Ekonomia instytucjonalna Dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof. SGH

Czym jest ekonomia instytucjonalna? Istnieje wiele jej nurtów i koncepcji. Przede wszystkim jednak, w odróżnieniu od ekonomii „głównego nurtu” odróżnia ją: dostrzeżenie znaczenia szeroko pojmowanych instytucji więcej uwagi poświęconej kosztom transakcyjnym zainteresowanie ekonomiczną interpretacją pozornie nieekonomicznych rzeczywistości wysoce interdyscyplinarne podejście

Zasadnicze problemy badawcze Dlaczego pojawiają się przedsiębiorstwa? Jaka jest ich optymalna wielkość? (teoria przedsiębiorstw międzynarodowych) Dlaczego współistnieją rynek i państwo jako równoległe mechanizmy koordynacji - makroorganizacji? (koszty transakcyjne i koszty koordynacji) Dlaczego powstają i upadają konkretne, określone systemy gospodarcze?

Na tle historii myśli ekonomicznej i społecznej Od starożytności do klasyków (od Arystotelesa do A. Smitha) Od ekonomii klasycznej do szkół: historycznej, marksizmu i nurtów subiektywistycznych (neoklasycy, szkoła lozańska-matematyczna, szkoła austriacka - tzw. psychologiczna) Wiek XX – neoklasycy i keynesizm. Inne nurty.

Ekonomia – aspekty historii Cel prezentacji: zwięzły zarys dziejów oraz wybranych aspektów metodologiczno-filozoficznych ekonomii Korzenie: Oikonomos, oikonomikos: sztuka prowadzenia gospodarstwa domowego. Starożytni: Arystoteles („Polityka”, „Etyka nikomachejska”), Ksenofont Rzym: np. Stoicy. Biblia i chrześcijaństwo: biblijny stosunek do bogactwa i gospodarki – dość złożony problem.

Ekonomia - historia Klemens Aleksandryjski: „Czy człowiek bogaty może być zbawiony”? Św. Augustyn – „Państwo Boże” Św. Tomasz z Akwinu (średniowiecze) – etyczne podejście do gospodarki Św. Antoni Florencki oraz szkoła z Salamanki – silniejsza obecność refleksji rynkowej. Epoka nowożytna: Fizjokratyzm i merkantylizm.

Fizjokratyzm i merkantylizm Merkantylizm: np. Colbert (XVI, XVII wiek): dodatni bilans handlowy posiadanie pieniądza kruszcowego ograniczanie importu protekcjonizm Fizjokraci: Quesnay, Stroynowski, Staszic: wiara w wolność gospodarczą zasadnicze znaczenie rolnictwa jako głównego źródła bogactwa porządek naturalny

Ekonomia klasyczna Ekonomia przestaje być częścią filozofii, złożoność relacji z etyką. A. Smith i D. Ricardo, J.S. Mill (angielska myśl klasyczna), F. Bastiat i J.B. Say (francuska), myśl włoska

Ekonomia klasyczna Podstawy teoretyczne: filozofia utylitarna koncepcja homo oeconomicus indywidualizm metodologiczny wiara w „niewidzialną rękę rynku” samoregulacja rynkowa teoria wartości oparta na pracy teoria kosztów komparatywnych w handlu zagranicznym

W wieku XIX Opozycja wobec klasycyzmu (częściowa): szkoła historyczna (niemiecka) podejście narodowe, nie ma ogólnych praw rozwoju opis zamiast praw rola religii i kultury w kształtowaniu gospodarki marksizm i jego ideologia materializm historyczny i dialektyczny walka klasowa deterministyczna konieczność zwycięstwa socjalizmu kolektywizm

W wieku XIX Szkoły subiektywistyczne, nawiązanie do klasycznej: austriacka (psychologiczna) lozańska (matematyczna) neoklasyczna (A. Marshall). Inni: np. amerykański instytucjonalizm.

Wiek XX Dominacja nurtów: neoklasycznych - monetaryzm, neoliberalizm (nurty podażowe) keynesizm i neokeynesizm (podejście popytowe): jako reakcja na Wielki Kryzys popierał interwencjonizm państwowy, krytykując klasyków marksizm inne: instytucjonalna, neoinstytucjonalna i Nowa Ekonomia Instytucjonalna oraz pozostałe (np. ekonomia empiryczna, szkoła szwedzka, nurty neoaustriackie, ordoliberalizm, myśl katolicka).

Ekonomia Spory o przedmiot Pozytywna i normatywna Ekonomia teoretyczna a polityka ekonomiczna i nauki o zarządzaniu Ogólna i szczegółowe

Problemy metodologiczne Metodologia – wybrane problemy: Status natury ludzkiej: co to znaczy homo oeconomicus? Czy jestem homo oeconomicusem? Czy mam wolną wolę? Jaki jest status tez/teorii ekonomicznych? Nauka idiograficzna czy nomotetyczna? Ekonomia a etyka. Paradoks: Ekonomia wyłoniła się z etyki, potem od niej wyzwoliła, dziś częściowo do dialogu z nią powraca.

