1 Relacje między jednostkami języka Monika Sułkowska

2 1. SynonimiaSynonimia 2. AntonimiaAntonimia 3. Homonimia (vs. polisemia)Homonimiapolisemia 4. Hiponimia i hiperonimiaHiponimiahiperonimia 5. ParonimiaParonimia Bibliografia

3 SYNONIMIA Inaczej: bliskoznaczność lub synonimiczność. Jest to relacja semantyczna zachodząca między wyrazami lub związkami wyrazowymi, które posiadają to samo lub bardzo podobne znaczenie. Np. auto = samochód ; lingwistyka = językoznawstwo. Synonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié signifiant 1 signifiant 2

4 Przyczyny powstawania synonimów w językach: 1.Przenikanie do języka elementów z gwar i dialektów, np. pyra = ziemniak. 2. Przenikanie do języka elementów z gwar środowiskowych, np. glina (z języka złodziei) = policjant. 3.Przenikanie do języka elementów z języków obcych, np. koneser (z języka francuskiego) = znawca. 4.Tendencja do eufemizmów oraz do wyrażeń ekspresywnych, np. wyciągnąć kopyta = przenieść się na łono Abrahama = umrzeć.

5 S y n o n i m i c z n e m o g ą b y ć: 1.Wyrazy, np. językoznawstwo = lingwistyka. 2. Formy fleksyjne, np. profesorowie = profesorzy. 3. Konstrukcje składniowe, np. rzucić kamieniem = rzucić kamień ; Zdziwiło nas, że Janek tak wcześnie wyjechał.= = Zdziwił nas tak wczesny wyjazd Janka.

6 Synonimia całkowita Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą zastępować się w każdym kontekście i ich znaczenie pozostaje takie same. Ten typ synonimii jest bardzo rzadki w językach naturalnych. Zdecydowanie częściej obserwowane w językach jest zjawisko synonimii cz ęś ciowej.

7 Synonimia cz ęś ciowa Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą się zastępować tylko w niektórych kontekstach. Np. mąż i małżonek : „mój mąż” i „mój małżonek”, ale tylko „mąż stanu”. Synonimy częściowe mogą też różnić się na poziomie stylu, bądź rejestru językowego. Np. pieniądze i forsa, nogi i giry.

8 ANTONIMIA Inaczej: przeciwstawność znaczeń. Jest to relacja semantyczna między jednostkami języka, których znaczenia są przeciwne. Np. duży # mały ; dobry # zły Antonimia jest podstawową relacją semantyczną, na bazie której konstytuują się języki naturalne.

9 Antonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 # signifié 2 signifiant 1 signifiant 2

10 Można wyróżnić kilka typów antonimii, np. Antonimia wła ś ciwa: Znaczenia przeciwne sytuują się na dwóch biegunach tej samej osi, np. dobry # zły ; duży # mały. Antonimia komplementarna: Znaczenie przeciwne wynika z zaprzeczenia znaczenia innej jednostki leksykalnej, np. żywy # martwy. Z tego, że X jest martwy, wynika, że X nie jest żywy.

11 Antonimia przez konwersj ę : Jest to relacja między wyrażeniami, które różnią się od siebie tylko układem miejsc walencyjnych, np. sprzedawać # kupować. Jan kupuje samochód od Piotra. Piotr sprzedaje samochód Janowi.

12 HOMONIMIA Jest to relacja między jednostkami języka, które mają taką samą formę zewnętrzną, ale odmienne znaczenia. Np. BAR – 1. zakład gastronomiczny; 2. bufet, przy którym spożywa się posiłki. BAR – pierwiastek chemiczny. BAR – jednostka ciśnienia.

13 Homonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2 signifiant 1 = signifiant 2

14 Homonimia może zachodzić na poziomie: 1.Morfologii, np. dam - jako forma czasownika dać albo D. l. mn. rzeczownika dama. 2. Słownictwa, np. rola (aktora) i rola (uprawna). 3.Składni, np. wyrażenie zdrada przyjaciela oznacza, że przyjaciel zdradził, albo że przyjaciel został zdradzony.

15 Homofonia: Relacja między jednostkami, które mają tożsamy kształt dźwiękowy. Np. morze i może ; ważyć i warzyć. Homografia: Relacja między jednostkami o tożsamej postaci pisanej. Np. zamarzać (= pokrywać się lodem) i zamarzać ( czasownik wielokrotny od zamarzyć).

