I INNE UNIE POLSKO-LITEWSKIE UNIA HORODELSKA (W SZEŚĆSETNĄ ROCZNICĘ JEJ ZAWARCIA) I INNE UNIE POLSKO-LITEWSKIE Jerzy Niewodniczański

W 1325 roku pierwszy sojusz polsko-litewski (pomiędzy Władysławem Łokietkiem i Giedyminem) zawarto po licznych starciach polsko-litewskich, w których zginęli między innymi (po stronie polskiej) książęta Siemowit I Mazowiecki i Kazimierz II Łęczycki. Przymierze zostało poparte ślubem zawartym pomiędzy córką Giedymina Aldoną i synem Władysława Łokietka – Kazimierzem III (Wielkim). Inna córka Giedymina – Elżbieta poślubiła jednego z książąt płockich, Wacława. Sojusz zaowocował dwiema wspólnymi wyprawami przeciw Nowej Marchii, lecz spowodował zarazem protest w Rzeszy Niemieckiej (Święte Cesarstwo Rzymskie), gdyż uznano go za sprzymierzanie się z poganami. W konsekwencji tego Władysław Łokietek powziął decyzję o zerwaniu sojuszu. W roku 1342 (?) wybuchła ponowna wojna polsko – litewska, zwana „wojną o Księstwo Halicko-Włodzimierskie”.

Przyczyny tej wojny? W 1340 bojarzy otruli księcia halicko-włodzimierskiego Bolesława Jerzego II Trojdenowicza. Był spokrewniony zarówno z Kazimierzem Wielkim, jak i z książętami litewskimi, więc obie strony rościły sobie pretensje do zwolnionego tronu księstwa. Polacy powoływali się na obietnicę księcia Bolesława daną na zjeździe w Wyszehradzie w 1339 roku przekazania tronu Kazimierzowi Wielkiemu, w razie bezpotomnej śmierci księcia (bracia zamordowanego - książęta mazowieccy: Siemowit III, Kazimierz I i Jerzy II w układzie z Kazimierzem Wielkim zrzekli się praw do spadku). Pretensje Litwinów wynikały z faktu małżeństwa syna Giedymina – księcia litewskiego Lubarta z córką księcia włodzimierskiego  Andrieja Jurijewicza. Ponadto - w 1339 roku zmarła żona Kazimierza Wielkiego – córka Giedymina Aldona Anna, a w 1341 zmarł Giedymin – utrzymujący poprawne stosunki z Polską.

Wojna zakończyła się rozejmem (najstarszym spisanym i zachowanym układem polsko-litewskim, 1352), mającym obowiązywać do 24 czerwca 1355 roku. Podzielono w nim m.in. Ruś Halicko-Włodzimierską, Polska otrzymała ziemię halicką, przemyską i sanocką, a Litwa włodzimierską, łucką, bełską, chełmską i brzeską. Układ ten został zerwany przez Lubarta (najmłodszego syna Giedymina) już w 1353 roku (m.in. najechał Zawichost). Jednak, nie licząc drobnych wypraw, spokój utrzymywał się aż do 1366 (było to związane z rozwiązywaniem problemów z Krzyżakami), kiedy to Polacy przeprowadzili wielką wyprawę przeciwko Litwie, zakończoną sukcesem (wojska polskie zdobyły m.in. Włodzimierz, Łuck, Bełz i Chełm) i podpisaniem kolejnego układu jesienią 1366, tym razem pokojowego. Lubart otrzymał ziemię łucką i część ziemi włodzimierskiej, a do Polski przyłączono ziemię chełmską, bełską, pozostałą część włodzimierskiej oraz część Wołynia.

Pierwszym z aktów unijnych podpisanych między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim była Unia w Krewie Jej potrzeba wynikła z zagrożenia, jakie dla Polski i Litwy stworzył zakon krzyżacki. Nazwa „Unia w Krewie” (lub „Unia krewska”) związana jest z miejscem, w którym 14 sierpnia 1385 Jagiełło (Wielki Książe Litewski) przekazał poselstwu polskiemu dokument („akt krewski” - list do królowej Węgier Elżbiety Bośniaczki) określający warunki unii; dokument ten stał się podstawą unii, która czyniła z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego organizm połączony unią personalną.