Problemy metodologiczne Czy istnieją prawa ekonomiczne i czy historia jest zdeterminowana? (zwłaszcza dotyczy historii gospodarczej i jej metodologii) Jaka jest/powinna być rola państwa i państwowej polityki gospodarczej? Czynna czy bierna? Jak w ekonomicznej teorii brać pod uwagę zachowania oportunistyczne i altruistyczne? Dlaczego w pewnych sytuacjach pojawia się „rynek na zachowania pozornie nierynkowe”?

Problemy metodologiczne Redukcjonizm: pogląd w filozofii nauki, w myśl którego możliwe i właściwe jest wyjaśnianie i opis właściwości złożonego układu przez opis i wyjaśnianie jego części (ekonomizm, socjologizm, psychologizm). Przeciwieństwo: holizm – ujęcie całościowe. Paradygmat: (T. Kuhn: „Struktura rewolucji naukowych”) zbiór pojęć i teorii stanowiących podstawy danej nauki.

Problemy metodologiczne Dominacja założeń: racjonalnych zachowań jednostki „homo oeconomicus” indywidualizm metodologiczny Dyskusje i spory ze zwolennikami holizmu i „bounded rationality”. Indywidualizm a kolektywizm. Personalizm. Koncentracja na kategorii kontraktu. Analiza w m.in. teorii gier. Ograniczona racjonalność i zachowania oportunistyczne.

Dylematy metodologiczne Homo oeconomicus a koncepcja ograniczonej racjonalności. Użyteczne narzędzie oraz podejście ideologiczne. Ekonomia eksperymentalna i behawioralna w rozpatrywaniu zagadnienia.

Na tle historii myśli ekonomicznej i społecznej – rozwój I faza instytucjonalizmu T. Veblen, J. Commons, J. Clark nawiązanie do szkoły historycznej sprzeciw wobec neoklasycyzmu II faza J. K. Galbraith, niektóre nurty szkoły szwedzkiej (G. Myrdal) III faza Nowa Ekonomia Instytucjonalna tylko częściowo odwołuje się do dawnego instytucjonalizmu. Nawiązuje do neoklasycznej, ale uznaje rolę kosztów transakcyjnych. Inspiracje: Alexis de Tocqueville, M. Novak Przedstawiciele: O. Williamson, R. Coase, J. Buchanan, D. North, S. Pejovich, V. Vanberg

Najciekawsze nurty Konstytucyjna ekonomia polityczna Public Choice (teoria wyboru publicznego) Property Rights (teoria praw własności) Ekonomiczna analiza prawa Nowa historia gospodarcza (D. North) Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich (również dyskryminacji, języka) (G. S. Becker) Refleksja ideologiczna dot. religii, moralności, wolności Ekonomiczna teoria regulacji i deregulacji

Instytucje - definicja Instytucje są to trwałe, prawne, organizacyjne i zwyczajowe ograniczenia i uwarunkowania dla powtarzalnych ludzkich zachowań i międzyludzkich interakcji, których zasadniczą funkcją jest zapewnienie przewidywalności ludzkich zachowań. Instytucje formalne (prawo, konstytucja) i nieformalne (moralność, religia, kultura, zwyczaj). Metody egzekwowania.

Instytucje i koszt transakcyjny Jakość instytucji a perspektywy rozwoju gospodarczego Koszt transakcyjny koszt związany z funkcjonowaniem na rynku (asymetria informacji, brak zaufania, konieczność zapewnienia transakcjom bezpieczeństwa) Instytucje koszt transakcyjny kapitał społeczny zdolność do budowy zaufania a rozwój gospodarczy

Instytucje c.d. Stabilność i przewidywalność instytucji jako warunek stabilnego rozwoju. Stabilność i zmiana: instytucje powinny być trwałe i stabilne, ale i podlegać zmianom. „Idee mają konsekwencje” Podejście mikroekonomiczne (na zasadzie kontraktu), ale i makroekonomiczne.

Instytucje formalne a nieformalne Różnorodność wzajemnych relacji, np.: zróżnicowanie statusu religii i kościołów w różnych krajach i modelach instytucjonalnych. modele państwa (USA, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Skandynawia, Turcja, Japonia, itd.) Szczególne zainteresowanie (zwł. D. Northa) modelem USA. Nawiązanie do A. de Tocqueville’a. System „check and balance”. Specyfika „południa” wg. J. Calhona.

Przykłady wyjścia poza „czystą” ekonomię Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich (G. S.Becker) Ekonomiczna teoria języka, dyskryminacji i nacjonalizmu (A. Breton) Ekonomiczne spojrzenie na duchowość i religię („Is God an Economist? An Institutional Economic Reconstruction of the Old Testament” – Sigmund Wagner-Tsukamoto) The Economics of Altruism. Rule and Choice in Economics. (V. Vanberg) Economics of Happiness

F. Von Hayek o oświeceniu anglosaskim i francuskim Francja: Model anglosaski: dobre społeczeństwo brak silnej wiary w elity racjonalizm przywiązanie do reguł gry rozumne elity porządek spontaniczny inżynieria społeczna ewolucjonizm odgórna modernizacja znaczenie inicjatyw oddolnych krytycyzm wobec religii oraz tradycji uznanie roli tradycji i religii silna pozycja państwa prawo oparte na precedensie i zwyczaju biurokratyzm prawo stanowione centralizacja

