Agata Hącia Wydział Polonistyki UW Sztuka pięknej wymowy Agata Hącia Wydział Polonistyki UW

Bardzo interesującym działem językoznawstwa jest fonetyka – nauka o wymowie. Staranna wymowa to element etykiety językowej; wymowa niestaranna albo wręcz niechlujna źle świadczy o człowieku.

Kiedy znajdziesz się w nowej, trudnej sytuacji, np Kiedy znajdziesz się w nowej, trudnej sytuacji, np. będziesz uczestniczyć w ważnej rozmowie, od której może zależeć powodzenie jakiejś sprawy, staranny sposób mówienia może Ci się przysłużyć. Jeśli wiążesz swoją przyszłość z wystąpieniami publicznymi (np. jeśli chcesz zostać dziennikarzem radiowym lub telewizyjnym), piękna dykcja jest konieczna.

Wiesz na pewno z obserwacji, że inaczej oceniamy człowieka mówiącego bełkotliwie, niewyraźnie, niepoprawnie niż takiego, który dba o kulturę mówienia – czyli kulturę żywego słowa. W tej prezentacji znajdziesz wskazówki, jak wyćwiczyć staranny sposób mówienia. To część wiedzy na ten temat, którą przekazujemy w podręczniku Po polsku.

Poprawne akcentowanie To podstawa poprawnej wymowy. Z reguły w języku polskim akcent pada na drugą sylabę od końca (zawsze liczymy sylaby właśnie od końca), np. kos-me-tyk, ro-dzi-na, ma-lar-stwo, wi-zy-tów-ka, kur-ka.

Poprawne akcentowanie 3. sylaba od końca Czasami jednak akcent przesuwa się w przód lub w tył. I tak na 3. sylabę od końca akcentujemy: pewne formy czasowników, np. ro-bi-li-śmy, pi-sa-li-ście, zro-bi-ła-bym, prze-czy-tał-byś, zmie-ni-ła-byś, wy-pi-ło-by, chcia-ło-by; chcie-li-by, mo-gły-by

Poprawne akcentowanie 3. sylaba od końca rzeczowniki pochodzenia grecko-łacińskiego zakończone na -ika/-yka i pewne pochodne od nich nazwy osób, np. (ta) ma-te-ma-ty-ka, fi-zy-ka, po-lo-nis-ty-ka, cy-ber-ne-ty-ka (ci) ma-te-ma-ty-cy, fi-zy-cy

Poprawne akcentowanie 3. sylaba od końca zakończone na -ika/-yka obce nazwy geograficzne, np. A-fry-ka, A-me-ry-ka, Kor-sy-ka Pamiętaj jednak, że czasami przesunięcie akcentu będzie błędem. W Po polsku przestrzegamy przed tym tak:

Poprawne akcentowanie 3. sylaba od końca niektóre wyrazy pochodzenia obcego, np. mi-ni-mum, mak-si-mum, tech-ni-kum (ale: li-ce-um, mu-ze-um, bi-blio-te-ka) u-ni-wer-sy-tet (choć: u-ni-wer-sy-te-cie) pre-zy-dent (choć: pre-zy-den-ta)

Poprawne akcentowanie 3. sylaba od końca liczebniki 400 (czte-ry-sta), 700 (sie-dem-set), 800 (o-siem-set), 900 (dzie-więć-set) – także w przypadkach zależnych (wyjątkiem jest forma czte-ry-sto-ma) liczebniki kil-ka-kroć, wie-le-kroć, ty-siąc-kroć wyrazy typu: a-byś-my, a-byś-cie; że-byś-my, że-byś-cie; je-że-li-by, po-nie-waż-by, chy-ba-by

Poprawne akcentowanie 4. sylaba od końca pewne formy czasowników, np. po-dzi-wia-li-byś-my, na-ma-lo-wa-li-byś-cie

Poprawne akcentowanie 1. sylaba od końca wyrazy typu ar-cy-łgarz, eks-król, kontr-alt, su-per-sam, wi-ce-mistrz, wi-ce-miss pewne zapożyczenia, np. apéritif [a-pe-ri-tif], vinaigrette [wi-ne-gret], emploi [ã-plu-a], foyer [fu-a-je], tournée [tur-ne]

Wymowa poszczególnych głosek Jest niezwykle ważna. Jeśli wymawiamy głoski niedokładnie, czyli je „zjadamy”, trudno nas zrozumieć. W razie wątpliwości popatrz więc na tę tabelę: Wyraz albo grupa wyrazów Wymowa wzorcowa, staranna Wymowa potoczna, mniej staranna Wymowa niepoprawna warszawski, krakowski [warszafski], [krakofski] [warszaski], [krakoski] jest to [jest-to] [jesto] garnka [garnka] [garka] wszystko [wszystko] [wszysko] gardło [gardło] [garło] porządny [pożondny] [pożonny]

Wymowa poszczególnych głosek Wyraz albo grupa wyrazów Wymowa wzorcowa, staranna Wymowa potoczna, mniej staranna Wymowa niepoprawna srebrny [srebrny] [srebny] biblioteka [biblioteka] [bibloteka] pomysł [pomysł] [pomys] lepiej [lepiej] [lepi] w ogóle [w ogule] [wogle] wszystko [wszystko] [wszysko] płukać [płukać] [pukać] jabłko [japłko] albo [jabłko] [japko] właśnie [właśnie] [waśnie]

Wymowa poszczególnych głosek Czasami nawykowo wymawiamy błędnie pewne głoski. Jak powinno być poprawnie, informuje Po polsku – np. w takich notkach...

