Iliada– epos nad eposami

Homer O Homerze wiemy bardzo niewiele, a problemy z odtworzeniem jego biografii potęgowane są podejściem starożytnych dziejopisów do kwestii biografii ważnych postaci. W starożytności po prostu wierzono, że Homer istniał (co dziś nie jest już takie oczywiste) – i to wystarczało. Poza tym biografowie tamtego okresu uważali, ze biografia im barwniejsza, tym lepsza, a prawda historyczna nie jest aż taka ważna.  Zachowało się ze starożytności siedem fantastycznych żywotów Homera, wszystkie napisane stosunkowo późno, około II-III w. p.n.e., autorstwa między innymi Herodota i Plutarcha. Z nich to właśnie ukazuje się obraz Homera jako ślepego śpiewaka natchnionego przez Muzę. Pochodzenie pierwszego w dziejach pisarza jest nieznane, siedem miast-państw kłóci się o prawo do nazwania Homera swoim rodakiem. Wspomniane fantastyczne żywoty Homera mówią o jego boskim pochodzeniu – był rzekomo synem nimfy i boga Melesa.

Homer Wieloznaczne jest imię poety – „Homer”. U Jończyków oznaczało ono po prostu „ślepiec”, w języku greckim „homeros” oznacza zakładnika. Gdzie indziej występuje uzasadnienie etymologiczne „towarzysz” lub „spajacz”, „zbieracz”, „składacz”, co bliskie jest greckiemu określeniu „twórcy”, czyli „poety”. I tak właśnie – po prostu „poeta”, bez żadnych dodatków – nazywali Homera nieraz Grecy przez całą starożytność. Jego imię mogło być więc tylko symbolem. Oprócz źródeł na wpół fantastycznych istnieją także świadectwa historyczne o Homerze, nie zawsze jednak można wierzyć w ich autentyczność. Jedyną pewną informacją jest fakt, że Homer żył około połowy IX wieku p.n.e. Jego autorstwo „Iliady” i „Odysei” nie jest oczywiste, w obu poematach ani razu nie pojawia się imię autora, tradycja jednak właśnie jemu przypisuje autorstwo dwóch wielkich eposów.

Homer

Kwestia homerycka Z postacią Homera wiąże się tzw. kwestia homerycka. W XVII w. we Francji zaczęto zastanawiać się nad rzeczywistym, historycznym istnieniem Homera. Uważano, iż autorstwo Iliady i Odysei można przypisać wędrownym poetom, zawodowym śpiewakom – tzw. aojdom. Przypuszczano, iż eposy mogły powstać w X w. przed Ch. w postaci twórczości ustnej, spisane zaś miały być dopiero w VI w. przed Ch. w Atenach. Współcześnie przyjmuje się, iż ze względu na zwartą kompozycję i jednolitość stylistyczną autorem dział musiał być jeden człowiek – Homer.

Iliada Obok Odysei drugi z eposów, których autorstwo tradycja przypisuje Homerowi. Oba utwory datuje się na VIII lub VII wiek p.n.e. – stanowią więc one najstarsze zabytki literatury greckiej i europejskiej w ogóle. Oba poematy są eposami heroicznymi. Powstały prawdopodobnie w Jonii  na wybrzeżu Azji Mniejszej – świadczy o tym przede wszystkim ich język, który można scharakteryzować jako archaiczny dialekt joński z elementami dialektu eolskiego. Metrum stanowi heksametr daktyliczny. Tematem utworu jest gniew Achillesa i związane z nim epizody wojny trojańskiej. Tytuł utworu pochodzi od wyrażenia he Ilias poiesis – pieśń o Ilionie (Troi).

Iliada

Geneza wojny trojańskiej Aby zrozumieć wydarzenia opisane wIliadzie – poemacie o dziejach wojny trojańskiej (Ilion to po grecku Troja) – należy cofnąć się w czasie znacznie wcześniej, do wesela księcia tesalskiego Peleusa i pięknej boginki Tetydy. Na wesele zaproszono wszystkich bogów poza Eris, boginią niezgody. Zeus znając jej kłótliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. W pewnym momencie Eris jednak zjawiła się nieoczekiwanie na weselu – przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało się, każda chciała, aby to ją ogłoszoną „tą najpiękniejszą”. Najgłośniej domagały się: Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Zeus rozsądził, że sędzią sporu pomiędzy boginiami będzie młody pasterz, Parys: której on przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie. Parys był synem Priama, króla Troi, miasta leżącego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Na kilka dni przed jego urodzeniem jego matka, Hekabe, miała sen, że wydała na świat płonącą żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici orzekli, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Noworodka oddano więc pasterzom, aby go wynieśli między wąwozy i tam porzucili. Tak też się stało, ale w parę dni później jeden z owych pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie zostawiono dziecko, ujrzał, jak niedźwiedzica własną piersią karmiła Parysa. Wzruszył się i zabrał chłopaka do domu. Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.  Gdy boginie przybyły do niego na „sąd”, każda obiecywała mu co innego, zależnie od swej profesji. Hera – władzę królewską, Atena – mądrość, a Afrodyta – najpiękniejszą kobietę świata, Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty. Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie. 

