Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (IV) – kultura: wartości, normy, symbole (WDS 2013/2014 nr 5)

Znaczenia pojęcia „kultury” teoretyczne i faktyczne (publiczne) znaczenie pojęcia „kultury”; pojęcie niezwykłe i niezbędne dla socjologii, ale jednocześnie pojemne i „nieostre” (a może stąd wynika jego użyteczność?); pojęcie ” kultury” – nie ma jedynej, „poprawnej” i „ostatecznej” definicji kultury, można potraktować je jako „narzędzie”: pytamy wtedy, w jaki sposób i do jakich celów używamy pojęcia „kultury” i jej języka? główne kategorie współczesnych studiów kulturowych: praktyki znaczące, dyskurs publiczny, reprezentacje (rola języka w tworzeniu znaczeń społecznych); podmiotowość, tożsamość, artykulacja (bycie sobą, sposób opisu siebie wobec innych, wyrażanie siebie); kultura popularna, tekst, odbiór, odbiorcy; władza, ideologia, hegemonia.

Socjologiczne rozumienie pojęcia „kultury (1) odejście od estetycznej i elitarystycznej koncepcji „kultury” na rzecz ujmowania kultury jako sposobu życia jednostek i grup społecznych: kultura to całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają” jako członkowie danego społeczeństwa inaczej, kultura to społeczne „zwyczaje serca” (Robert Bierstedt) - kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę. dziedziny kultury (badanie całości kultury, czy jej części?) kultura materialna (obiektywna) i nie materialna (duchowa, subiektywna); zróżnicowanie kultur – kryteria: narodowe i terytorialne (regionalne i środowiskowe), religijne, chronologiczne, typ gospodarki i zbiorowości (chłopska); wiek (młodzieżowa); subkultury (podkultury), kultura alternatywna (kontrkultura) i kultura dominująca. dziedziny kultury wg. Antoniny Kłoskowskiej (socjologia kultury): kultura bytu (produkcja, konsumpcja itp.), kultura społeczna (stosunki z innymi), kultura symboliczna (wartości, symbole itp.).

Treść (elementy) kultury, czyli wiedza kulturowa (2) badanie kultury jako społecznie akceptowanej „wiedzy” danej grupy: przekazywana i utrwalana w jej obrębie, powodująca że dana grupa funkcjonuje jako odrębna całość i zachowuje zdolność do odtwarzania się. Posiadać kulturę (i grupę przynależności tym samym) to posiadać „adres” w naszym świecie (kultura tożsamościowa); studia nad kulturą jako badanie obowiązujących wartości, jakie każdy z nas przyznaje im w „narracji/ach” życia codziennego (inaczej, „studiowanie obowiązujących wartości”). „wartości”: idee określające, co uchodzi za ważne, wartościowe i pożądane w danym społeczeństwie/kulturze (są to „wartości-ideały”) oraz wartości jako „przyczyny” i „racje” podejmowanych przez ludzi działań; odczuwane (zinternalizowane), uznawane, realizowane, wartości a „sacrum” i światopogląd. „normy”: reguły zachowań zawierające wartości danej kultury („przepustka” do świata społecznych konwencji): zwyczajowe, moralne, prawne, sankcje (ich stosowanie jest związane z nagrodami i karami). właściwa danej kulturze konfiguracja wartości i norm to „ład aksjonormatywny”: tworzy z grupy społecznej „wspólnotę kulturową”; wzory kultury – sposoby myślenia, reagowania i odczuwania w danym społeczeństwie (wzory „idealne” i rzeczywiste/ jawne i ukryte).

Czynniki wpływające na wartości społeczeństwa polskiego wpływ tradycyjnej kultury polskiej: przywiązanie do wartości narodowych i religijnych, wspólnota „romantycznego patriotyzmu”? dziedzictwo „realnego socjalizmu”: postawa „wyuczonej bezradności”, egalitaryzm, słabe poszanowanie własności, tworzenie „drugiego społeczeństwa”. doświadczenia historii najnowszej: protesty polityczne po 1945 r., wizyty papieskie, Sierpień 1980, Solidarność, stan wojenny. współczesne uwarunkowania wartości (zmian) - efekt zewnętrznej imitacji, wzrost znaczenia środków masowego przekazu (Internet) i konsumpcji - wyzwania: jednostka czy wspólnota (liberalizm a komunitaryzm); przejście od „społeczeństwa losu” do „społeczeństwa wyboru”; przejście od „wartości materialistycznych” („wartości niedostatku”) do „wartości postmaterialistycznych” („wartości uczestnictwa i samorealizacji”).