Implikacje podejście makroekonomiczne i historyczne. „cud europejski” koszt transakcyjny a feudalizm i teoria mafii rozwój Hiszpanii a rozwój W. Brytanii konstytucja i historia USA kliometria proces historyczny i jego kierunek: F. Fukuyama (koniec historii) a S. Huntington (zderzenie cywilizacji). nawiązanie do dziedzictwa M. Webera

Konstytucyjna ekonomia polityczna - wprowadzenie Wg J. Buchanan: analiza wyborów dokonywanych przez podmioty (również gospodarcze), wypływających z przyjętego ładu społecznego. Konstytucja - zestaw zasad, które ograniczają aktywność osób i jednostek w dążeniu do osiągnięcia własnych celów. Nurty: normatywny (legitymizacja władzy) pozytywny (sprawowanie władzy i modyfikacja konstytucji). Implikacje dla polityki gospodarczej – np. rola państwa.

Korzenie Konstytucyjnej ekonomii politycznej Wizja ustrojów wg Arystotelesa: Optymalne rozwiązanie: rządy zrównoważone łączące monarchię, arystokrację i demokrację. Inne źródła to m.inn. św. Tomasz z Akwinu, szkoły z Salamanki, nurty Oświecenia oraz szkoły o ustrojach i związkach z gospodarką. Dobre: Złe (zdegenerowane): monarchia tyrania arystokracja oligarchia politea ochlokracja (demokracja)

Konstytucyjna ekonomia polityczna - geneza modele ustrojowe i konstytucyjne system check and balance USA Alexis de Tocqueville Bertrand de Jouvenel („On Power”) J. Maritain Michaela Novaka („The Spirit of Democratic Capitalism”) niemiecka myśl ordoliberlana później również D. North, J. Buchanan, V. Vanberg, Tullock

Konstytucyjna ekonomia polityczna Podstawowe założenia KEP: racjonalne zachowanie jednostek wyjścia dla niezadowolonej jednostki: loyalty, voice (protest) i exit „median voter” Problematyka badawcza: analiza ustrojów problem równowagi i podziału władzy rola rządów prawa (rule of law) ochrona wolności ograniczenia pogoni za rentą („rent seeking”)

Konstytucyjna ekonomia polityczna – przykłady obszarów badań Analiza modeli polityczno-prawno-gospodarczych państwa i regionów: brytyjski, amerykański, francuski, niemiecki, skandynawski, modele pozaeuropejskie - Turcja, Japonia, Chiny, Rosja. Dylematy modernizacji: odgórnej oraz oddolnej. Szczególny przypadek konstytucji USA. Czy można go implementować gdzie indziej?

Konstytucyjna ekonomia polityczna - wybrane problemy Dlaczego różne kraje mają różne ustroje? Dlaczego te same systemy różnie się sprawdzają? System prezydencki a system parlamentarno-gabinetowy. Dwupartyjność i wielopartyjność. Analiza systemów wyborczych: okręgi jednomandatowe system proporcjonalny jedno i dwuizbowy parlament demokracja bezpośrednia i referenda

Konstytucyjna ekonomia polityczna - wybrane problemy Państwo jednolite a państwo federalne. Centralizacja i decentralizacja. Kluczowe znaczenie pojęć: prawa człowieka wolności sprawiedliwość ideologii zaufania kapitału społecznego

KEP – implikacje ekonomiczne Wpływ KEP na: gospodarkę (częściej pośredni) system podejmowania decyzji system budowania większości wysokość kosztów transakcyjnych poziom korupcji stabilność odpowiedzialność skalę rent-seekingu czynnik czasu w procesie decyzyjnym

KEP - państwo Douglas North: Państwo to złożony system instytucji i organizacji, oferujący na zasadach monopolu i przymusu jednostkom i grupom ochronę ich praw, jak również porządku społecznego i gospodarczego, będącego funkcją norm prawnych i zwyczajowych. W zamian za to państwo opodatkowuje jednostki, firmy i organizacje. Również koncepcja postrzegania państwa, przedsiębiorstw, gospodarki jako sieci kontraktów.

Konstytucyjna ekonomia polityczna - konkluzja Refleksja nad rzeczywistością polityczną i prawną oraz jej racjonalizacją z punktu widzenia obniżki kosztów transakcyjnych i działania systemu. Kontrakt konstytucyjny powinien spełniać wiele funkcji, w tym: minimalizować straty związane z działalnością polityków i biurokracji, wprowadzać rządy prawa, uporządkowana wolność, ograniczony rząd, podział władzy, ochronę praw własności, decentralizację i deregulację, ład polityczno-prawny jako dobro publiczne, rządy większości przy ochronie praw mniejszości.

Modele rozwoju kapitalizmu model anglosaski – indywidualistyczny model europejski – kontynentalny, odmiany: francuski niemiecki – ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa skandynawski model azjatycki – kolektywistyczny, odmiany: japoński chiński Koncepcja „7 kultur kapitalizmu”.

