STRES W PRACY: PRZYCZYNY, KONSEKWENCJE I SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z NIM. Katarzyna Orlak, Stowarzyszenie Zdrowa Praca Warszawa, 16 marca, 2015 r.

AGENDA SPOTKANIA Blok I: Stres w pracy radcy prawnego – omówienie głównych stresorów w ramach 10 obszarów stresogennych związanych z pracą, – omówienie negatywnych skutków nadmiernego lub chronicznego stresu związanego z pracą. BLOK II: Radca prawny kontra stres związany z pracą – stopień zagrożenia wypaleniem: autodiagnoza zasobów osobistych, – prewencja negatywnych skutków stresu

ROZUMIENIE STRESU Potocznie mówimy o odczuwaniu stresu, gdy działamy pod presją np. gdy musimy szybko zakończyć zadanie albo robić kilka rzeczy jednocześnie Pracę uznajemy za stresującą, gdy chcemy podkreślić, że jest wymagająca Mówimy, że jesteśmy zestresowani, gdy czujemy sie zmęczeni i poddenerwowani Twierdząc, że jesteśmy zestresowani opisujemy naszą reakcję na przeciwności lub wyzwania. Z punktu widzenia psychologii stres to fizyczne, mentalne i emocjonalne napięcie, które występuje wówczas gdy istnieje rozdźwięk między wymaganiami jakie stawia sytuacja a naszymi możliwościami poradzenia sobie z tymi wymaganiami.

STRES ZAWODOWY - MODELE Badacze przedmiotu wykorzystują dwa modele stresu zawodowego: Model wymagania – kontrola – wsparcie (Karasek i Theorell, 1990), gdzie: Wymagania – obejmują wymagania intelektualne, psychofizyczne i związane z odpowiedzialnością oraz determinujące konfliktowość roli Kontrola - oznacza wpływ jaki pracownik ma na wykonywaną przez siebie pracę i obejmuje aspekty poznawcze oraz behawioralne Wsparcie – dotyczy spostrzeganego wsparcia społecznego w miejscu pracy, zarówno ze strony przełożonych jak i współpracowników, a stres jest największy w sytuacji, gdy pracownik staje wobec wysokich wymagań, ma ograniczoną kontrolę nad pracą i otrzymuje znikome lub żadne wsparcie Model nierównowagi między wysiłkiem i nagrodą (Siegrist, 1994), gdzie: Wysiłek – całokształt wymagań i zobowiązań związanych z pracą Nagroda – ogół korzyści materialnych i niematerialnych, jakie pracownik uzyskuje w związku z pracą, w tym np. zarobki, prestiż, możliwości rozwoju osobistego, bezpieczeństwo, a stres jest tym większy, im większa nierównowaga wysiłku wkładanego w pracę i nagrody za ten wysiłek

ŹRÓDŁA STRESU W PRACY - PRZYKŁADY Treść pracy: brak zróżnicowania lub krótkie cykle pracy, praca cząstkowa lub mało znacząca, praca poniżej kwalifikacji, wysoki poziom niepewności, stała ekspozycja na innych ludzi w trakcie pracy, itp. Tempo i ilość pracy : przeciążenie lub niedociążenie pracą, wymuszone tempo pracy, znaczna presja czasu, nieprzekraczalne terminy jako stały element pracy Harmonogram pracy: praca zmianowa, praca w nocy, sztywne godziny pracy, dyspozycyjność, długi dobowy czas pracy lub godziny pracy niedostosowywane do rytmów społecznych Kontrola nad pracą: znikomy udział w procesach decyzyjnych, brak wpływu na obciążenie pracą, tempo pracy, itp.