Geneza wojny trojańskiej Niedługo po tym wydarzeniu urządzono w Troi publiczne igrzyska. Parys stanął do zawodów, a odniósłszy zwycięstwo tak zjednał wszystkich urodą i wdziękiem, że wzięto go na dwór królewski. Po kilku dniach odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Stary król Priam płakał z radości, płakała Hekabe, zapomniano o złej wróżbie i przyjęto go Parysa do grona książąt. Teraz młodzieniec mógł wykonać z dawna planowany zamiar. Dobrał sobie świtę dworzan i podążył statkiem do Sparty. Na dworze spartańskim podejmowano gościa bardzo serdecznie, Menelaos przyjął królewicza trojańskiego z honorami. Tymczasem Parys porwał Menelaosowi jego żonę Helenę i odjechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawa gościnności. Ogłoszono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, brat Menelaosa. Grecy przybiwszy do brzegów Azji wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Trojańczycy odmówili wydania dziewczyny i zaczęła się wojna.Wojna trojańska trwała dziewięć lat. Akcja „Iliady” obejmuje ostatni rok trwania walk, od momentu sporu Achillesa z Agamemnonem w sprawie Bryzeidy do pogrzebu Hektora.

Iliada - plan wydarzeń 1. Naczelny wódz grecki, Agamemnon, porywa Chryzeidę. 2. Apollo na prośbę Chryzesa (ojca Chryzeidy) zsyła na obóz Greków zarazę. 3. Kłótnia Achillesa z Agamemnonem w tej sprawie. Ostatecznie Agamemnon oddaje Chryzesowi jego córkę, ale w zamian odbiera Achillesowi jego brankę Bryzeidę. 4. Achilles przestaje walczyć, jego matka Tetyda udaje się do Zeusa na Olimp prosząc go, żeby wspomógł Trojańczyków. Zeus, choć boi się gniewu Hery, zgadza się to zrobić. 5. Bitwa, w której Menelaos pojedynkuje się z Parysem. W ostatniej chwili przegrywającego Parysa unosi z pola bitwy Afrodyta. 6. Grecy proszą Achillesa, aby wziął udział w bitwie, ale ten odmawia. 7. Patrokles pożycza od Achillesa zbroję, wpada w wir walki i ginie z ręki Hektora. 8. Achilles wpada w gniew z powodu śmierci przyjaciela. Dostaje od Hefajstosa nową zbroję i zabija Hektora w pojedynku, a potem bezcześci jego ciało.9. Do Achillesa przybywa Priam, błagając o wydanie ciała syna. Achilles wzrusza się cierpieniem starca i rozkazuje wydać mu ciało. Odbywa się pogrzeb Hektora. 

Czas i miejsce akcji Iliady Realny czas to kilka dni z długoletniej wojny, jaką toczyli Trojanie i Grecy o piękną Helenę. Wojna ta trwała dziesięć lat. Opisane wydarzenia miały miejsce w roku ostatnim, a więc około 1184 roku p.n.e.  W tekście są odniesienia do wydarzeń, które poprzedzały te, które zostały w teście dokładnie opisane. Gdyby zliczyć wszystkie te wydarzenia razem (np. zaraza trwająca dziesięć dni), to dałoby to informację o około 50-60 dniach wojny trojańskiej.  Akcja rozgrywa się głównie przed murami Troi. To miasto znajdujące się w Azji mniejszej. W tekście wymienione są rzeki Skamander i Simoeis oraz góra Ida.  Część akcji rozgrywa się w Troi, w pałacu Priama, w obozie Greków oraz na Olimpie.

Umowność, realizm, idealizacja, cudowność Iliady Wiele wydarzeń w „Iliadzie” Homer przedstawia czysto umownie, odchodząc niejako od poetyki realistycznej. Wydarzenia są przedstawione zgodnie z ówczesnymi konwencjami literackimi, do których należy np. podawanie pozornych lub chwilowych uzasadnień sytuacji, schematyczne postępowanie postaci, nieuzasadnione przyczynowo-skutkowym tokiem akcji. 

