Wolne Miasto Kraków. Autonomia Galicji Historia Administracji

Utworzenie Wolnego Miasta Krakowa 3 maja 1815 r. doszło do zawarcia traktatów między Rosją, Austrią i Prusami, przewidujących podział Księstwa Warszawskiego; datę tę uważa się za początek istnienia Wolnego Miasta Krakowa; Kraków – wobec braku zgody zaborców na oddanie go jednemu z nich – wraz z okręgiem uzyskuje status wolnego miasta, zwany też Rzeczpospolitą Krakowską; do traktatów została dołączona pierwsza konstytucja Wolnego Miasta Krakowa; traktatom tym udzielono 9 czerwca 1815 r. sankcji międzynarodowej w akcie końcowym Kongresu Wiedeńskiego; terytorium: 1164 km kw.; ludność: 88 tys. w 1815 r., 146 tys. w 1843 r.

Mapa Wolnego Miasta Krakowa

Flaga i herb Wolnego Miasta Krakowa

Źródła prawa porozumienia międzynarodowe o powołaniu Wolnego Miasta Krakowa z 3 maja 1815 r., umowy z Munchengratz i Cieplic oraz traktat „państw opiekuńczych” z 6 listopada 1846 r. o likwidacji W.M. Krakowa; ustawy konstytucyjne z 3 maja 1815 r., z 11 września 1818 r., z 29 lipca 1833 r.; statuty organiczne, regulujące najważniejsze zagadnienia z zakresu spraw politycznych, gospodarczych i kulturalnych; uchwały Komisji Organizacyjnej (1815-1818) oraz Komisji Reorganizacyjnej (1833); obwieszczenia dowódców wojsk okupacyjnych; reskrypty naczelnika administracji wojskowej i cywilnej; ustawy uchwalone przez Zgromadzenie Reprezentantów; uchwały i rozporządzenia Senatu.

Komisja Organizacyjna i Reorganizacyjna pierwsza powołana w 1815 r. przez „państwa opiekuńcze” dla przygotowania rozwiniętej konstytucji Wolnego Miasta Krakowa; skład: po jednym przedstawicielu państw opiekuńczych (byli nimi Józef Sweerts Spork, Ignacy Miączyński i Ernest Reibnitz) oraz po jednym reprezentancie szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa; podlegała jej Komisja Włościańska; powołała pierwszy skład Senatu Rządzącego; wydała szereg innych aktów prawa dla Krakowa, normujących m.in. podział administracyjny kraju i statut krakowskiego uniwersytetu; rozwiązana po opracowaniu konstytucji w 1818 r.; druga powołana w marcu 1833 roku, w jej skład weszli przedstawiciele trzech zaborców: Wilhelm Pflügl (Austria), August Forckenbeck (Prusy) i Ludwik Tęgoborski (Rosja); opracowała tekst konstytucji z 1833 r.

Rezydenci przedstawiciele trzech mocarstw „opiekuńczych”; formalnie przedstawiciele akredytowani przy Senacie Wolnego Miasta Krakowa; konstytucje z 1815 i 1818 r. nie przyznawały im żadnych kompetencji; konstytucja z 1833 r. przyznała im rolę rozjemców w sporach pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów na tle interpretacji przepisów konstytucji oraz w konfliktach kompetencyjnych; na podstawie konstytucji z 1833 r. uzyskali formalnie prawo występowania w roli zwierzchników wobec władz Wolnego Miasta Krakowa i decydowali na bieżąco nawet w drobnych kwestiach; tworzyli w razie potrzeby kolegium, zwane Konferencją Rezydentów, w 1839 r. została przekształcona w stałą Konferencję Nieustającą dla spraw Krainy Krakowskiej;

Senat rząd Wolnego Miasta Krakowa pierwszy skład Senatu został nominowany w 1815 r. przez Komisję Organizacyjną; według konstytucji z 1818 r. – prezes i 12 senatorów (6 czasowych i 6 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów oraz delegowani przez Uniwersytet i Kapitułę Krakowską; przepisy konstytucji z 1833 r. zmniejszy skład do 9 osób –prezes i 8 senatorów (6 czasowych i 2 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów i Kapitułę Krakowską; początkowo senatorem mógł zostać każdy obywatel Wolnego Miasta Krakowa, spełniający następujące warunki: cenzus wieku, wyższego wykształcenia, majątkowy oraz zamienny cenzus praktyki administracyjnej. konstytucja z 1833 r. obniżyła cenzus majątkowy, ale wprowadziła warunek wyznawania przez kandydata religii chrześcijańskiej kompetencje: wydawanie rozporządzeń wykonawczych, nominacje urzędników (nie zastrzeżone dla Zgromadzenia Reprezentantów), wstępne aprobowanie projektów ustaw Zgromadzenia Reprezentantów.

