KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Opracował: Anna Pietruszka Zespół Szkół Przyrodniczo-Żywieniowych w Jeleniej Górze Technikum Architektury Krajobrazu Klasa I Rok szkolny 2011/2012

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Krajowy system obszarów chronionych, złożony z parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, zajmuje obecnie ok. 33% powierzchni kraju.

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Podstawą teoretyczną projektu ochrony krajobrazu w Polsce stała się koncepcja Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych – ESOCh. Projekt ten został nazwany Wielkoprzestrzennym Systemem Obszarów Chronionych – WSOCh

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Założenia: Wszystkie typy obszarów chronionych miały zachowywać ciągłość przestrzenną Zasada otaczania terenów o wysokiej randze ochrony terenami o niższej randze i łączenia obszarów chronionych korytarzami ekologicznymi Tereny o niższej randze ochrony powinny być przeznaczone do turystyki i wypoczynku w szerszym zakresie niż obszary chronione najwyższej rangi

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Krajowy system obszarów chronionych w Polsce jest istniejącą siecią ekologiczną mającą podstawę prawną. Tworzą go: Parki narodowe Parki krajobrazowe Rezerwaty przyrody Obszary chronionego krajobrazu Obszary Natura 2000

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Krajowy system obszarów chronionych nie jest jeszcze systemem w pełni ciągłym i skończonym. W Polsce występują jeszcze liczne obszary o wysokich walorach przyrodniczych nieobjęte ochroną lub mające zbyt niską rangę ochrony. Istniejące parki narodowe w większości są zbyt małe.

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Obszary chronione w Polsce odznaczają się wartościami przyrodniczymi o dużym, często unikalnym, znaczeniu dla dziedzictwa naturalnego Europy. Środowisko przyrodnicze Polski jest ważnym składnikiem różnorodności biologicznej i krajobrazowej kontynentu.

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Do najcenniejszych obszarów przyrodniczych w Polsce, odznaczających się unikalnymi wartościami w skali europejskiej, należą m.in.: Doliny rzek nizinnych o naturalnym charakterze krajobrazu (np. doliny Wisły, Bugu, Warty, Narwi) Wielkie puszcze na Niżu (gł. Puszcza Białowieska) Obszary bagien Biebrzańskiego Parku Narodowego Naturalne krajobrazy ruchomych wydm nadmorskich (Słowiński PN)

KRAJOWY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Od 1962 r ONZ publikuje okresowo listę światowych obszarów chronionych sporządzaną przy współpracy z Komisją Parków Narodowych i Obszarów Chronionych IUCN (Światowa Unia Ochrony Przyrody). Aby można było porównywać obszary chronione opracowano ich kategorie (międzynarodowe).

Kategorie obszarów chronionych Kategorie obszarów chronionych, wg IUCN, uznane przez ONZ: I – rezerwaty ścisłe Tworzone do celów naukowych lub ochrony dzikiej przyrody Ia – obszary lądowe lub morskie szczególnie reprezentatywne lub mające wyjątkowe wartości przyrodnicze, chronione w celach badawczych lub monitoringu środowiska Ib – obszary lądowe lub morskie o znacznej powierzchni, zachowane w stanie naturalnym bądź zbliżonym do naturalnego, chronione w celu podtrzymania naturalnych procesów

Kategorie obszarów chronionych II – parki narodowe Lądowe lub morskie, ustanowione w celu ochrony całych ekosystemów i zapewniania terenów do wypoczynku, także w celach edukacyjnych i naukowych III – pomniki przyrody Ustanowione w celu ochrony pojedynczych zjawisk przyrodniczych, także obiektów o znaczeniu krajobrazowym, kulturowym i estetycznym

Kategorie obszarów chronionych IV – obszary czynnej ochrony gatunków i siedlisk Lądowe lub morskie, ustanowione w celu czynnej ochrony siedlisk poszczególnych gatunków, które mogłyby nie przetrwać bez zabiegów ochronnych V – obszary chronionego krajobrazu Ustanowione głównie w celu zachowania tradycyjnego krajobrazu i zapewnienia terenów rekreacyjnych

Kategorie obszarów chronionych VI – obszary czynnej ochrony zasobów przyrodniczych Ustanowione głównie w celu ochrony różnorodności biologicznej oraz stwarzania warunków do wprowadzania zasad trwałego i zrównoważonego użytkowania zasobów przyrody w celu zaspokajania potrzeb gospodarczych.

Formy ochrony przyrody oraz obszary i obiekty chronione

Cele ochrony przyrody Utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów Zachowanie różnorodności biologicznej Zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego Zapewnienie ciągłości istnienia gatunków, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony

Ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień Utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i pozostałych zasobów przyrody Kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody

Cele ochrony przyrody są realizowane przez: Uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w dokumentach, m.in. : Polityce ekologicznej państwa Programach ochrony środowiska (przyjmowanych przez samorządy terytorialne) Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju Strategiach rozwoju województw

Planach zagospodarowania przestrzennego Studiach uwarunkowań i kierunkach zagospodarowania przestrzennego gmin 2. Obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony przyrody 3. Opracowywanie i realizację planów ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody itp. oraz programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji gatunków chronionych

4. Realizację krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań 5. Prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i promocyjnej 6. Prowadzenie badań naukowych

Rodzaje obszarów i obiektów chronionych: Parki narodowe Rezerwaty przyrody Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Obszary Natura 2000 Pomniki przyrody Stanowiska dokumentacyjne Użytki ekologiczne Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

Obszary wymienione w punktach 1-5 są wielkoprzestrzenne i tworzą system obszarów chronionych, który stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi.