Umowność, realizm, idealizacja, cudowność Iliady Homer chce przedstawiać wydarzenia naocznie, realistycznie. Bardzo dokładnie opisuje przyrodę, przedmioty, bohaterów. Drugi zabieg, paradoksalnie przeciwstawny do realizmu, idealizacja, polega na wyolbrzymianiu cech postaci. Są to herosi, osoby niezwykłe, większe niż ludzie zwyczajni zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Wpływa to na podniosłość eposu, rzeczywistość przedstawiona jest uszlachetniona. W Iliadzie obok świata ziemskiego (profanum) występuje także świat bogów (sacrum), który ma istotny wpływ na losy bohaterów. O ile ludzie są przedstawieni idalistycznie, o tyle bogowie są bardzo podobni do ludzi – mają ciała, przeżywają emocje, bywają zawistni, popełniają zarówno dobre, jak i złe czyny. Granica między światem boskim i ludzkim się zaciera, co dobrze ilustruje sentencja  „Bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie”

Iliada

Rola bogów w Iliadzie Bogowie są w Iliadzie podzieleni (podobnie jak ludzie) na dwa obozy: 1. Bogowie sprzyjający Grekom: Hera, Atena, Posejdon 2. Bogowie sprzyjający Trojańczykom: Zeus (nie od początku, dopiero skłoniony przez Tetydę), Apollo, Afrodyta, Ares Konflikt w Iliadzie dzieje się jednocześnie na dwóch płaszczyznach – ludzkiej i boskiej. Bogowie pełnią rolę arbitrów w sporze między ludźmi. Często ingerują w przebieg bitew, ratując swoich sprzymierzeńców bądź przeszkadzając wrogom. Mają wpływ na postępowanie bohaterów, nakłaniają ich do podjęcia jakichś konkretnych decyzji. Postępują podobnie jak ludzie: mają swoje słabości, wady i zalety, kierują się uczuciami. Bogowie w Iliadzie posiadają wiele cech ludzkich, ale nie są pozbawieni boskiego majestatu – mimo wszystko sferę bogów i ludzi dzieli przepaść. Bogowie są od ludzi wyżsi, silniejsi, wolni od starości i śmierci, wszystko, co czynią, czynią z łatwością. Przebywają na Olimpie, a więc są odgrodzeni od świata ludzi także przestrzennie. Często pełnią rolę obserwatorów poczynań ludzkich.

Iliada jako epos Epos jest pierwszym gatunkiem literackim. Nazwa wywodzi się od greckiego poiein – tworzyć, układać, a samo słowo epos oznacza w języku greckim słowo, opowieść, pieśń. Epos jest to rozbudowany utwór, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne. 

Iliada jako epos Iliada jako epos posiada następujące cechy:rozbudowana, wielowątkowa fabuła, mająca charakter epizodyczny (tzn. składająca się z często niezależnych od siebie wydarzeń, luźno zespolonych, nie powiązanych relacjami przyczynowo-skutkowymi); pojawiają się wydarzenia w ogóle nie związane z akcją, np. opis tarczy Achillesa; ukazywanie dziejów legendarnych lub historycznych bohaterów w momentach przełomowych dla danej społeczności – wojna trojańska była właśnie takim wydarzeniem; obecność bohatera zbiorowego – dwa obozy: Grecy i Trojańczycy; inwokacja na początku utworu – rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu; w przypadku Iliady jest to apostrofa do Muzy (bogini), a tematem utworu jest gniew Achillesa:  Gniew Achilla, bogini, głoś, obfity w szkody... 

Iliada jako epos rozbudowane, bardzo szczegółowe, reliastyczne opisy, powodujące retardację; w Iliadzie są to opisy bitew (batalistyczne), przedmiotów, zwłaszcza elementów uzbrojenia, sytuacji, wyglądów i inne; narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący i obiektywny, zachowujący jednolity dystans wobec opowiadanych wydarzeń, ujawniający przy tym często swoją obecność w bezpośrednich wypowiedziach do odbiorców; paralelizm dwóch płaszczyzn fabularnych – świata bogów i świata ludzi; w Iliadzie bogowie wpływają na to, co dzieje się w świecie ludzi, np. interwencja Ateny pomaga Achillesowi w walce z Hektorem, Afrodyta wynosi Parysa z pola walki podczas pojedynku z Menelaosem.

Iliada jako epos porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, tworzące oddzielne scenki, np.  „Kiedy zbliżyły się wojska nacierające na siebie, Wręcz się zderzyły puklerze i włócznie, i mężów zawziętość W zbroje spiżowe odzianych, a w środku tarcze wypukłe Zwarły się jedne z drugimi. Zgiełk straszny o niebo uderzył. Razem zmieszały się skargi i krzyk radosny zwycięzców – Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie – Z dala od gór szum tej wody do trzód pasterza dociera – T A K gdy zmieszały się wojska, zgiełk wybuchł straszny i wrzawa” patetyczny styl, występowanie stałych epitetów (np. „szybkonogi Achilles”) heksametr jako miara wierszowa;