Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Ubóstwo i płeć w społeczeństwie. (WDS 2013/2014 nr 10)

Struktura społeczna (klasowa) (powtórzenie) klasy we współczesnym społeczeństwie polskim: omówienie publicystycznego opisu struktury klasowej we współczesnej Polsce (Test: sprawdź, do jakiej klasy społecznej należysz? („Polityka” 2013, nr 17/18) - ze względu na styl życia, konsumpcję, pracę itp. podział na następujące klasy: klasa najniższa, klasa niższa, klasa średnia niższa, klasa średnia właściwa, klasa średnia wyższa, klasa wyższa, klasa najwyższa (elita); „reguła św. Mateusza”. społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze względu na dominację liczebną oraz kulturową tej klasy – jej rola: wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe); społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez konsumpcję klasy średniej) i system polityczny. czy „śmierć” klas? – przemiany: klasy robotniczej; klasy chłopskiej.

Czy klasy społeczne tracą na znaczeniu? zmiany charakteru pracy (non-standard job forms, brak pewności zatrudnienia, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia sektora usług, wpływ polityki państwa opiekuńczego - a główny „konflikt klasowy” rozgrywa się między płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków); przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”); wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje rolę tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych);   zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych); pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region); „nowe” klasy w społeczeństwach nowoczesnych: „technokracja”, underclass („podklasa”) „nowa” klasa średnia, „nowa klasa robotnicza”.

Ubóstwo i „kultura ubóstwa” Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964 i nowsze): koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji dzieci, na który składa się: dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne; dzieci - brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci w rodzinie; na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych; brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz tolerancja dla patologii; bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.

Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe ewolucja rozumienia ubóstwa od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” (społecznego); bieda jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości: „nowa” i „stara” bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii. ubóstwo: sytuacja silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu na małe dochody i środki finansowe; „syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan zdrowia i niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa itp. jest nie tylko polskim problemem, ale i kwestią o zasięgu globalnym: „bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński).

Wymiary społeczne ubóstwa głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?: stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp. czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie - czy ubóstwo jest sytuacją przejściową, czy też trwałą i przekazywaną generacyjnie? inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”): miasto – wieś; przestrzenny (regionalny); ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa); ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa); pracę (związek z bezrobociem): skutki psychiczne (depresja, zbędność i zagubienie), izolacja towarzyska, „wychodzenie z pracy”, przemoc w rodzinie, adaptacja do bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji; „pracujący biedni”.

Miary ubóstwa ubóstwo absolutne (bezwzględne): czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie. „minimum socjalne”: jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem). ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne): poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej. ubóstwo relatywne (względne): uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu sposoby ich zaspokajania. ubóstwo „subiektywne”: opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.

Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o ubóstwie) ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa: od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do współczesnego: czyli do czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki (bieda „zawiniona” i „niezawiniona”); praca jako kryterium moralnej kwalifikacji biednych. dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn: strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych od niej (np. likwidacja zakładu pracy itp.); kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

Nowe pojęcia związane z ubóstwem wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym: underclass („podklasa”): znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią, charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej; marginalność i marginalizacja: wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów społecznych (nacisk na procesualność zjawiska); wykluczenie społeczne (ekskluzja): brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich (wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji socjologicznej – dlaczego?: wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej” perspektywy; z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę; ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (sferę kobiecą) a sferę publiczną (męską). kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) – teorie nierówności płci): zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż kilka dekad temu), obowiązujący ideał to społeczeństwo „pozycji osiąganych” (wyzwanie - zjawisko „szklanego sufitu”); kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym; upowszechnienie ideologii praw człowieka; nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci).

Różnice ze względu na płeć w sferze położenia ekonomicznego i pracy (zatrudnienia): wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie itp.) - dlaczego?: tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci, paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje – niższe emerytury i bariery awansu. władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze, udział kobiet w polityce); obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor, problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości” i „kobiecości”).

Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego podporządkowania kobiet/patriarchat itp.) kobiet w życiu społecznym i dążenie do jego likwidacji; feminizm I fali („stary”, do połowy XX wieku): koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków życia kobiet. feminizm II fali („nowy”) – egalitaryzm oparty wielopoziomowym pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych: dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie pozycji kobiet i matek w społeczeństwie. feminizm III fali („post-feminizm”): liberalizacja dopuszczalności aborcji; walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w języku, stosunkiem do pornografii; stosunek do homoseksualizmu (równe traktowanie związków hetero- i homo-seksualnych).

Feminizm jako ideologia (i jako „nowy ruch społeczny”) główne wyzwania (dylematy) feminizmu: emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?; poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy? ogromne zróżnicowanie feminizmu: liberalny, chrześcijański, socjalistyczny, „czarny” itp. publiczne znaczenie feminizmu: trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm”; rozwój prawa w tym zakresie: ustawy o równym traktowaniu, większa widoczność spraw kobiet, system parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach obyczajowych, tworzenie wiedzy akademickiej itp.

Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy: płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”; WHO - „gender” to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie uznaje ono odpowiednie dla mężczyzn i kobiet; płeć jako fundamentalna oś organizacji społecznej: określanie siebie jako K i M jest podstawowym wymiarem tożsamości jednostki; spojrzenie z perspektywy plastyczności płci i kulturowych wymiarów konstruowania tożsamości płciowej; kultura i język odgrywają zasadniczą rolę w sposobach pojmowania płci biologicznej i kulturowej; studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”): studia nad odmiennością płciową (seksualną), związane z krytyczną analizą kategorii tożsamościowych odnoszących się do ludzkiej seksualności.

Literatura (zalecana, warta?) na temat „płci” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XV. Różnice płci jako różnice społeczne); a także lektury z ćwiczeń: Harriet Bradley, Płeć, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008 (r. 1. Co kryje się pod nazwa? Znaczenie i sposoby użycia kategorii płci, s. 26-39; r. 3. Płeć i ponowoczesność, s. 77-98); Mirosława Marody, Anna Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną, czyli o przemianach tożsamości związanej z płcią we współczesnej Polsce", w: Mirosława Marody (red.) Między rynkiem a etatem. Społeczne negocjowanie rzeczywistości, Warszawa 2001.