Wartości materialistyczne i postmaterialistyczne (1) Ronald F. Inglehart (ur. 1934)– profesor na Uniwersytecie Michigan (Ann Arbor), program World Values Survey; punkt wyjścia to teoria A. Maslowa o hierarchizacji potrzeb i ich zaspakajania: od potrzeb fizjologicznych (1), przez potrzeby bezpieczeństwa (2), przynależności i miłości (3), uznania / estetyczno-intelektualne (4), do potrzeb samorealizacji (5). tworzą hierarchię i kierunek rozwoju jednostki od wartości pierwotnych do kulturowych. dwie podstawowe hipotezy: „hipoteza niedostatku” (scarcity hypothesis) – porządek wartości jednostki jest odbiciem jej środowiska społeczno-ekonomicznego (największą wartość mają te „rzeczy”/sytuacje, których podaż jest relatywnie najmniejsza); „hipoteza socjalizacji” (socialization hypothesis) – związek między środowiskiem życia jednostki a hierarchią potrzeb nie ma charakteru natychmiastowego dostosowania - istnieje zawsze opóźnienie czasowe, gdyż hierarchia potrzeb jest odbiciem warunków socjalizacji jednostki przed osiągnięciem przez nią dojrzałości (podejście pokoleniowe!).

Wartości materialistyczne i postmaterialistyczne (2) materialistyczne związane są z zapewnieniem bezpieczeństwa fizycznego i ekonomicznego (wartości to praca, pieniądze, rozwój gospodarczy, odpowiedzialność państwa za obywateli); postmaterialistyczne – są ważne po osiągnięciu bezpieczeństwa ekonomicznego (wartości - zaufanie, wolność wyboru, tolerancja, satysfakcja z życia, samorealizacja, niezależność, ekologia, prawa kobiet, mniejszości seksualnych itp.). zmiana kulturowa społeczeństwa rozwiniętych polega na przechodzeniu od wartości materialistycznych do postmaterialistycznych; zmiana tych wartości jest interpretowana jako przejście od nowoczesności do postnowoczesności (od tradycjonalizmu do posttradycjonalizmu): odrzucania wartości „materialistycznych” (rezygnacja z pogoni za pieniędzmi i dobrami materialnymi na rzecz lepszej jakości życia, ekologii itp.); wzrost znaczenia indywidualistycznej orientacji aksjologicznej w pracy, polityce i życiu codziennym itp.; sekularyzacja (zmniejszenie wpływu religii na główne wartości kulturowe społeczeństwa, religia staje się bardziej „indywidualna”). złożona sytuacja Polski (i krajów postkomunistycznych) pod tym względem.

Europejska specyfika wartości kulturowych rozbieżności zmian wartości w Europie ze względu na: religijne (katolicyzm, protestantyzm, islam), regionalne i narodowe, rozbieżności między Wschodem a Zachodem Europy. zbieżności zmian wartości w krajach europejskich (ostatnie 2 dekady): „kulturowy krytycyzm”, słabnięcie wartości post-materialistycznych, zwiększenie znaczenia wartości rodziny, spowolnienie sekularyzacji i wzrost religijności (w tym także „synkretycznej”), wzrost znaczenia państwa (i jego instytucji). „specyfika” europejskich („zachodnio-europejskich”?) wartości: obecność (nadal jednak silna) wartości „post-materialistycznych”; sekularyzacja (ale w postaci „indywidualizacja religijności”). osobliwości „wartości europejskich” wobec: USA (przemoc, broń, kara śmierci, konsumpcja, ochrona środowiska, religia, wojna), ale wspólnota wartości demokratycznych i gospodarczych; krajów arabskich (rodzina, praca, wychowanie, tolerancja oraz wartości demokracji i społeczeństwa obywatelskiego).

Przykład – „postrzeganie przeszłości” (rekonstrukcje historyczne) występowanie dwóch orientacji wobec przeszłości: „historycystyczna” (przeszłość w wymiarze czasu linearnego jako poprzedniczka teraźniejszości); „eskapistyczna” (ucieczka do przeszłości jako „złotego wieku”). zjawisko „rekonstrukcji historycznych”: dążenie do autentycznego przeżywania świata (bezpośrednie doświadczenie historyczne); „indywidualny” wgląd w przeszłość (różne perspektywy i role); podobieństwo „rekonstrukcji historycznych” do gier komputerowych. czy nowy typ doświadczania przeszłości?: „przeszłość wirtualna”. rola obrazu i potrzeba autentyzmu w społeczeństwie po-nowoczesnym (post-piśmiennym).

Kultura jako system komunikowania społecznego kto, co, przez jaki kanał (czyli przy użyciu jakich środków technicznych?) i z jakim skutkiem nam „to coś” komunikuje? ; trzy układy upowszechniania kultury (Antonina Kłoskowska): bezpośrednie i osobiste kontakty: tworzenie kultury odbywa się w sposób naturalny i spontaniczny – kultura symboliczna wraz z kulturą bytu i społeczną; przekaz bezpośredni, ale profesjonalny, profesjonalni twórcy i odbiorcy w ramach określonej organizacji – kultura elitarna (wysoka); pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą przekaz treści kulturowych odbywa się przy użyciu takich środków, jak druk, radio, telewizja itp. – kultura masowa i kultura popularna.