Park narodowy Obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi Powierzchnia nie mniejsza niż 1000 ha Na tym obszarze ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe

Park narodowy Celem parku narodowego jest zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów

Park narodowy Wokół parku narodowego wyznacza się otulinę, w której może być również utworzona strefa ochronna zwierząt łownych, niewchodząca w granice obwodów łowieckich Dla parków narodowych istnieje obowiązek opracowania planu ochrony

Park narodowy Obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę parku Za wstęp do parku lub na niektóre jego obszary mogą być pobierane opłaty

Rezerwat przyrody Obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi

Rezerwat przyrody Na obszarach graniczących z rezerwatem może być utworzona otulina Tworzy się plany ochrony dla rezerwatu Utworzenie następuje w drodze rozporządzenia wojewody

Rezerwat przyrody Wyróżniamy rezerwaty: Leśne Wodne Stepowe Słonoroślowe Faunistyczny Torfowiskowy Przyrody nieożywionej krajobrazowy

Park krajobrazowy Obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju Wokół parku może być utworzona otulina Tworzony w drodze rozporządzenia wojewody

Park krajobrazowy Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu Dla parku krajobrazowego opracowywany jest plan ochrony

Obszar chronionego krajobrazu Obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych

Obszar chronionego krajobrazu Ustanawiany w drodze rozporządzenia wojewody Może to zrobić także rada gminy w drodze uchwały

Sieć obszarów Natura 2000 Obejmuje dwa rodzaje obszarów chronionych: Obszary specjalnej ochrony ptaków Specjalne obszary ochrony siedlisk

Sieć obszarów Natura 2000 Obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) Obszar wyznaczony zgodnie z przepisami prawa UE, do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju

Sieć obszarów Natura 2000 Specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) Obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa UE, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków

Sieć obszarów Natura 2000 Obszar Natura 2000 jest obszarem chronionym wysokiej rangi, jednakże przewiduje się tam gospodarowanie, przy jednoczesnej kontroli populacji gatunków i siedlisk chronionych i podejmowaniu działań zapewniających ich przetrwania

Sieć obszarów Natura 2000 Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody: parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych itd.

Pomniki przyrody Są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów

Pomniki przyrody Mogą to być: Okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych i obcych Źródła, wodospady, wywierzyska skałki, jary, głazy narzutowe Jaskinie Ustanawiane są drogą rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy

Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej To niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych

Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej Mogą nimi być też miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt Ustanawiane przez wojewodę lub przez uchwałę rady gminy, jeśli nie zrobił tego wojewoda

Użytki ekologiczne To zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, jak: Naturalne zbiorniki wodne Śródpolne i śródleśne oczka wodne Kępy drzew i krzewów Bagna Torfowiska Wydmy Płaty nieużytkowanej roślinności

Użytki ekologiczne Starorzecza Wychodnie skalne Skarpy Kamieńce Siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego, zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów Ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej

W celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być ustalane strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania.

Minister właściwy do spraw środowiska opracowuje programy ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Wojewoda może ustalać i likwidować w drodze decyzji administracyjnej strefy ochrony ostoi roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową oraz prowadzi rejestr tych stref

Minister właściwy do spraw środowiska sporządza projekt krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z projektem programu działań, zatwierdzaną w drodze uchwały przez Radę Ministrów

W ramach państwowego monitoringu środowiska prowadzi się monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach. Minister właściwy do spraw środowiska prowadzi centralny rejestr form ochrony przyrody. Wojewoda prowadzi dokumentację zasobów i rejestr form ochrony przyrody, z wyjątkiem parków narodowych i obszarów Natura 2000, położonych na obszarze jego działania

Wyróżniamy 4 kategorie ochrony: Ochrona ścisła Całkowite zaniechanie ingerencji człowieka w stosunku do chronionych ekosystemów i gatunków Ochrona czynna Możliwość stosowania zabiegów ochronnych w stosunku do chronionych ekosystemów i gatunków w celu przywrócenia naturalnego stanu Ochrona częściowa Ochrona gatunków dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji lub pozyskiwania Ochrona krajobrazowa Zachowanie cech charakterystycznych krajobrazu – stosowaną na gruntach użytkowanych gospodarczo w parkach narodowych i rezerwatach przyrody

Wyróżniamy także: Ochronę in situ (w miejscu naturalnego występowania ekosystemów i gatunków) Ochronę ex situ (poza miejscem naturalnego występowania) W ustawie zdefiniowany jest KORYTARZ EKOLOGICZNY jako obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt i grzybów.