Czołowi przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej XIX w. prekursor – Alexis de Tocqueville („O demokracji w Ameryce”, „Dawny ustrój i rewolucja”) XX w. – R. Coase – teoria przedsiębiorstwa O. Williamson – teoria ekonomii i zarządzania, refleksje nad makroorganizacją D. North – historia gospodarcza, teoria państwa, kliometria J. Buchanan – Public Choice i KEP E. Ostrom – ekonomiczna analiza wspólnot

Globalizacja Najbardziej zaawansowana forma umiędzynarodowienia działalności gospodarczej. Wzrost powiązań pomiędzy podmiotami w skali świata oraz wzajemne ich oddziaływanie w różnych sferach życia społecznego. Determinanty: postęp naukowo-techniczny liberalizacja przepływów międzynarodowych zmiany w konkurencji międzynarodowej.

Wizje świata F. Fukuyama: koniec historii – globalny wymiar wolnego rynku i demokracji S. Huntington: zderzenie cywilizacji – nie ma jednego globalnego trendu K. Ohmae: koncepcja triady - Europa, Ameryka Północna, Japonia i okolice

Wizje świata c.d. W. Rostow: teoria modernizacji I. Wallerstein: teoria rozwoju zależnego – centrum, semiperyferie i peryferie Koncepcja J. Dunninga…

J. Dunning Kapitalizm globalny to globalna skala: handlu zagranicznego inwestycji bezpośrednich korporacji transnarodowych operacji finansowych i biznesowych powiązań przepływów czynników produkcji przepływu informacji transportu problemów

J. Dunning Kapitalizm globalny w wymiarze: aliansowym: alianse między krajami (bloki regionalne) i przedsiębiorstwami (alianse strategiczne) oparcia na wiedzy: rola badań i rozwoju, edukacji, innowacyjności, sektora usług.

J. Dunning Ewolucja: land-based capitalism industrial capitalism global-alliance-knowledge-based capitalism. Zmieniające się formy makroorganizacji i koordynacji: przez rynek (ceny), hierarchię (przedsiębiorstwo), państwo, sieci, hybrydy (mieszane).

Kapitalizm globalny-instytucje Rynek Przedsiębiorstwa (zwłaszcza korporacje transnarodowe i alianse) Organizacje międzynarodowe globalne i integracyjne (regionalne) Rządy Samorządy regionalne i zawodowe Stowarzyszenia, organizacje obywatelskie, NGO’s, mass-media, organizacje wyznaniowe Osoby i rodziny

Jak i jakie instytucje budować? World Development Report 2002, „Building Institutions for Markets”: Sektor rolny: instytucje wspierające rolnictwo Przedsiębiorstwa: Corporate Governance System finansowy: efektywny Rządy: instytucje polityczne (państwowe) i samorządowe, podatki, ograniczenie korupcji, system prawa, reguły konkurencji, regulacja infrastruktury Społeczeństwa: normy, sieci, rola mediów.

Priorytety w budowie zdrowych instytucji Całościowe Konkurencyjne Pro-innowacyjne Wzajemnie uzupełniające się Rola instytucji w: wspieraniu rynku wzroście i rozwoju redukcji ubóstwa.

Paradoksy kapitalizmu globalnego Współistnienie: działań, inicjatyw i podmiotów o charakterze globalnym i lokalnym, mikro i makroekonomicznym rynku i interwencji państwa tendencji na rzecz centralizacji i decentralizacji korzyści i kosztów globalizacji Globalna skala procesów a ułomność „global governance”. Paradoks demokracji: globalizacja sprzyja i zagraża demokracji.

Konkurencja i konkurencyjność instytucjonalna Konkurencyjność instytucjonalna: zdolność do konkurowania pod względem jakości instytucji. Zdolność niemobilnych czynników produkcji do przyciągania mobilnych. Kapitał społeczny: zdolność do budowy relacji opartych na zaufaniu. Kapitał społeczny (F. Fukuyama) a konkurencyjność instytucjonalna i systemowa. M. Novak: znaczenie relacji wolność – demokracja – rynek – moralność – religia. V. Vanberg: rules and choice in Economics.

Konkurencyjność Konkurencyjność jest to zdolność podmiotu do sprostania konkurencji oraz zdolność do długookresowego, efektywnego wzrostu i rozwoju organizacji (przedsiębiorstwo, sektor, region, kraj). The World Competitiveness Report 1995: Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność kraju lub przedsiębiorstwa do tworzenia proporcjonalnie większego bogactwa od konkurentów na rynkach światowych. Jest kombinacją zasobów, procesów i umiędzynarodowienia działalności gosp.

Konkurencyjność The World Competitiveness Yearbook 2001: Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność kraju do tworzenia wartości dodanej i w ten sposób podnoszenia bogactwa narodowego poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami i procesami, „atrakcyjnością” i „agresywnością”, uwzględniające wymiar globalny i lokalny oraz integrowanie tego wszystkiego w jednolity, spójny model ekonomiczny i społeczny.

Konkurencyjność The Global Competitiveness Report: Konkurencyjność (kraju) to zespół (kombinacja) instytucji, polityk i czynników determinujących poziom produktywności danego kraju. Koncepcja społecznie odpowiedzialnej i zrównoważonej konkurencyjności. Konkurencja a konkurencyjność.