ŹRÓDŁA STRESU W PRACY - PRZYKŁADY Środowisko i wyposażenie: niewystarczająca dostępność potrzebnego wyposażenia, jego nieadekwatność lub niesprawność, utrudnione fizyczne warunki pracy, takie jak brak miejsca, niewłaściwe oświetlenie, nadmierny hałas Kultura i funkcja organizacyjna: niewłaściwa komunikacja, niski poziom wsparcia w rozwiązywaniu problemów i rozwoju osobistym, nieokreślone cele organizacyjne lub brak akceptacji tych celów Relacje interpersonalne w miejscu pracy: izolacja społeczna lub fizyczna, niewłaściwe relacje z przełożonymi, konflikty interpersonalne, brak wsparcia społecznego, zastraszanie, molestowanie

ŹRÓDŁA STRESU W PRACY - PRZYKŁADY Rola w organizacji: niejednoznaczność roli, konflikt roli oraz odpowiedzialność za innych ludzi Przebieg kariery: stagnacja zawodowa lub niepewność co do ścieżki rozwoju, brak awansu lub zbyt wysoki awans, niskie wynagrodzenie, niepewność zatrudnienia, niski prestiż społeczny pracy Relacja praca-dom: konflikt wymagań praca-dom, niski poziom wsparcia w domu, problemy wynikające z podwójnej kariery

RYZYKA ZWIĄZANE ZE STRESEM ZAWODOWYM (konsensus badaczy OHP, 2010) Obszary stresogenne: Treść pracy Ilość i tempo pracy Harmonogram pracy Kontrola nad pracą Środowisko fizyczne i wyposażenia Kultura organizacyjna Relacje interpersonalne Rola w organizacji Rozwój kariery Relacja praca-dom Reakcje na stres: Fizjologiczne Behawioralne Emocjonalne Poznawcze Długoterminowe konsekwencje dla pracownika: Psychologiczne i społeczne Zdrowie psychiczne Zdrowie społeczne i behawioralne Fizjologiczne i fizyczne Choroby układu mięśniowo- szkieletowego Choroby układu krążenia Cechy jednostki: Płeć Wiek Wykształcenie Konkurencyjność Nadmierne zaangażowanie (overcommitment) Osobowość Ryzyko związane ze stresem zawodowym opracowanie własne na podstawie: Leka i Jain, WHO, 2010

KIEDY STRES ZACZYNA SZKODZIĆ?

SKUTKI STRESU Stres zbyt silny – stres traumatyczny: zaburzenia stanu psychicznego jak zachorowanie na zespół stresu pourazowego (PTSD), w niektórych przypadkach także trwałe zaburzenia osobowości; na poziomie biologicznym dochodzi do ekstremalnie dużego wydatkowania energii głębokiej co skutkuje błyskawicznym starzeniem się organizmu lub nawet śmiercią Stres zbyt częsty – stres chroniczny zaburzenia stanu psychicznego jak: nerwice, depresje, syndrom wypalenia zawodowego; pojawiają się także dolegliwości somatyczne i schorzenia powstałe na skutek przeciążenia poszczególnych systemów organizmu (np. choroby układu krążenia, układu pokarmowego czy układu mięśniowo-szkieletowego)

SKUTKI STRESU Z badań Holmesa i Rahe'a wynika następująca zależność statystyczna pomiędzy występowaniem stresorów w ciągu rokui, a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę: – jednostek stresu = 37% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat – jednostek stresu = 51% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat – ponad 300 jednostek stresu = 79% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 laT (przykładowe obciążenia w kwestionariuszu SRRS Holmesa i Rahe'a: śmierć współmałżonka 100, rozwód 73, ślub 50, utrata pracy 47, przejście na emeryturę 45, reorganizacja przedsiębiorstwa 39, zmiana pracy 36, zmiana godzin lub warunków pracy 20, kłopoty z szefem 23, urlop 13, święta z rodziną 12).