Kultura masowa to „kultura symboliczna społeczeństwa masowego” kryteria tej kultury - ilość i standaryzacja treści (dominacja trzeciego układu kultury); skutek rewolucji przemysłowej i urbanizacji: kultura masowa zakłada istnienie „publiczności pośredniej” i jest narzędziem „nowej” integracji społecznej w ramach społeczeństwa masowego. istotę kultury masowej określa sposób jej przekazu: jej kształt (-ty) zależy z jednej strony od technicznych możliwości i ograniczeń stwarzanych przez dostępne środki przekazu, a z drugiej strony – od upodobań odbiorców (masowej publiczności). etapy umasowienia kultury masowej: 1) prasa; 2) radio i telewizja; 3) komputery osobiste i sieć internetowa.

Kultura i środki masowego przekazu funkcje mediów w społeczeństwie: „informacyjno-wyjaśniająca” (interpretowanie znaczenia wydarzeń); „ugruntowująca”: wyrażanie dominującej kultury i nowych wydarzeń kulturalnych; wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości („wspólnota wyobrażona”). rozrywkowa i mobilizacyjna (kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju i religii). skutki społeczne rozwoju środków masowego przekazu: „prywatyzacja” życia; wpływ na organizację codziennej „rutyny życia”; zwiększenie możliwości procesów indywidualizacji (w tym także rozwoju kultury młodzieżowej); poszerzenie dostępu do informacji politycznych i społecznych; umiędzynarodowienie.

Kultura masowa a kultura popularna kultura popularna - odrzuca „negatywne” znaczenia kultury masowej, w dużym stopniu ją zastępuje, odrzuca podział na kulturę „niską” i „wysoką”; o treściach i formie kultury popularnej decydują gusty odbiorców (np. kryterium „oglądalności”); podstawowym celem kultury popularnej jest dostarczanie nam - widzom przyjemności – cechy: „utowarowienie kultury”: znaczenie reklamy i wartość handlowa dzieł kultury popularnej – co jest trendy? „różnorodność” kultury popularnej: subkultury kultury popularnej (obcości, okrucieństwa / przemocy, transparencji / ujawniania „sekretów”, repetycji /odtwarzania przeszłości) aromatyzacji / komercjalizacji zapachów; nurty alternatywne, „pop kultura” jako „wspólnota uczuciowa”. rola mediów: kultura dźwięku i obrazu, sztuki wizualne, wirtualna rzeczywistość; rola konsumpcji (centra handlowe): kultura gadżetu, tożsamości konsumenckie, typy konsumpcji. kultura popularna a globalizacja (intensyfikacja kultury popularnej przez procesy globalizacji, „glokalizacja”, „nowa lokalność”).

„Raport o stanie i zróżnicowaniu kultury miejskiej w Polsce” (Warszawa, marzec 2009) Przykład– zmiany gustów estetycznych („czy rewolucja kulturowa u bram?”: sprzeciw wobec podziału na kulturę „wyższą” i „niższą” (deklaracje a rzeczywiste uczestnictwo); zmiana formy uczestnictwa w kulturze (wzrastająca aktywność twórców kultury oraz aktywny udział „biernych odbiorców” – imprezy masowe itp., ale możliwa jest „plebeizacja” gustu?; przesuwanie akcentu z „kultury” na „rozrywkę” (ma to wpływ na zmianę preferencji estetycznych); aktywność „galeryjna” w centrach handlowych jako forma aktywności kulturalnej; znaczenie dochodów (ludzie uczestniczą w tym, na co ich stać) oraz zróżnicowanie regionalne (wschodnia i zachodnia ściana Polski).

Aktywność kulturalna (typy odbiorców kultury) typy ludzi aktywnych w kulturze: „parakulturalni” („partycypanci imprez oskaropodobnych” oraz „pseudokulturalni”); „przylepieni” („sfanatyzowane małolaty”); „poszukiwacze nowości „i „selekcjonerzy”; „dzieci z autobusu”; „mieszczanie z wyrzutami sumienia”: „emeryci na etacie”; „grona towarzyskie”; „zabłąkani”; lokalni odbiorcy akademiccy; „getto obeznanych”.

Czym jest Obserwatorium Żywej Kultury? Obserwatorium Żywej Kultury (OŻK) jest ogólnodostępnym systemem wiedzy o polskiej kulturze, budowanym z ogólnopolskich i regionalnych baz danych, istniejących bądź stworzonych na potrzeby systemu. OŻK prezentuje dane na platformie repozytorium danych społecznych Moja Polis, w postaci map, wykresów lub tabel oraz umożliwia porównywanie danych w przestrzeni (na poziomie gmin, powiatów lub województw) i w czasie (w latach).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „kultury” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. III. Kultura); Marek Ziółkowski, Zmiany systemu wartości, w: Jacek Wasilewski (red.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006; Aleksandra Jasińska-Kania (red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012; a także lektury z ćwiczeń: R. Linton, Kulturowe podstawy osobowości, PWN Warszawa 1975, s. 39-67 (roz. II. Pojęcie kultury). B. Malinowski, Czym jest kultura?, w: A. Mencwel (red.), Antropologia kultury, Warszawa 1995; S. Czarnowski, Kultura, w: jak wyżej; Stefan Nowak, System wartości społeczeństwa polskiego, w: Ireneusz Krzemiński, Jacek Raciborski (red.), Oswajanie Wielkiej Zmiany. Instytut Socjologii UW o polskiej transformacji, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 21-41.