Konkurencyjność – poziomy analizy Mikro – przedsiębiorstwo, produkt Mezo – branża/ sektor (czy i region?) Makro – kraj Mega – blok regionalny (np. UE) Meta – system ekonomiczny Spory o konkurencyjność na poziomie makro (P. Krugman: „Competitiveness as a dangerous obsession”).

Argumenty stron sporu Krugman: państwo to nie przedsiębiorstwo, nie można patrzeć na nie jak na sumę przedsiębiorstw. Takie spojrzenie jest jednostronne i nie uwzględnia istoty państwa i gospodarki narodowej dużo szerzej pojmowanej. Przeciw: Przedsiębiorstwa są faktycznie tymi podmiotami, które konkurują na rynku. Nie działają jednak one w próżni: ich konkurencyjność jest też funkcją jakości otoczenia.

Ewolucja spojrzenia Od konkurencyjności mikroekonomicznej i w zakresie handlu międzynarodowego do makroekonomicznej. Od pojmowanej wyłącznie ekonomicznie do spojrzenia szerszego, obejmującego też wymiar instytucjonalny i jakość życia (instytucje, innowacyjność, postęp, kapitał ludzki i społeczny, rozwój zrównoważony). Podejście tradycyjne koncentrowało się na cenach i kosztach, kursie walutowym, stopie procentowej, stopie wzrostu. Nowoczesne obejmuje też wskaźniki jakościowe.

Czynniki określające zdolność konkurencyjną gospodarki Zasoby produkcyjne: wielkość struktura efektywność wykorzystania System społeczno-ekonomiczny Polityka ekonomiczna Te ostatnie mają wyraźnie instytucjonalny wymiar. Oceny konkurencyjności: od „niebezpiecznej obsesji” do uwzględniania czynników jakościowych i etycznych.

J. Dunning o konkurencyjności J. Dunning i T. Hamalainen odrzucają zarówno radykalny liberalizm, jak i skrajny protekcjonizm. Teza: państwo skupić się powinno na „proinnowacyjnych” wątkach polityki gospodarczej bardziej niż na tradycyjnej polityce przemysłowej. Koncentracja na jakości instytucji, jakości infrastruktury oraz trosce o jakość czynników produkcji.

Rankingi konkurencyjności a instytucje The World Competitiveness Yearbook The Global Competitiveness Report (Index) Human Development Index Doing Business Index Index of Economic Freedom Transparency International Corruption Perception Index Wszystkie one uwzględniają wątki instytucjonalne, najsilniej jednak dwa ostatnie.

Strategia lizbońska Lizbona, marzec 2000: UE ma stać się najbardziej konkurencyjną gospodarką świata, opartą na wiedzy oraz wzroście i rozwoju zrównoważonym. Źródła wcześniejszych słabości UE

Strategia lizbońska Priorytety strategii: edukacja kapitał ludzki nowoczesne technologie społeczeństwo informacyjne wydajność pracy i mobilność zatrudnienia model społeczny deregulacja inwestycje infrastrukturalne (Sieci Transeuropejskie) kwestie związane z demografią

Strategia lizbońska Bardzo ograniczony sukces. Przyczyny: zróżnicowanie krajów, zbyt wiele priorytetów, zasady koordynacji. Od Strategii Lizbońskiej do strategii „Europa 2020”: „inteligentny wzrost”, „zrównoważony wzrost”, „integrujący społecznie wzrost”: edukacja, walka z ubóstwem i wykluczeniem, badania, flexicurity. Priorytet Polski: połączenie strategii konkurencyjności z polityką spójności.

Myśl ordoliberalna i społeczna gospodarka rynkowa Połączenie idei wolności z ideą ładu i umiarkowanej interwencji państwa. Inspiracja ze strony Katolickiej Nauki Społecznej i myśli protestanckiej: personalizm dobro wspólne zasada solidarności zasada pomocniczości.

Myśl ordoliberalna i społeczna gospodarka rynkowa Państwo jako strażnik ładu. Rola prawa i moralności. Zasada pomocniczości i solidarności. Rola stowarzyszeń, samorządów i dialogu społecznego. Twórcy: A. Muller-Armack, K. Adenauer, Roepke, współcześnie V. Vanberg.

Viktor Vanberg V. Vanberg, „The Constitution of Markets” o konkurencji: rynek – konstytucyjnie obwarowana konkurencja „incentive problem”, „power problem”, „knowledge problem” w ramach systemu i między systemami zasada organizująca ludzką działalność na rynku w polityce jako konkurencja między rządami

V. Vanberg Unia Europejska: federalizm konkurencyjny a federalizm centralistyczny. Unia Europejska a koncepcja konstytucyjnej ekonomii politycznej (UE a KEP). Zwraca uwagę na kwestię racjonalność a moralność: „Rules and Choices in Economics”.

Modele rozwoju w Europie Model nordycki (Finlandia, Szwecja, Dania, Austria, Holandia): wydajny i solidarny wysokie podatki i wydatki publiczne na edukację opiekę socjalną silne związki zawodowe mniejsze zróżnicowanie płacowe swoboda w zwalnianiu pracowników połączona z hojnymi zasiłkami dla bezrobotnych.