...albo w takich tabelach:

Ćwiczenia dykcyjne Gdy już wiesz, jak wymawiać trudne głoski i jak poprawnie akcentować, czas na ćwiczenia dykcyjne. Najpierw naucz się właściwie oddychać. Oddychaj powoli, klatką piersiową i brzuchem (przeponą). Wdechy i wydechy powinny być długie i głębokie.

Ćwiczenia dykcyjne Żeby usprawnić oddech, możesz zacząć uprawiać jogę, ale możesz też ćwiczyć samodzielnie. Staraj się jak najwolniej wydychać powietrze na zapaloną świeczkę trzymaną ok. 30 cm przed sobą. Chodzi o to, by płomień nie zgasł. Im dłużej świeczka się świeci, a ty wydychasz powietrze – tym lepiej.

Ćwiczenia dykcyjne Teraz czas na rozgrzewkę narządów mowy, czyli warg, policzków, a przede wszystkim języka. Zabaw się w przedszkolaka: prychaj, parskaj, kręć językiem we wszystkie strony, wciągaj i wydymaj policzki, skręcaj język w trąbkę – chodzi o to, żeby rozgrzać wszystkie mięśnie.

Ćwiczenia dykcyjne Już możesz mówić. Pamiętaj, żeby szeroko otwierać usta i mówić na wydechu. Wciągaj odpowiednio dużo powietrza, wypuszczaj je powoli – tak aby starczyło na całe zdanie. Staraj się nie brać oddechu w środku zdania

Ćwiczenia dykcyjne Zacznij od prostych powtórzeń – samogłosek, a potem zbitek samogłosek i spółgłosek: a o e u i y a-a a-o a-e a-u a-i a-y o-a o-o o-e o-u o-i o-y e-a e-o e-e e-u e-i e-y itd. ba bo be bu bi by aba obo ebe ubu ibi yby aba abo abe abu abi aby oba obo obe obu obi oby itp.

Ćwiczenia dykcyjne Każdy szereg wypowiadaj najpierw wolno, a potem coraz szybciej. Nie martw się, jeśli teraz Ci to nie wychodzi. Po jakimś czasie dojdziesz do wprawy. Takie wprawki sama/sam możesz sobie układać – chodzi o to, żeby jak najbardziej rozruszać język i rozgrzać mięśnie twarzy.

Ćwiczenia dykcyjne A teraz przeczytaj takie łamańce językowe: Król Karol podarował królowej Karolinie korale koloru koralowego. Teatr gra w grotach Dekamerona, grom gruchnął w konar rododendrona. Puma z gumy ma fumy, a te fumy to z dumy.

Ćwiczenia dykcyjne Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy jedna gwiżdże, a trzecia łzy trze? Pewien dżudok w walce dżudo posiniaczył czyjeś udo. Zrozpaczona Żenia woła: Grzesiu, głupcze, nie marszcz czoła. Mysz szybko odskoczyła, a chrząszcz szczypał łuseczkę zżółkłej fasoli. List ten trochę zdziwił Łucję. Częstsi uczestnicy uczt czują często czczycę.

Ćwiczenia dykcyjne Możesz urządzić konkurs na najsprawniejsze przeczytanie łamańców. Wiele ich przykładów podajemy w Po polsku, np.

Ćwiczenia dykcyjne Możesz też sama/sam wymyślać ćwiczenia dykcyjne – np. zdania, w których każdy kolejny wyraz będzie się rozpoczynał ostatnią głoską poprzedniego wyrazu, jak: Tak krótko odpowiedział łapiąc cmok kątem mordki.

Ćwiczenia dykcyjne Możesz też układać ćwiczenia z trudnymi liczebnikami (np. 666 333) albo innymi wyrazami kłopotliwymi w wymowie, np. Witryny sklepowe wszędzie były upstrzone rozmaitymi towarami z boiska polskiej drużyny narodowej, której gracze właśnie zwiedzali bazylikę strzeżoną przez psa należącego do logika pracującego na uniwersytecie – uniwersytet bowiem to miejsce dla logików.

I na koniec.... Wiele takich wprawek, podpowiedzi i wskazówek znajdziesz w Po polsku – zarówno podręczniku, jak i zeszycie ćwiczeń. Przekonasz się, że nauka fonetyki to dobra zabawa – i taka, która przynosi korzyści. Przyjemnej lektury!