Nos Jagalo, virtute Dei dux magnus Litwanorum Rusiaeque dominus et haeres naturalis, notum facimus quibus expedit universis, praesentium tenorem inspecturis, nobis memoriale dicendorum a serenissima principe Dei gratia E. regina Ungariae, Poloniae, Dalmaciae etc, per honorabiles et nobiles viros dominos Stephanum praepositum Chanadiensem, Ladislaum filium Kakas de Kaza castellanum de Potok, Wlodconem pincernam Cracoviensem, Nicolaum castellanum Zavichostiensem et Cristinum tutorem Kazimiriensem. … …Wielu cesarzów, królów i różnych książąt pragnęło wejść w stałe stosunki pokrewieństwa z tymże wielkim księciem litewskim; lecz Bóg wszechmogący zachował to dla osoby waszej królewskiej mości. Przeto, najjaśniejsza pani, spełnij to zbawienne polecenie, przyjmij wielkiego księcia Jagiełłę za syna i oddaj mu w małżeństwo najukochańszą córkę swoją, Jadwigę, królowę polską. Ufamy, że z tego związku wyniknie chwała Bogu, zbawienie duszom, cześć ludziom a pomnożenie królestwu. Nim zaś to, o czem mowa, do końca stosownego dojdzie, wielki książę Jagiełło ze wszystkimi swoimi braćmi, jeszcze nie ochrzczonymi, tudzież z krewnymi, ze szlachtą, ziemianami większymi i mniejszymi, w ziemiach jego zamieszkałymi, chce, życzy i pragnie przyjąć wiarę katolicką świętego Rzymskiego Kościoła…

Inne postanowienia: wielki książę Jagiełło obiecuje sumę, zaręczoną między królową węgierską a księciem Austryi, mianowicie dwakroć sto tysięcy florenów, złożyć i wypłacić… wielki książę Jagiełło obiecuje i zaręcza własnym kosztem i staraniem przywrócić królestwu polskiemu wszystkie kraje, przez kogokolwiek oderwane od niego i zabrane… wielki książę Jagiełło obiecuje wrócić pierwotną wolność wszystkim chrześcijanom, zwłaszcza ludziom obojej płci, z ziemi polskiej, obyczajem wojennym zabranym i przesiedlonym … wielki książę Jagiełło obiecuje ziemie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do korony Królestwa Polskiego przyłączyć (applicare)... W rezultacie: 14 lutego 1386 w Krakowie Jgiełło (Jogaila Algirdaitis) przyjął chrzest (i imię „Władysław”) i wziął 17 lutego 1386 roku ślub z 12-letnią Królową Polski Jadwigą, a 4 marca 1386 roku został koronowany na Króla Polski w lutym 1387 roku założono biskupstwo w Wilnie (pierwszy biskup – Polak Andrzej herbu Jastrzębiec), a wiosną i latem 1387 roku przy udziale Jagiełły nastąpił powszechny chrzest ludności (Auksztoty)

Unia wileńsko-radomska (1401) W roku tym w Wilnie wielki książę litewski Witold Kiejstutowicz (Aleksander Witold) wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Królestwa Polskiego. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarzy litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio Witoldowi tytuł wielkiego księcia litewskiego.

W wyniku spotkania Jagiełły w marcu 1412 roku na zamku w Lubowli na Spiszu z królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim (początkowo optującym za zerwaniem unii polsko-litewskiej, co było zbieżne z dążeniami Witolda, znajdującymi wyraz w powracających planach koronacji księcia na króla Litwy - 1410, 1412, 1429) postanowiono, że odbędzie się zjazd regulujący stosunki między Polska a Litwą. W końcu listopada król spotkał się ze szlachtą polską na wielkim zjeździe w Niepołomicach, a potem objeżdżał jeszcze inne miasta. Podobne zjazdy odbywały się na Litwie z udziałem Witolda. Następnie Jagiełło udał się na Litwę (gdzie zjawił się również papieski pośrednik w sprawach między Koroną a Zakonem, Benedykt Makrai) i razem ze stryjecznym bratem ustalał dalszy kształt stosunków między oboma państwami. Król i książę działali zatem na rzecz wypracowania najbardziej kompromisowego rozwiązania między inkorporacyjnymi dążeniami strony polskiej a separatystycznymi strony litewskiej.

Unii horodelskiej Ostateczny tekst traktatu – uzgodniono 2 października 1413 roku w Horodle nad Bugiem. Określał on charakter związku między oboma krajami i nadawał szereg przywilejów bojarom wielkiego księstwa, ale tylko tym, którzy będą używać herbów nadanych im przez szlachtę polską. Choć użyto formuł inkorporacyjnych, zastępując przy tym zawarte w akcie unii krewskiej słowo applicare bardziej precyzyjnym incorporare, nie wcielono wielkiego księstwa do Polski - w innej części dokumentu zagwarantowano bowiem polityczną niezależność Litwy.   Stwierdzono, że porozumienie zostało zawarte, by wspólnie bronić interesów sygnatariuszy przez zakusami Zakonu oraz innymi nieprzyjaciółmi, którzy myślą o spustoszeniu ziem Polaków i Litwinów. Układ zawarto „na wieczne czasy, aby zawżdy były zjednoczone”, co nadawało unii charakter trwały i było wstępem do dalej idących zmian w przyszłości.

Najważniejszy zapis dotyczył sprawy wyboru wielkiego księcia po śmierci Witolda. Na mocy postanowień z 1401 roku urząd ten miał być dożywotni i przysługujący tylko Witoldowi, tymczasem w Horodle postanowiono, że po jego śmierci wybrany zostanie nowy wielki książę, ale tylko taki, którego polski monarcha i jego potomkowie za radą panów i prałatów polskich i litewskich będą chcieli powołać. Godność ta stawała się zatem instytucją stałą, co pieczętowało odrębność polityczną Księstwa.  Kolejny z dokumentów zawierał przyrzeczenie bojarów litewskich wierności szlachcie polskiej, Koronie, królowi Władysławowi i Witoldowi. W razie śmierci tego ostatniego Litwini obiecali przyjąć tego, kogo im dadzą król Władysław lub jego następcy i szlachta polska. Podobny dokument wydała w swoim imieniu szlachta polska. Potwierdzała przyjęcie 47 bojarów litewskich do swych herbów wraz z dokładnym wskazaniem, kto do jakiego herbu został zaadoptowany.

W dokumencie bojarów litewskich znalazł się zapis, że po śmierci Jagiełły i jego prawnych następców panowie polscy nie wybiorą króla bez zgody Litwinów. Zapisu takiego brak w dokumencie szlachty polskiej. Można to rozumieć jako opór wobec zapisu o dziedziczności tronu w Polsce przez ewentualnych synów Jagiełły. Panowie polscy chcieli utrzymać elekcyjność władzy królewskiej. Z przywilejów horodelskich wyłączone zostały ziemie ruskie i wszyscy prawosławni, przez co Litwa zyskiwała potężniejszy prymat w księstwie. Nowe prawa nadano natomiast części bojarów żmudzkich, aby pokazać, że Żmudź jest integralną częścią Litwy. Unia w Horodle pokazała Europie, a w szczególności Zakonowi, że oba państwa stanowią jedność. Sprawa unii w Horodle miała także szerszy kontekst europejski - blok luksemburski połączony został z całą dynastią jagiellońską. Polsce wyznaczono zatem bardzo dobre miejsce w Europie, a zarazem uzyskano szerokie poparcie międzynarodowe dla nowego związku Polski i Litwy. Unia okazała się fundamentem związku dwóch państw, który przetrwał z obopólną korzyścią aż do rozbiorów.

Unia grodzieńska  15 października 1432 roku w Grodnie Zygmunt (Kiejstutowicz, Wielki Książe Litewski po Witoldzie – swoim bracie i Świdrygielle – bracie Jagiełły), popierany przez Jagiełłę, wystawił akt potwierdzający wcielenie Litwy do Polski (unia ta zrównała też w prawach bojarów obu wyznań ). Zygmunt odnowił zapisy „złączenia i poddania” Litwy Koronie, też w Grodnie, 27 lutego 1434 roku. Mimo tych deklaracji, więzi między Królestwem Polski a Wielkim Księstwem Litewskim zanikały i zostały ostatecznie zerwane 29 czerwca 1440 roku, gdy bojarzy, bez porozumienia z Polakami, obwołali 11-letniego królewicza Kazimierza Jagiellończyka Wielkim Księciem Litewskim. W 1447 roku unia Polski z Wielkim Księstwem Litewskim  została ponownie wprowadzona jako unia personalna, kiedy Kazimierz Jagiellończyk został koronowany na króla Polski. Unia ta trwała do 1492 roku (do śmierci Kazimierza IV). Władysław II Jagiełło Kazimierz IV Jagiellończyk Herb rodowy Jagiellonów