Modele rozwoju w Europie Model anglosaski (Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia): efektywny ale mniej solidarny słabe związki zawodowe duża rozpiętość płac słaba ochrona pracownika przed zwolnieniem, ale z aktywną pomocą w znalezieniu pracy minimalny poziom bezpieczeństwa socjalnego.

Modele rozwoju w Europie Model kontynentalny (Francja, Niemcy, Belgia, Luksemburg): solidarny ale nie konkurencyjny wysokie wydatki socjalne silna ochrona pracowników przed zwolnieniem niższe zasiłki dla bezrobotnych silna pozycja związków zawodowych mimo malejącej liczby członków.

Modele rozwoju w Europie Model śródziemnomorski (Włochy, Grecja): ani solidarny ani konkurencyjny wysokie, często nieracjonalne wydatki publiczne ochrona pracowników przed zwolnieniem ale niskie zasiłki dla bezrobotnych wczesne emerytury.

T. Hamalainen Timo Hamalainen – ekonomista fiński, uczeń J. Dunninga (doktorant), pracownik SITRA – Helsinki. John Dunning (1927 - 2009) – specjalista w dziedzinie biznesu i ekonomii międzynarodowej (MSG), korporacji transnarodowych, konkurencyjności międzynarodowej, etyki w biznesie i religijnych uwarunkowań rozwoju. Autor prac takich jak: „Regions, Globalization and the Knowledge-Based Economy”, „Govenrments, Globalization and International Business” „Making Globalization Good”, „Alliance Capitalism and Global Business”.

Timo Hamalainen Timo Hamalainen jest autorem szeregu prac, m.in. „National Competitiveness and Economic Growth”, oraz „Social Innovations, Institutional Change and Economic Performacne”. Ewolucja zainteresowań: teoria konkurencyjności innowacje społeczne i innowacyjność społeczna koncepcja „sustainable well-being” i jej wpływ na politykę gospodarczą.

Historyczny rys Finlandii Finlandia: do pocz. XIX wieku część Szwecji do końca I wojny światowej część Rosji (Wielkie Księstwo Finlandzkie); duża mniejszość szwedzka okres niepodległości: budowa państwa, wielka rola Marszałka i Prezydenta Karla Gustawa von Mannerheima. 1939-40 – Wojna Zimowa z ZSRR, wznowienie działań w 1941-44 powojenna względna zależność od ZSRR (finlandyzacja).

Historyczny rys Finlandii głęboki kryzys wywołany rozpadem ZSRR przystąpienie do UE i budowa gospodarki opartej na wiedzy powołanie specyficznych instytucji (SITRA, TEKES, Akademia Finlandii itp.), klastry i parki technologiczne; sukces Nokii rola wysokiej jakości instytucji, kapitału społecznego, infrastruktury wysoki wzrost pozycji w rankingach konkurencyjności w końcu XX w. i pierwszych latach XXI. spowolnienie końca I dekady XXI w. – kryzys i jego pokonywanie. Poszukiwanie nowych źródeł przewag

Finlandia i Estonia. SITRA SITRA (The Finnish Innovation Fund): agencja zajmująca się wspieraniem międzynarodowej konkurencyjności gospodarki fińskiej. Łączy funkcje ośrodka studiów strategicznych i think–tanku oraz instytucji wspierającej przedsiębiorstwa fińskie (zwłaszcza spółki technologiczne i start-upy) w zakresie doradztwa oraz pozyskiwania venture capital. Analogiczną instytucję założono w Estonii (Estonian Development Fund).

Instytucje a etyczny i religijny wymiar gospodarki Moralność i religia jako instytucje nieformalne. Czy jest sens mówić o etyce w gospodarce i biznesie? Czy moralność i religia służą obniżce kosztów transakcyjnych, czy same nim się stają? Argumenty za i przeciw etycznej refleksji o gospodarce. Moral backgrounds of the market? Rola kapitału społecznego. Od etyki w gospodarce i etyki biznesu, przez CSR do duchowości i „ekonomii komunii”.

Etyka a gospodarka Etyka życia gospodarczego – koncepcja stara i nowa. Utylitaryzm (Adam Smith, Milton Friedman) Kantyzm (inspiracja dla CSR) Arystoteleizm i koncepcje religijne Myśl Maxa Webera – protestantyzm a kapitalizm. Etyka i gospodarka w myśli Jana Pawła II i Benedykta XVI. M. Novak („Duch demokratycznego kapitalizmu”) oraz poglądy S. Zamagniego i L. Bruni.

Adam Smith Adam Smith był również filozofem moralności („Teoria uczuć moralnych”). Przeciwnik moralizatorstwa w ekonomii – ekonomia nauką o tym co jest, nie o tym co być powinno. Podejście utylitarne i koncepcja homo oeconomicus. Rynek wychowawcą do cnót. Stockholder’s approach. Współczesny kontynuator: Milton Friedman (społeczną funkcją biznesu jest maksymalizować zysk - w ramach prawa i moralności).

