UCZEŃ Z ZABURZENIAMI ZACHOWANIA W ŚRODOWISKU SPOŁECZNYM Włodzimierz Foryś

Socjologia w kontekście zaburzeń zachowania interesować się będzie przede wszystkim szeroko pojętym wpływem grupy społecznej, a także społeczeństwa w ogóle na jednostkę, określi wpływ środowiska społecznego na człowieka, proces wychowania i socjalizacji. Interesującym dla socjologicznej perspektywy aspektem jest kwestia norm społecznych. Refleksja nad genezą ich naruszania zbliża ujęcie socjologiczne do psychologicznego, gdyż przyczyny naruszania mogą mieć różnorodny charakter.

M.in. wymienić tu należy sytuacje: gdy jednostka nie zinternalizowała wartości kulturowych; gdy internalizacja objęła normy odmienne od dominującego w społeczeństwie systemu wartości; gdy nastąpił konflikt między różnymi wartościami akceptowanymi przez daną jednostkę; gdy nastąpiła niewłaściwa hierarchizacja zinternalizowanych norm; gdy miało miejsce generalne zaburzenie wartościowania w trakcie rozwoju dziecka.

Społeczeństwo ustanawia system norm, tworzy na różnych poziomach system kontroli społecznej i poprzez prawo kwalifikuje łamanie norm. W podejściu socjologicznym ważne jest wskazanie społecznych uwarunkowań zaburzeń zachowania. Najistotniejszymi są tutaj trzy grupy społeczne: -rodzina, - grupa szkolna - grupa rówieśnicza. Przyczyny trudności przystosowawczych tkwią najczęściej w środowisku, które jest pod jakimś względem wypaczone: - nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka, - stawia zbyt wysokie wymagania w stosunku do jego możliwości rozwojowych, - dostarcza negatywnych wzorów postępowania

Rozwój psychiczny dziecka zależy od środowiska, w którym ono przebywa, przede wszystkim od środowiska społecznego. W toku interakcji dziecka ze środowiskiem, tworzą się doświadczenia, które stanowią podstawę jego społecznego działania. W ten sposób rozwija się socjalizacja dziecka, czyli proces kształtowania osobowości jednostki i przystosowania jej do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu jej i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający porozumiewanie się i inteligentne działanie.

Zdaniem H. Spionek na rozwój psychiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska: środowisko rodzinne szkolne rówieśnicze

Dziecko Środowisko rodzinne Środowisko rówieśnicze Środowisko szkolne

ŚRODOWISKO RODZINNE

Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka. Powinny być w nim zaspokajane następujące potrzeby: pewność i poczucie bezpieczeństwa, solidarność i łączność z bliskimi osobami, miłość, uznanie. Jeśli któraś z wymienionych potrzeb nie będzie zaspokajana, rozwój dziecka może przebiegać wadliwie.

Zaburzenia zachowania powoduje zła atmosfera domowa: ostre konflikty między rodzicami, stwarzających poczucie stałej niepewności w domu; faktyczna dezintegracja rodziny, poczucie obcości (w szkole dziecko zachowuje się coraz gorzej); aktywny udział dziecka w rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych rodziny, w kłótniach, próbach pozyskiwania dziecka przeciwko jednemu z rodziców; stałe awantury, przy niskim poziomie kulturowym środowiska, które z istnieniem dziecka w ogóle się nie liczy; alkoholizm rodziców, libacje, brak zainteresowania dzieckiem;

cd. egoistyczna postawa rodziców zapewniających wysoki standard materialny, ale z bezkrytycznym eksponowaniem tego stanu na zewnątrz; izolacja rodziców od otoczenia, zamknięcia się jedynie w kręgu rodziny; postawy rodziców reprezentujących odmienne od proponowanych przez szkołę treści wychowawczych.

Według H. Spionek na powstawanie zaburzeń zachowania mają wpływ różne typy postaw rodziców.

Patogenną rolę w rozwoju dziecka odgrywają następujące typy matek: matka agresywna - całą agresję będącą wynikiem frustracji życiowych kieruje na dziecko, matka nadmiernie skrupulatna i lękowa - mająca fobię infekcji, chroniąca dziecko przed demoralizacją, więc zakazująca kontaktów rówieśniczych lub kontrolująca każdy krok dziecka, matka, dla której dziecko jest środkiem kompensacji niespełnionych pragnień i zawiedzionych nadziei życiowych. Otacza ona dziecko nadmierną opieką, lecz jest jednocześnie skłonna odrzucić dziecko emocjonalnie, jeżeli nie spełnia ono jej oczekiwań i pokładanych w nim nadziei.

Patogenna rola trzech typów ojców: ojciec nieobecny, czyli taki, który nie przejawia zainteresowania wychowaniem dziecka, ojciec rygorystyczny, stawiający nadmierne wymagania w stosunku do dziecka, zbyt surowy, ojciec groźny, charakteryzujący się tajoną wrogością w stosunku do własnych dzieci, postrach rodziny.

Złe postawy rodzicielskie wg. M. Ziemskiej Unikająca – rodzice mało interesują się dzieckiem i jego problemami. Unikanie może wiązać się z zewnętrznym brakiem troski o dziecko, zaniedbaniem jego podstawowych potrzeb biologicznych i ekonomicznych. Odrzucająca – rodzice odrzucający dziecko są mu niechętni albo nawet wrodzy. Sporadycznie (można to już nazwać patologią zachowania) niechęć w stosunku do dziecka wyzwala okrucieństwo.

cd. Nadmiernie wymagająca – koncentracja na dziecku z tendencjami do stałego korygowania i ulepszania wiąże się niekiedy z odrzucaniem dziecka. Nadmiernie korygowanie może jednak wypływać z chęci posiadania dziecka-ideału, a więc z brakiem akceptacji ich dziecka takiego, jakim ono jest. Nadmiernie chroniąca – nadmiernie ochranianie dziecka przez rodziców wynika często z ogólnie lękowego nastawienia jednego z rodziców lub obojga z nich do otaczającego świata; rodzice tacy w każdej sytuacji życiowej dostrzegają zagrożenie dla dziecka i starają się je przed nim uchronić.