SKUTKI STRESU ZDROWOTNE Stres w pracy stanowi czynnik ryzyka takich chorób jak:  depresja i inne powszechne zaburzenia zdrowia psychicznego  dolegliwości mięśniowo-szkieletowe  choroby układu krążenia  cukrzyca. Leka S., Jain A. Orlak K. (tłum.) (2013) Zagrożenia psychospołeczne i ich wpływ na zdrowie, Warszawa, Stowarzyszenie Zdrowa Praca; Leka S., Jain A. (2010) Health Impact of Psychosocial Hazards at Work: An overview Geneva: WHO. ORGANIZACYJNE Stres w pracy przyczynia się do:  zwiększenia ilości błędów  zwiększenia absencji chorobowej  nasilenia zjawiska prezentyzmu  nasilenia mobbingu i przemocy w pracy  zwiększenia liczby wypadków: PIP podaje, że % wypadków ma związek ze stresem w pracy

SKUTKI STRESU

SKUTKI STRESU: KAROSHI Karoshi to nagłe wystąpienie choroby zagrażającej życiu (zwykle zawału serca lub udaru mózgu) wskutek przeciążenia organizmu. Dotyka ludzi młodych i w pełni zdrowych. Ofiary karoshi nie odczuwały wcześniej żadnych lub prawie żadnych objawów somatycznych sygnalizujących przeciążenie organizm. Do czynników mogących wywołać karoshi zaliczono: pracę w nadgodzinach (100 godzin w miesiącu poprzedzającym wystąpienie choroby lub 80 godzin miesięcznie w okresie od 2 do 6 miesięcy przed wystąpieniem choroby); zadaniowy czas pracy – nieregularne godziny pracy, częstotliwość i stopień zmian w planie pracy, wyprzedzenie z jakim pracownik dowiaduje się o zmianach itp.;

SKUTKI STRESU: KAROSHI Czynniki ryzyka syndromu karoshi cd: praca zmianowa lub w godzinach nocnych – częstotliwość zmian w rozkładzie pracy, przerwy między zmianami, częstotliwość zmian nocnych itd.; obowiązki wymagające spędzania długich godzin w miejscu pracy - ilość czasu spędzanego w miejscu pracy, faktyczne godziny pracy, intensywność pracy (stosunek faktycznego zaangażowania w pracę do czasu spędzanego w miejscu pracy), jakościowy zakres obowiązków, czas na odpoczynek, miejsce i udogodnienia związane z wypoczynkiem itp.; podróże służbowe - częstotliwość delegacji, środki transportu, czas spędzony w środkach transportu i warunki podróży, konieczność nocowania w hotelach, warunki w jakich pracownik nocuje, możliwość wypoczynku w tym czas snu w podróży służbowej, możliwość regeneracji po powrocie z delegacji itd

SKUTKI STRESU: KAROSHI Czynniki ryzyka syndromu karoshi cd: fizyczne warunki pracy – temperatura w miejscu pracy (szczególnie praca w zimnie lub konieczność zmiany temperatury w trakcie pracy i środki ochrony przed takimi warunkami), poziom hałasu (czas ekspozycji na hałas przekraczający 80dB oraz środki ochrony przed hałasem), konieczność zmiany stref czasowych (szczególnie gdy różnica czasu przekracza 5 godzin); poziom obciążenia psychicznego – obowiązki powodujące obciążenie psychiczne na co dzień (stopień obciążenia tego rodzaju obowiązkami, okres przez jaki są wykonywane, doświadczenie, zdolność adaptacji, wsparcie społeczne w miejscu pracy) oraz związany z pracą udział w zdarzeniach traumatyzujacych (rodzaj zdarzenia - wypadek, konflikt - oraz stopień straty lub szkody).

ZAPRASZAM NA PRZERWĘ

ZAGROŻENIE WYPALENIEM ZAWODOWYM

Według licznych autorów wypalenie zawodowe to stan fizycznego, emocjonalnego i umysłowego wyczerpania przejawiającego się poprzez chroniczne zmęczenie. Towarzyszy mu negatywna postawa wobec pracy, ludzi i życia, poczucie bezradności oraz beznadziejności położenia. Obniżona samoocena manifestuje się poczuciem własnej nieadekwatności, niekompetencji i zniechęceniem.