Prezes Senatu pierwszym prezesem został w 1815 r. Stanisław Wodzicki; kadencja 3 lata, od 1833 r. 6 lat; Uprawnienia: nadzór nad całokształtem prac Senatu, reprezentacja WMK na zewnątrz, zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji, a po 1833 r. nad Uniwersytetem, porozumiewanie się z mocarstwami opiekuńczymi

Wydziały Senatu w 1815 r.: Administracji, Skarbu i Dóbr Narodowych, Policji, Sprawiedliwości; Do Układania Przyszłej Organizacji; w 1816 r.: Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Policji i Milicji, Dochodów Publicznych i Skarbu; w 1822 r.: Spraw Wewnętrznych i Policji, Skarbu i Dóbr Narodowych

Zgromadzenie Reprezentantów skład: 41 członków, w tym 26 deputowanych (wybieranych po jednym w 9 gminach Krakowa i 17 okręgach wiejskich), 3 delegowanych senatorów, 3 prałatów z kapituły krakowskiej, 3 profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, 6 sędziów pokoju. W 1833 r. zmniejszono skład do 30 członków. wyboru deputowanych dokonywano na zgromadzeniach gminnych, a prawo wyborcze było ograniczone cenzusami majątkowymi i wykształcenia oraz wieku; obrady raz do roku w grudniu, od 1833 r. co 3 lata; kompetencje: ustawodawstwo (z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad ustrojowych), uchwalanie budżetu i podatków, przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu, wybór wyższych urzędników i sędziów, przestrzeganie praworządności.

Administracja terytorialna gminy miejskie i wiejskie Kraków: 11 gmin, w tym 9 politycznych (z ludnością posiadającą czynne prawo wyborcze) i 2 administracyjne (zamieszkiwane przez Żydów pozbawionych praw politycznych); pozostały obszar: 17 gmin wiejskich na czele gmin stali wójtowie, wybierani przez zgromadzenia gminne, a od 1833 r. zgromadzenia obiorcze. W gminach żydowskich pochodzili z nominacji Senatu; kadencja wójta 2 lata, a od 1833 r. 6 lat; warunki pełnienia urzędu wójta: pełnoletniość, umiejętność dokładnego pisania i czytania po polsku i rachunków, nie można było być nigdy karanym kryminalnie ani postawionym w stan oskarżenia, od 1833 r. ukończone 24 lata, odpowiednie wykształcenie, wyznanie chrześcijańskie; kompetencje: administracyjne (wykonywali wszelkie polecenia Senatu), w zakresie wymiaru sprawiedliwości; od 1839 r. zamiast wójtów, w gminach miejskich władze sprawowali komisarze cyrkułowi, a w gminach wiejskich komisarze dystryktowi.

Autonomia Galicji do lat 60 XIX w. Austria nie zrealizowała zobowiązania do utworzenia instytucji narodowych w Galicji; w 1859 r. następuje załamanie się systemu rządów absolutnych w Cesarstwie Austriackim; Dyplom październikowy z 1860 r. stanowi początek okresu konstytucyjnego w dziejach Austrii; na podstawie tego aktu przyznano autonomię narodom historycznym, do których zaliczono Polaków; 26 lutego 1861 r. zostaje wydany statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacją wyborczą do sejmu, stanowił on jeden z allegatów do patentu lutowego; organy autonomiczne: Sejm i Wydział Krajowy.

Mapa Królestwa Galicji i Lodomerii

Sejm Krajowy skład: 9 wirylistów (wchodzący z urzędu), (od 1896 r. – 10, a od 1900 r. – 12), 44 reprezentantów wielkiej własności ziemskiej, 3 reprezentantów izb przemysłowo-handlowych, 20 reprezentantów miast większych, (od 1896 r. – 23, a od 1900 r. - 28), 74 reprezentantów pozostałych gmin miejskich i wiejskich; istota prawa wyborczego sprowadzała się do tzw. reprezentacji interesów; uprawnieni do głosowania zostali zaliczeni do rozmaitych grup interesów (kurii) na podstawie cenzusu zawodowego i majątkowego; uprawnienia: ustawodawstwo w sprawach „kultury krajowej”, mógł wydawać akty prawne w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego, wybór członków Wydziału Krajowego; inicjatywa ustawodawcza: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe, grupa co najmniej 15 posłów; ma czele stał marszałek krajowy, nominowany przez cesarza na 6 lat, czyli na czas trwania kadencji sejmu;

Gmach Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie

Wydział Krajowy Skład: marszałek krajowy i 6 członków. Trzech członków wybierał sejm, a po jednym posłowie z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-handlowych i miast oraz z kurii reszty gmin miejskich i wiejskich; Kompetencje: „organ zawiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej”, bieżąca administracja, nadzorował działalność samorządu terytorialnego, zarządzał majątkiem kraju, lokalnymi zakładami i funduszami, reprezentował kraj na zewnątrz.

Samorząd terytorialny w powiatach organem uchwałodawczym były rady powiatowe, a wykonawczym i zarządzającym wydziały powiatowe; w miastach samorządowych organem uchwałodawczym i nadzorczym była rada miejska, a organem zarządzającym i wykonawczym w większych miastach magistraty, a w miastach mniejszych i miasteczkach zwierzchności gminne; w gminach wiejskich organem uchwałodawczym i nadzorczym była rada gminna, a organem zarządzającym i wykonawczym zwierzchność gminna.