Kantyzm i neokantyzm. Stakeholder approach Immanuel Kant: Traktować człowieka jako cel, nie narzędzie. Podejście stakeholderowskie: orientacja na prawa i potrzeby interesariuszy (właściciele, kierownictwo, pracownicy, dostawcy, odbiorcy, przyroda, społeczność lokalna). Intencje jako ważne kryterium oceny.

XVIII, XIX i początek XX wieku Zasadniczo czas ten nie sprzyja refleksji etycznej – oddzielenie etyki od ekonomii. Szkoły nawiązujące do klasycznej – zero moralizmu, wiara w homo oeconomicus. Marksizm – aetyczny (determinizm, redukcjonizm). Specyfika szkoły historycznej. Max Weber – etyka protestancka a kapitalizm.

Renesans XX wieku W teorii ekonomii i naukach społecznych: ordoliberalizm nowa ekonomia instytucjonalna teoria kapitału społecznego W zarządzaniu: nowe podejście do konkurencyjności przedsiębiorstw koncepcja CSR (Corporate Social Responsibility)

CSR i rozwój zrównoważony Spór pomiędzy podejściem stockholderowskim i stakeholderowskim (korporacja powinna uwzględniać potrzeby interesariuszy). CSR a rozwój i wzrost zrównoważony (sukces gospodarczy i biznesowy, ekologa, wymiar społeczny). CSR i rozwój zrównoważony w Skandynawii oraz w Strategii Lizbońskiej UE i strategii Europa 2020. Dokumenty UE – „Green Paper on CSR”.

Istota CSR Społeczna odpowiedzialność biznesu koncentruje się na: zrównoważonym rozwoju przedsiębiorstwa relacjach przedsiębiorstwa z pracownikami budowie potencjału konkurencyjnego i społecznego organizacji współpracy firmy z otoczeniem Dobrowolny charakter CSR.

Za i przeciw CSR Argumenty za: większe zaufanie na rynku kapitał społeczny Argumenty przeciw: społeczną funkcją biznesu jest maksymalizacja zysku (Friedman) CSR as a „window-dressing” instrumentalizacja etyki Fakt: większość poważnych przedsiębiorstw włącza dzisiaj CSR i jego normy do swojej działalności/misji. Pytania: na ile głęboko? Czy nie jest to tylko zagrywka marketingowa?

M. Friedman, I. Maitland, N. Bowie… M. Friedman: „społeczną funkcją biznesu jest maksymalizować zysk – w ramach prawa i moralności” I. Maitland: „Market as a School of Virtues” Ale… N. Bowie: „Corporation as a Moral Community”

Przykłady Etyczne kodeksy postępowania przedsiębiorstw i branżowe. Koncepcja audytu etycznego, doradztwa etycznego, uwzględniania problematyki etycznej w normach jakościowych (np. ISO). Międzynarodowe inicjatywy i ruchy: Global Compact mikrokredyty Caux Round Table etyczne inwestowanie „Fair Trade” „ekonomia społeczna” „Slow Food” „ekonomia komunii”

Kapitał społeczny Nowe spojrzenie na kapitał: ludzki i społeczny. Kapitał społeczny: związany z obecnymi w społeczeństwie pokładami zaufania oraz ze zdolnością do współpracy i budowy relacji opartych na zaufaniu, Badacze: m.in.. F. Fukuyama, D. Coleman Kapitał społeczny i efektywne instytucje redukują koszt transakcyjny.

Odrodzenie katolickiej nauki społecznej Encykliki papieskie: od Leona XIII do Jana Pawła II i Benedykta XVI. Specyficzne cechy: personalizm dobro wspólne solidaryzm zasada subsydiarności Kluczowe znaczenie encyklik Jana Pawła II („Laborem Exercens” i „Centesimus Annus”) dla nowoczesnej katolickiej nauki społecznej. Benedykt XVI, „Caritas in Veritate”: rozwój integralny, zaufanie.

„Nowości” Jana Pawła II Praca jako współudział w dziele Stworzenia. Akcent położony na wolność, uczestnictwo i solidarność: przedsiębiorczość, wolny rynek i demokracja w ramach prawa i moralności. Jan Paweł II a myśl ordoliberałów i M. Novaka („Duch demokratycznego kapitalizmu”, „On Cultivating Liberty”, „The Universal Hunger for Liberty”).

Benedykt XVI Benedykt XVI, „Caritas in Veritate”: koncepcja rozwoju integralnego: każdego człowieka i całego człowieka akcent położony na prawidłową antropologię – filozofię natury ludzkiej rola zaufania i kapitału społecznego państwo-rynek-społeczeństwo obywatelskie poparcie dla CSR, mikrokredytów oraz etycznego inwestowania

Przykładowa inicjatywa: Caux Round Table Uczynienie kapitalizmu etycznym poprzez: użycie prywatnego interesu dla dobra wspólnego przywództwo z zasadami odrzucenie darwinizmu społecznego zasada Kyosei: „Żyć i pracować razem dla wspólnego dobra” zasada godności osoby ludzkiej i dialogu

Caux Round Table Inicjatywa CRT powstała w Szwajcarii w 1986 r. Twórcy: F. Philips oraz Olivier Giscard d’Estaign (INSEAD). Obecnie szefem jest S. Young. Orientacja na Stakeholder Approach (CSR). Istnieje CRT Poland.