ZAGROŻENIE WYPALENIEM ZAWODOWYM Emocjonalne wyczerpanie - uczucie pustki i odpływu sił wywołane nadmiernymi wymaganiami psychologicznymi i emocjonalnymi jakie stawiała przez pracownikiem praca bądź sam stawiał sobie takie nierealistyczne wymagania wobec własnych możliwości. Depersonalizacja - poczucie bezduszności, bezosobowości, cyniczne patrzenie na innych ludzi, obniżenie wrażliwości wobec innych. Obniżenie oceny własnych dokonań - poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim stanowisku pracy. / Ch. Maslach/

ZAGROŻENIE WYPALENIEM ZAWODOWYM / Ch. Maslach/

PREWENCJA Prewencja pierwszorzędowa, zwana też często „działaniami na poziomie organizacyjnym” odnosi się do działań podejmowanych w kierunku wyeliminowania lub ograniczenia u źródła zagrożeń obecnych w środowisku pracy, Prewencja drugorzędowa dotyczy działań podejmowanych w celu zmodyfikowania sposobu reagowania pracownika na zagrożenia psychospołeczne, w szczególności odnosi się ona do próby nakłonienia pracowników do rozpoznawania oraz właściwego postępowania z mniej poważnymi dolegliwościami i brakiem komfortu psychicznego, Prewencja trzeciorzędowa dotyczy minimalizowania negatywnych skutków zdrowotnych, do jakich doszło wskutek narażenia na stres, poprzez programy postępowania w przypadku wystąpienia choroby, obejmujące też leczenie i rehabilitację.

PREWENCJA: POZIOM INDYWIDUALNY Rady dla pracownika: poddaj weryfikacji swoje cele i priorytety, realnie oceń wymagania, które stoją przed Tobą, jeśli odczuwasz nadmiar obowiązków, dokonaj ich redukcji, zwiększ dystans do otoczenia, jeśli kontakty z ludźmi kosztują Cię zbyt dużo energii, sprawdź, które obszary Twojego życia generują stres, skorzystaj z pomocy rodziny lub przyjaciół, dbaj o dietę, sen, aktywność fizyczną, kontakt z naturą pielęgnuj hobby, zainteresowania, rozwijaj swoje kompetencje sprzyjające lepszemu radzeniu sobie.

PREWENCJA: POZIOM INDYWIDUALNY Kompetencje sprzyjające lepszemu radzeniu sobie ze stresem: Uważność, Komunikacja interpersonalna, Zarządzanie czasem, Zarządzanie konfliktem (inter- i intrapersonalnym), Techniki relaksacji (trening Jacobsona, trening Schultza).

PREWENCJA: POZIOM INDYWIDUALNY Typowe błędy w radzeniu sobie ze stresem: Kawa - spożywana nadmiernie źle wpływa na nasze samopoczucie. Przyczynia się do produkcji dopaminy, czyli popularnie zwanego „hormonu szczęścia" – więc faktycznie poprawia samopoczucie; lecz jednocześnie większa wydzielanie kortyzolu – „hormonu stresu". Słodycze - podwyższony poziom cukru we krwi przyczynia się do wahania nastrojów, a przy tym jest silnie uzależniający. Na dłuższą metę rozregulowuje pracę organizmu i zamiast pomagać nam w radzeniu sobie ze stresem – czyni te zmagania trudniejszymi. Alkohol – picie alkoholu wiąże się z produkcją dopaminy, jednak wytwarza również stres fizjologiczny i podnosi poziom adrenaliny

PREWENCJA: POZIOM INDYWIDUALNY Typowe błędy w radzeniu sobie ze stresem: Odwracanie uwagi od stresora – zajmowanie się czymś innym nie prowadzi do rozwiązania problemu, a niekiedy nawet go zwiększa Wyładowywanie napięcia – może być szkodliwe, szczególnie jeśli agresja przemieszczana jest na innych ludzi niszczenie relacji społecznych Próba odzyskania kontroli poprzez wzmożenie wysiłku – może prowadzić do przeciążenia Nie ma pojedynczego dobrego sposobu radzenia sobie ze stresem – sukces prewencji indywidualnej w dużej mierze zależy od repertuaru strategii zaradczych i adekwatności ich stosowania.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ.