult rzeki Ganges

Pierwszym i najprostszym etapem kultu był ryt indywidualny, których łączenie doprowadziło do powstania obrzędu – schematycznych czynności, dokonywanych przez określone jednostki (szamana, czarownika bądź kapłana). Ewoluując dalej, obrzęd rozwinął się w system nakazów kulturowych – tabu – złamanie których powodowało reakcję społeczności danej kultury, a następnie w rytuał – sformalizowany zespół czynności. Ostatnie stadium związane było z wykształceniem się stanu kapłańskiego Najstarszą odmianą kultu religijnego był kult w rodzinie. Przejawiał się w kulturach, które wyznawały kult przodków, a swoje wpływy rozciągnął na czynności codzienne, jak jedzenie czy praca. Jego oddziaływanie widoczne było najbardziej podczas przełomowych w życiu rodziny wydarzeń, np. narodziny dziecka. Kult w rodzinie obejmował swoimi wpływami nie tylko daną rodzinę, ale i jej najbliższe otoczenie. Obowiązki opiekuna kultu sprawował w zależności od obyczajów ojciec lub matka. W miarę rozwoju społeczności kult rodzinny przekształcił się w kult klanowy. W bardziej skomplikowanym ustroju społecznym, gdzie idea narodowa współistniała z ideą religijną, kult szczepowy przybierał cechy kultu narodowego. W przypadku religii światowych kult odpowiednio nie był zamknięty w granicach jednego państwa, tylko wykraczał poza nie

Czynności kultowe: 1) Ofiara- typowy element kultu religijnego, występuje we wszystkich religiach. Jej celem jest uzyskanie przychylności bóstwa poprzez oddanie mu najwłaściwszego według ofiarodawcy daru. W najdawniejszych czasach najcenniejszym darem była ofiara krwawa, składana z ludzi bądź zwierząt, zastąpiona z czasem symbolami (np. kukłami). Do rodzajów ofiary zalicza się także okadzanie miejsc świętych. Czas, miejsce i sposób składania ofiary wraz z ewolucją kultu zostały uzależnione od pór roku i miejsc, w których zaczęto wznosić świątynie, gdzie służyli przedstawiciele danego kultu. Ofiary dokonują wyspecjalizowane w tych czynnościach osoby, odpowiedzialne za przestrzeganie przypisów ceremonii ofiarnej.

Francisco de Goya- „Ofiara dla Priapa” Priap- grecki i rzymski bóg płodności, zapewniający urodzaj.

Czynności kultowe: 2) Modlitwa – wezwanie do bóstwa – jako czynność kultowa występuje w większości religii. Wywodzi się z zaklęć, charakterystycznych dla praktyk magicznych. Ewoluując, modlitwa-zaklęcie wzbogacała się o treści dziękczynne, wielbiące itd. Podczas modlitwy często wykonywane są określone gesty (np. składanie rąk) i wykorzystywane rytualne przedmioty Lhasa (Tybet)

Czynności kultowe: 3) Ablucje i oczyszczenia zostały przyjęte ze zwyczajów świeckich. Higiena odgrywała ważną rolę zwłaszcza w krajach o gorącym klimacie. Przed wejściem do pałacu obmywano twarz, ręce i nogi. Gdy praktyki związane z kultem władcy przeniesiono na bóstwo, tj. zaczęto oddawać bogom cześć na wzór królewski, zwyczaj obmywania także rozciągnięto na świątynie. Z czasem brud cielesny zaczął symbolizować brud duchowny i ablucja traktowana była jako oczyszczenie od zła. W krajach o chłodnym klimacie obmycie zastąpiono symbolicznym kropieniem wodą Noc Kupały

ANTROPOLOGIA TEATRU- ????????????

„Nurtem opozycyjnym wobec badań semiologicznych, który współcześnie zyskuje wielu zwolenników, jest antropologia teatru. Swoją metodologię badań czerpie z antropologii kultury. Teatr jest postrzegany jako jeden z rytuałów. Podstawową funkcją teatru jest zdaniem antropologów metakomentarz społeczny czyli, uświadomienie najważniejszych wartości, obecnych w danej kulturze (George Bateson). Wskazuje się również, że teatr nie tylko odzwierciedla wartości, ale i komunikuje znaczenia, szczególnie konflikty, dla których szuka sposobu rozwiązań (Victor Turner i Richard Schechener). Poszukuje się uniwersalnych sposobów działania człowieka w sytuacji przedstawiania (Eugenio Barba i działająca od 1980 roku Międzynarodowa Szkoła Antropologii Teatru – ISTA)”

A. Artaud J. Grotowski

L. Kolankiewicz M. Kocur W. Szturc

Malarstwo jaskiniowe Lascaux

paleolit (od początku gatunku ludzkiego do końca plejstocenu): a) dolny – wczesne hominidy do Homo erectus (od początku człowieka do 300/250 tys. lat temu), b) środkowy – okres występowania neandertalczyka (od ok. 300/250 tys. do ok. 40 tys. lat temu), c) górny – pojawienie się człowieka kromaniońskiego (Homo sapiens sapiens; od ok. 40 tys. do 10 tys. lat temu; koniec plejstocenu); epipaleolit okres przejściowy na terenie Bliskiego Wschodu pomiędzy gospodarką łowiecko-zbieracką a wytwórczą (rolnictwo; od ok 17 tys. do 10 tys. lat temu); Mezolit dla kultur kontynuujących gospodarkę łowiecko-zbieracką, mających sporadyczny kontakt z ludami prowadzącymi gospodarkę wytwórczą (od ok. 10 tys. lat temu, w niektórych rejonach świata po dziś dzień); neolit to okres gospodarki rolniczo-hodowlanej i ceramiki; dzieli się na:a) preceramiczny – wczesne społeczeństwa wytwórcze nie znające ceramiki (10 tys. do 8 tys. lat temu),b) ceramiczny – pojawienie się ceramiki (w różnych okresach w zależności od rejonu),c) eneolit – zwany również chalkolitem; pojawienie się miedzi (5,5 tys. do 3,4 tys. lat p.n.e.).

Góry Smocze (RPA)

Dziękuję za uwagę