Caux Round Table Zasady dla przedsiębiorstw: odpowiedzialność biznesu – wobec interesariuszy ku innowacjom, sprawiedliwości i wspólnocie światowej od litery prawa do ducha zaufania poszanowanie dla reguł prawnych wsparcie wielostronnej wymiany handlowej poszanowanie środowiska unikanie działań sprzecznych z prawem

Caux Round Table Interesariusze Podstawowe obowiązki Klienci Pracownicy Właściciele Dostawcy, partnerzy i odbiorcy Konkurenci Społeczność

Caux Round Table Wdrażanie zasad Arcturus Innovations w korporacjach (np. NISSAN): Macierz 49 pytań dla executives Macierz 275 pytań dla ogółu Odpowiedzi podlegają ocenie i analizie. Arcturus jest elementem strategii jakości (TQM – Total Quality Management) - CSR elementem strategii firmy. Kodeks etyczny i audyt etyczny. Promocja etycznego przywództwa.

Caux Round Table – Arcturus Macierz wyników KATEGORIA OBOWIĄZKI KLIENCI PRACOWNICY WŁAŚCICIELE DOSTAWCY, ODBIORCY… KONKURENCI SPOŁECZNOŚĆ ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU KRYTERIUM 1.1 KRYTERIUM 1.2 KRYTERIUM 1.3 … EKONOMICZNE I SPOŁ. ODDZIAŁYWANIE BIZNESU KRYTERIUM 2.1. ……. …….. ZACHOWANIA BIZNESOWE ….. POSZANOWANIE DLA REGUŁ PRAWNYCH WSPARCIE WIELOSTRONNEJ WYMIANY POSZANOWANIE ŚRODOWISKA UNIKANIE ŁAMANIA PRAWA

Caux Round Table a inne inicjatywy Global Compact (ONZ): prawa człowieka niedyskryminacja ekologia zwalczanie korupcji Inne międzynarodowe kodeksy (OECD Guidelines for MNE). CSR i Sustainable Development a Strategia Lizbońska UE. Etyczne kodeksy postępowania branż i firm. CRT Arcturus – jedną z najbardziej kompleksowych prób integracji etyki i biznesu.

Przyszłość CSR Czy „tradycyjny” CSR rozwija się, czy przechodzi kryzys? Poszukiwanie nowych koncepcji CSR (np. CSR 2.0, CR). Co niesie wzrost zainteresowania „Spirituality of Management”, „Economy of Communion” i rolą organizacji pozarządowych w ostatnim okresie?

Regulacja/deregulacja Pojęcie regulacji i deregulacji: zmniejszanie/ograniczanie/zmiana skali i charakteru regulacji państwowych w gospodarce. Zawodność rynku (market failures) i zawodność państwa (governmental failures). Ewolucja od regulacji w kierunku deregulacji w gospodarce. Wady i zalety deregulacji.

Ekonomia instytucjonalna a infrastruktura i transport Dzieje infrastruktury i transportu: silne regulacje, interwencjonizm państwowy, tendencje wolnorynkowe. Przykład kolei i lotnictwa. Infrastruktura a monopol naturalny. Rola państwa w budowie infrastruktury. Jak zapewnić konkurencję w sektorach sieciowych? Oddzielenie infrastruktury od działalności operatorskiej.

Market failures and government failures Market failures (zawodność rynku): sytuacja, w której mechanizm rynku nie prowadzi do optymalnej alokacji zasobów. dobra publiczne (Public Goods) monopole naturalne asymetria informacyjna efekty zewnętrzne niekompletność rynków inne

Market failures and government failures Government failures: rent-seeking ograniczona racjonalność ideologie pokusa suboptymalizacji niejasności związane z rozwojem technologii brak presji rynkowej

Wybrane pojęcia typowe dla ekonomii instytucjonalnej W kontekście teorii kontraktów i kosztów transakcyjnych: zawodność państwa i zawodność rynku problem pryncypała i agenta koszty zachowań oportunistycznych (rezygnacja z zasad na rzecz bezpieczeństwa i korzyści) „moral hazard” (pokusa nadużycia) ograniczona racjonalność teoremat Coase’a.

Zasada Pareto i Optimum Pareto Zasada Pareto: 80:20 (elitaryzm, np. 20% osób tworzy 80% bogactwa i wiedzy) Efektywność w sensie Pareto oznacza, że można poprawić sytuacji jednego podmiotu nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych. Optimum Pareto zatem istnieje, jeśli nie można poprawić sytuacji inaczej niż czyimś kosztem.

Wnioski dla Polski (Forum Obywatelskie) Czy mamy w Polsce dobre instytucje oraz jak oceniamy zasoby kapitału społecznego? Polska krajem indywidualnego sukcesu… a co z kapitałem społecznym i dobrem wspólnym? Jak z tego punktu widzenia wygląda konkurencyjność kraju? Tradycja a modernizacja, wolność i konkurencyjność a solidarność. Co robimy i co należy zrobić z dziedzictwem „Solidarności” i Jana Pawła II?