Szczególnie negatywny wpływ na dziecko maja zjawiska patologiczne w życiu rodziny: kryminalizm, pasożytnictwo, prostytucja, przemoc seksualna wobec dzieci, alkoholizm, narkomania, hazard, łamanie norm obyczajowych i moralnych

ŚRODOWISKO RÓWIEŚNICZE

Obok domu rodzinnego w procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania, zaspokaja, bowiem wiele psychicznych i społecznych potrzeb dziecka.

Atrakcyjność takiej grupy polega m.in. na tym, że: pozwala odbudować poczucie własnej wartości, poczucie bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu, takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców i instytucji wychowawczych, system wartości i norm uznawanych przez ogół społeczeństwa, przynależność do niej stwarza możliwość decydowania o sobie i uzyskania statusu samodzielnej, niezależnej od innych osób jednostki.

Dzieci, które nie otrzymują w domu wystarczającej uwagi, pochwały, nagrody w postaci uśmiechu czy przytulenia łatwo w wieku dorastania lgną do grup rówieśniczych, nieformalnych, gdzie w sposób nie zawsze akceptowany realizują niezaspokojone potrzeby: grupa pochwali, pozwoli na poczucie własnej wartości, nie kontroluje, grupa pali - „wychowanek" pali, grupa pije - „wychowanek" pije, grupa ulega ewolucji - dzisiejszy "wychowanek" jutro jest nauczycielem.

ŚRODOWISKO SZKOLNE

Ważnym środowiskiem wychowawczym jest szkoła, w której niestety zachodzi wiele niepokojących zjawisk. O ile szkoły realizują funkcje edukacyjne, to już od dość dawna nie wypełniają w pełni funkcji opiekuńczej i wychowawczej. We współczesnej dobie coraz bardziej słabnie profilaktyczna działalność szkoły. K. Pospiszyl uważa szkołę za główny, obok rodziny, czynnik kształtowania osobowości jednostki; szkoła wprowadza dziecko w rzeczowe stosunki między ludźmi, zapoznaje je z pracą i odpowiedzialnością. Jednakże bywa także ogniwem w procesie patologizacji, miejscem porażek i niepowodzeń.

Środowisko szkolne: jest środowiskiem zasadniczo różniącym się od domu rodzinnego, atmosfera w niej panująca jest chłodniejsza od panującej w domu, dziecko przestaje być w centrum zainteresowania, nauczyciele odnoszą się do niego z większą rezerwą niż rodzice.

Zniekształcenia relacji wychowawczej dziecko, które manifestuje zaburzone zachowanie nie jest świadome procesu, który przeżywa i nie potrafi go kontrolować wychowawca, który styka się z zaburzonym zachowaniem dziecka może przeżywać silny stres a także może nieświadomie swoją reakcją wzmocnić to zachowanie zachowania dziecka i dysfunkcyjne reakcje wychowawcy mogą się na siebie nakładać, wzmacniać wzajemnie (pętla sprężenia zwrotnego wzmacniającego) ten proces często przybiera charakter gry, w którą uwikłany jest wychowawca i dziecko

Formy pomocy udzielanej dzieciom i młodzieży z zaburzeniami zachowania terapia indywidualna terapia grupowa terapia rodzin leczenie farmakologiczne nauczanie indywidualne kształcenie specjalne umieszczenie w placówce zajmującej się opieką nad dziećmi z zaburzeniami zachowania.

Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi z zaburzeniami zachowania Poradnie Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży Poradnie Psychologiczno – Pedagogiczne Świetlice Socjoterapeutyczne Specjalne Ośrodki Szkolno – Wychowawcze Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii Domy Wczasów Dziecięcych

Podejście środowiskowe do pomocy dziecku z zaburzeniami zachowania: oddziaływanie na jego sytuację we wszystkich środowiskach, w których przejawiają się problemy dziecka: rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza interwencja w rodzinie - przerwanie krzywdzenia dziecka pomoc dziecku i rodzinie (w tym pomoc specjalistyczna) korygowanie zaburzeń w funkcjonowaniu dziecka w środowisku szkoły

cd. pomoc dziecku w budowaniu konstruktywnych relacji w środowisku szkoła potrzebuje wsparcia lokalnego środowiska, między innymi wsparcia specjalistów, w rozumieniu problemów tych dzieci i budowaniu dobrych strategii pomocy każdy profesjonalista stykający się z dzieckiem krzywdzonym lub jego rodziną, może być rzecznikiem dziecka w środowisku szkolnym, może pomóc nauczycielom w zrozumieniu jego sytuacji i zaplanowaniu pomocy.

Literatura Ehrlich S., Wiążące wzory zachowania, Warszawa Konopnicki J., Niedostosowanie społeczne, Warszawa Pecyna M.B., Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa Pecyna M.B., Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Pospieszyl I., Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci i młodzieży, Siedlce Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa, 1985.

cd. Radochoński M. : Zarys psychopatologii dla pedagogów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów Strzemieczny J. : Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci ze szkół podstawowych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973.