Centrum Edukacji Nauczycieli w Suwałkach Hanna Zienkiewicz Centrum Edukacji Nauczycieli w Suwałkach

Teatr, w różnych jego formach, jest tak stary, jak ludzkość i tak młody, jak świeżość jego twórców. Był, jest i będzie miejscem, gdzie realizuje się w sposób szczególny potrzeba ludzkiej ekspresji, ta zaś w dzieciach i młodzieży jest szczególnie silna.

Czym jest teatr w szkole? Celem działań profilaktyczno –wychowawczo - edukacyjnych realizowanych w formie zajęć teatralnych jest takie oddziaływanie na emocje, które wywoła u dzieci lub młodzieży umiejętność aktywnego doznawania piękna i które umożliwi im kreatywny kontakt ze sztuką.

Zakres i siła oddziaływania w przedstawieniu teatralnym zwiększa się dzięki obrazowości przekazu. Język obrazowy najczęściej posługuje się metaforą, a  „emocjonalność wiążąca się z mechanizmem metaforyzacji, wyjaśnia siłę oddziaływania tego rodzaju komunikatu. Przezywane uczucia motywują do działania, pogłębiają proces rozumienia, utrwalają zapamiętywanie". 

Wychowawczo-profilaktyczno-terapeutyczna rola form teatralnych Jeżeli przyjmiemy ogólne i szeroko pojęte definicje: wychowania - jako oddziaływania bodźców i doświadczeń wywołujących względnie trwałe skutki w różnych sferach rozwoju człowieka, profilaktyki pozytywnej - jako działań zapobiegających niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi, terapii - jako korygowania i leczenia zaburzeń psychicznych i emocjonalnych bez użycia leków i zabiegów chirurgicznych to możemy zakwalifikować wybrane formy teatralne do istotnych instrumentów szkolnych w zakresie działań wychowawczo – profilaktyczno-terapeutycznych.

Obszary funkcjonowania teatru w szkole: teatr jako pozalekcyjna działalność artystyczna, teatr w działaniach edukacyjno - wychowawczych, teatr w profilaktyce „pozytywnej” terapeutyczna rola teatru

Realizacja edukacji teatralnej w szkole odbywa się na dwa równorzędne sposoby: Bierny – uczeń, jako widz teatralny, odbiorca sztuki teatralnej. Czynny – uczeń, jako aktor, organizator przedstawień, narrator, scenograf, reżyser itp.

Uczeń, jako widz. Percepcja sztuki teatralnej. Uczeń - widz utożsamia się z przeżywanymi sytuacjami i losami oraz emocjami bohaterów; Zajmuje określone stanowisko wobec zachowań i przeżyć oglądanych bohaterów,; Łatwo identyfikuje się z bohaterami, odczuwa ich radości i smutki; Fikcyjny świat, zwłaszcza baśniowy, zaspokaja jego tęsknotę za magią, fantastyką, podróżą do krainy czarów.

AKT TWORZENIA – UCZEŃ JAKO AKTOR. Dużo przeżyć i emocji dostarcza uczniowi udział w przedstawieniu szkolnym, kiedy wciela się i odgrywa jakąś postać. Takie działania i przeżycia stwarzają ogromne możliwości pozytywnego wpływu na rozwój ucznia w sferze emocjonalnej, poznawczej, wychowawczej: uruchamia wyobraźnię, zaspokaja potrzebę twórczego działania, podnosi poczucie własnej wartości, umożliwia odreagowanie trudnych emocji, kompensuje niezaspokojone potrzeby, uczy współpracy w grupie.

Projektować, odkrywać, myśleć i planować to największa przyjemność. Wg Ernesta Fischera „Jedną z największych potencjalnych przyjemności człowieka jest działalność i odpowiedzialność twórcza. Projektować, odkrywać, myśleć i planować to największa przyjemność. Jest to potwierdzenie człowieka jako istoty tworzącej, uprzedzającej przyszłość”

Edukacyjno-wychowawcza wychowawcza funkcja teatru Jednym z celów edukacji teatralnej jest edukacja – przekazywanie treści, które mają spowodować zastanowienie się widza/ucznia nad sobą, nad prezentownym problemem, nad konstruktywnymi i destrukcyjnymi skutkami podejmowanych działań, pokazać możliwości alternatywne;

Sztuka czyni widza wrażliwym na piękno, sprawia, że świat wydaje się ciekawszy. Dzięki sztuce teatralnej życie emocjonalne ucznia może stawać się bogatsze w przeżycia i doznania. Uczestnictwo w spektaklu powoduje utożsamianie i „oswajanie” się z „kulturą”, co z kolei może dawać poczucie więzi z przeszłością kulturalną społeczeństwa. Teatr może być wówczas narzędziem integracji jednostki, kształtowania poczucia wspólnoty z tym, co godne uwagi. Teatr zaspokaja niektóre indywidualne potrzeby ucznia, na przykład: potrzebę doznawania przeżyć, potrzebę twórczości, potrzebę ekspresji. Teatr może być nosicielem określonych treści, niekoniecznie łatwych w odbiorze i dzięki temu kształtować postawy życiowe.

Przedstawienie teatralne przedstawia losy człowieka w różnym czasie i przestrzeni, i co kluczowe, przedstawiane sytuacje człowieka najczęściej są niejednoznaczne i trudne. W ten sposób kształtuje empatie i uczy wrażliwości na najróżniejsze sytuacje moralne, emocje, przeżycia człowieka.

W przypadku współtworzenia przedstawienia teatralnego przez dzieci i młodzież. Taka właśnie forma, gdzie uczeń staje się często współtwórcą scenariusza i aktorem, może mieć ogromne znaczenie dla jego rozwoju. Uczeń - jako uczestnik przedstawienia kreuje jakąś postać. Aby dobrze zagrać swoją rolę, musi tę postać ocenić, usytuować po stronie dobra lub zła, co będzie wynikało ze wspólnej analizy scenariusza. Takie doświadczenie na pewno nie pozostanie bez wpływu na jego system wartości. Innym aspektem wychowawczego oddziaływania teatru jest praca w grupie, wzajemne relacje między uczestnikami przedstawienia. Wszyscy oni kształtują w sobie przekonanie, że przygotowanie spektaklu jest pracą grupową, każda rola jest ważna, nie ma miejsca na „gwiazdorstwo”. Również osobiste urazy nie mogą przeszkadzać w realizacji przedsięwzięcia. Takie podejście uczy pokory, cierpliwości i konieczności współdziałania z innymi, kształtuje charakter. „Zabawa w teatr” daje uczniom poczucie spełnienia, czują się dowartościowani, mają chęć i zapał do dalszych działań, stają się bardziej twórczy. Często można zaobserwować, jak uczniowie nieśmiali, „wycofani” z życia klasy przeobrażają się na scenie w pełnych temperamentu aktorów, potrafią zaskoczyć głosem, interpretacją, naturalnością. Teatr kształtuje więc charakter i osobowość młodego człowieka, wychowuje go.

Rolą teatru jest edukacja, przekazywanie treści, które mają spowodować zastanowienie się widza nad sobą, nad istotnym problemem społecznym, rysuje się tutaj wyraźnie jego funkcja profilaktyczna, ale też terapeutyczna. Przekaz odbywa się zarówno kanałami werbalnymi, jak i niewerbalnymi. Zwłaszcza komunikaty niewerbalne odgrywają tutaj znaczącą rolę. Treści mogą bowiem docierać do osób chorych, upośledzonych umysłowo, z łatwością odbierają je również dzieci. W teatrze, podobnie jak w terapii, odbywa się przekaz nieograniczony żadnymi ramami konwencji czy możliwościami percepcji. To co najistotniejsze i dotąd nieznane jest możliwe do przekazania i przeżycia. Teatr jest zatem jedną z nielicznych form przekazu, dającą możliwości komunikacji „bez granic”.

przeżywania i wyrażania przez ucznia różnorodnych uczuć; Uczestnictwo bierne i czynne w sztuce teatralnej jest idealnym sposobem przeżywania i wyrażania przez ucznia różnorodnych uczuć; daje możliwość osiągnięcia katharsis.

Tymon Terlecki - krytyk teatralny i literacki, pisał o "teatrze nadmiaru". Przekonywał, że dzięki teatrowi (uczestnictwo bierne i czynne w spektaklu), uczniowie mogą odreagować, wyzwolić się, oswobodzić z nadmiaru energii. Przez odgrywanie ról lub też bierne uczestniczenie w sztuce teatralnej, ale utożsamianie się z różnorodnymi emocjami bohaterów, uczniowie „odprowadzają” nadwyżkę żywotnych sił, dają upust swojej energii. Efektem jest uwolnienie, oczyszczenie, zmiejszenie napięcia emocjonalnego i fizycznego od ucisku wzruszenia, buntu, czułości, nudy, przesytu, rozdrażnienia.

Czy można mówić o terapeutycznej funkcji teatru? Rozumienie terapii jako „leczenia i korygowania zaburzeń psychicznych i emocjonalnych bez użycia leków i zabiegów chirurgicznych” pozwala wykazać terapeutyczne oddziaływanie szkolnych form teatralnych na uczniów.

Terapeutyczne funkcje teatru znane były już od czasów starożytnych. Teatrowi greckiemu przypisywano zdolność "kierowania duszami", czyli wpływania na obyczaje i postępowanie, oddziaływanie na uczucia i rozbudzanie ich. Odkryto też zbawienny wpływ teatru na osoby z problemami emocjonalnymi. Elementy, wybrane formy teatralne można bowiem wykorzystywać do leczenia na przykład nerwic przez odtwarzanie scen imitujących lęki i obawy ucznia. Dzięki temu lęki, emocje, obawy i niepokoje zostają nazwane, pokazane, przerobione i dzięki temu oswojone.

Terapeutyczna rola teatru zaczyna się wtedy, gdy uczeń może urzeczywistnić i ujawnić na scenie (lub przeżywać razem z odgrywającym aktorem) w sposób społecznie akceptowany, swoje marzenia, pragnienia bycia kimś innym, pokazać emocje, do których w „realu” wstydziłby się przyznać. Jest to jedna z ról teatru dająca człowiekowi możliwość wyrażania siebie, doświadczania siebie i przeżywania siebie, takim jakim chciałby być lub boi się być i nigdy w realnym świecie, z różnych powodów, nie będzie. Jacob Levy Moreno określił to mianem sprzecznych ról u jednej osoby. Trudno jest dotrzeć do swego wnętrza nie wyrażając go.

W teatrze jak i w terapii może wydarzyć się wszystko, w sposób bezpieczny dla aktora i dla widza. W terapii mogą pojawić się projekcje niewyrażonych dotąd potrzeb i pragnień pacjenta. Jacob Levy Moreno, twórca psychodramy, jednej z ważniejszych metod leczenia i rozwoju osobowości stwierdził, że wielu ludzi nosi w sobie niezrealizowane lub „nieprzetrawione” role i należy im stworzyć szansę, by mogli je bezpiecznie odegrać, bo tylko tak można je będzie utrzymać pod kontrolą społeczną. Oto jego własne słowa: „Zagraj siebie samego takim, jakim nigdy nie byłeś, tak, byś zaczął być takim, jakim mógłbyś być. Bądź swą własną inspiracją, swym własnym autorem, swym własnym aktorem, swym własnym terapeutą i wreszcie swym własnym Stwórcą.” 

Przede wszystkim, uczestnicząc w działaniach teatralnych, dziecko wkracza w inny, fikcyjny świat, często bardzo odmienny od rzeczywistości, w której żyje na co dzień. Przenosząc się do bajkowego czy baśniowego świata magii i czarów może ono odreagować stres, zapomnieć na chwilę o codziennych problemach. Teatr w tym wypadku pomaga rozładować napięcie emocjonalne oraz rekompensuje braki rzeczywistości, wzbogaca wewnętrzny świat dziecka. Przeobrażając się w kogoś innego, wiele dzieci zapomina o własnej nieśmiałości, nabiera zaufania do siebie, zaczyna wierzyć w siebie. Twórcze działania sprzyjają budowaniu własnej tożsamości, „porządkowaniu świata” zewnętrznego i określeniu siebie wobec niego. Ułatwia utrzymywanie równowagi psychicznej potrzebnej do funkcjonowania w rzeczywistości.

Udział, uczestniczenie w spektaklu teatralnym może nas skłonić zarówno do zadumy i refleksji, jak i pobudzić do śmiechu. Według H. Guzy – Steinke i T. Wilk: „ Każda inscenizacja teatralna, bez względu na jej miejsce, rozwija intelektualnie, pobudza refleksyjność, uwrażliwia, kompensuje niedostatek codziennej egzystencji, kreuje postawy etyczne, wzbogaca doznania estetyczne, pozwala na marzenia, uczy dokonywania wyborów, aktywizuje do przejścia z bierności (obojętności) do działania indywidualnie i społecznie użytecznego.”

Teatr, w jakiejkolwiek formie, oddziałuje w niezwykły i wszechstronny sposób na ucznia – biernego widza czy uczestnika działań teatralnych. Zarówno kształci, jak i wychowuje, oddziaływuje profilaktycznie a nawet pełni funkcję terapeutyczną. Pomaga uczniowi zrozumieć i zaakceptować siebie i innych ludzi.