16 Homonimia absolutna: Relacja, która obejmuje jednostki tożsame zarówno na poziomie dźwiękowym, jak i graficznym. Jest to przypadek homografii i homofonii jednocześnie. Np. BAR = 1. zakład gastronomiczny; 2. bufet, przy którym spożywa się posiłki. BAR = pierwiastek chemiczny. BAR = jednostka ciśnienia.

17 Homonimia całkowita: Występuje wtedy, gdy wszystkie formy gramatyczne traktowanych jednostek są zbieżne. Np. para (=dwa przedmioty) i para (= substancja w stanie lotnym) zachowują takie same formy fleksyjne. Homonimia cz ęś ciowa: Zbieżność może dotyczyć tylko niektórych form fleksyjnych. Np. zamek (=budowla) i zamek (=urządzenie do zamykania) różnią się w odmianie : D. lp.: zamku vs. zamka.

18 Homonimia jest czasem w praktyce trudna do odróżnienia od polisemii. POLISEMIA Inaczej: wieloznaczność. Jest to zjawisko polegające na tym, że jednemu elementowi językowemu (np. wyrazowi) odpowiada więcej niż jedno znaczenie.

19 Polisemię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2signifié 3 signifiant

20 Tradycyjnie przyjmuje się, iż spotykamy się z polisemią wtedy, gdy między poszczególnymi znaczeniami zachodzi relacja podobieństwa, której brak jest w przypadku homonimii. Np. wyraz zamek o interpretacjach znaczeniowych: 1.‘mechanizm do zamykania drzwi’ 2.‘suwak, coś, co służy do zapinania ubrania’, jest traktowany jako polisemiczny, a obu znaczeniom przypisuje się element „podobny” – zamykanie.

21 Trzecia interpretacja znaczeniowa wyrazu zamek 3. ‘budowla obronna’, nie zawiera elementów podobnych do interpretacji 1. i 2., w związku z czym postuluje się tutaj dwa homonimiczne leksemy: zamek I – o znaczeniach 1. i 2. Zamek II – o interpretacji semantycznej 3.

22 W odróżnieniu homonimii od polisemii pomaga także etymologia jednostek leksykalnych: W przypadku homonimii jednostki leksykalne mają różne pochodzenie etymologiczne. Np. bal = wielka zabawa taneczna – pochodzi z jęz. francuskiego; bal = gruby pień drzewa – pochodzi z jęz.germańskich. Polisemia może występować wtedy, gdy mamy do czynienia z jedną jednostką leksykalną, pochodzącą z jednego źródła.

23 HIPONIMIA I HIPERONIMIA Relacje te opierają się na przynależności i zawieraniu. Hiponim to termin, którego sens zawiera się w szerszym zakresie znaczeniowym hiperonimu. Hiperonim to termin o znaczeniu ogólnym, któremu podporządkowana jest klasa wyrazów wobec niego podrzędnych i bardziej szczegółowych znaczeniowo, będących jego hiponimami.

24 Np. w relacji terminów pies i zwierzę : pies to hiponim, a zwierzę to hiperonim. Natomiast w relacji pies i jamnik : pies to hiperonim, a jamnik to hiponim. Klasa obiektów oznaczanych przez hiperonimy zawiera w sobie klasę obiektów określanych jako hiponimy.

25 Relację hiponimii / hiperonimii można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié hiponimu signifié hiperonimu

26 PARONIMIA Jest to relacja pomiędzy jednostkami leksykalnymi, które mają różne znaczenia, ale podobną (choć nie taką samą) formę zewnętrzną. Np. adoptować i adaptować, koncert i koncern, klips i klops, przepraszać i przepłaszać.

27 Paronimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2 signifiant 1 ~ signifiant 2

28 Można wyróżnić: 1.Paronimi ę ze wzgl ę du na wspólno ść rdzenia, np. abstrakcja i dystrakcja. 2. Paronimi ę ze wzgl ę du na podobie ń stwo brzmieniowe, np. pal i bal.

29 Wybrana bibliografia: 1.Encyklopedia Językoznawstwa Ogólnego, pod red. K.Polańskiego, 1999, wyd. II, Wrocław, Ossolineum. 2. Encyklopedia Języka Polskiego, pod red. S.Urbańczyka i M.Kucały, 1999, wyd. III, Wrocław, Ossolineum. 3. Awramiuk E., 1999, Systemowość polskiej homonimii paradygmatycznej, Białystok. 4. Grochowski M., 1982, Zarys leksykologii i leksykografii, Toruń.

30 5.Lyons J., 1975, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa, PWN. 6. Słownik terminologii językoznawczej, pod red. Gołąb Z., Heinz A., Polański K., 1970, Warszawa, PWN. 7. Żmigrodzki P., 2005, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice, Wyd. UŚ.