Unia krakowsko – wileńska W roku 1492 Kazimierz Jagiellończyk zmarł, władzę zaś przejęli jego synowie – w Krakowie Jan Olbracht, a w Wilnie - Aleksander Jagiellończyk. Podział władzy był równoznaczny z kolejnym przerwaniem unii między obydwoma państwami. Unia krakowsko – wileńska podpisana w Krakowie 6 maja i w Wilnie 24 lipca 1499 roku, zwana też układem wileńskim . Dokument nawiązywał do Unii horodelskiej z 1413 roku, pomijał jednak przepis o inkorporacji Litwy. Główne postanowienia - to zobowiązanie do wzajemnej pomocy militarnej, wypowiadanie wojny państwu trzeciemu wyłącznie za zgodą obu stron oraz udział drugiej strony w wybieraniu władcy jednego z państw. Unia ta była legitymizacją stanu trwającego od czasu panowania Kazimierza Jagiellończyka, czyli ścisłego sojuszu dwóch suwerennych państw.

Wielcy Książęta Litwy 1292-1296 Pukuwer 1296-1315 Witenes (syn) 1316-1341 Giedymin (brat) 1341-1345 Jewnut Iwan (syn) 1345-1377 Olgierd (brat) 1377-1401 Władysław Jagiełło (syn) 1401-1430 Witold Aleksander (syn Kiejstuta) 1430-1432 Świdrygiełło Bolesław (syn Olgierda) 1432-1440 Zygmunt (syn Kiejstuta) 1440-1492 Kazimierz (syn Władysława Jagiełły) 1492-1505 Aleksander (syn) 1506-1548 Zygmunt Stary (brat) 1522-1572 Zygmunt August (syn)

Jagiellonowie na tronie Polski Władysław II Jagiełło 1386-1434 Władysław III Warneńczyk 1434-1444 Kazimierz IV Jagiellończyk 1447-1492 Jan Olbracht 1492-1501 Aleksander Jagiellończyk 1501-1506 Zygmunt I Stary 1506-1548 Zygmunt II August 1548-1572 Anna Jagiellonka 1576-1596

Unia mielnicka Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 roku otworzyła się możliwość objęcia tronu polskiego przez jego brata, Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra i przywrócenia unii personalnej. W dokumencie podpisanym przez Aleksandra w Mielniku 3 października 1501 roku władca zgodził się na przepis, dotyczący połączenia Litwy i Polski w jedno „nierozerwalne ciało, aby był jeden lud, jeden naród, jedno braterstwo i wspólne narady”. Od tej pory król miał być wybierany przez senatorów obu krajów, co stało w sprzeczności z dotychczasową dziedzicznością praw Jagiellonów do tronu litewskiego i praw polskiej szlachty do elekcji własnego króla. Aleksander zablokował wejście tej Unii w życie (choć ją podpisał), gdyż zastrzegł, że jej postanowienia wejdą w życie dopiero po uzyskaniu akceptacji społeczeństwa litewskiego. Zgoda taka nigdy jednak nie nastąpiła, gdyż na Litwie nie było sejmików wojewódzkich, a sejm litewski został przez króla oczyszczony ze zwolenników unii.

W rezultacie zapisy unii mielnickiej nie zostały zrealizowane (realizacja jej postanowień doprowadziłaby do faktycznego połączenia obu państw w jedno, czyli do unii realnej) - nie powołano wspólnej rady (sejmu), nie ujednolicono monety i w praktyce związek łączący Polskę i Litwę pozostał unią personalną, podobnie jak w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka. Do realizacji postanowień nie dopuścił nie tylko sam król Aleksander, ale i przeważająca w elitach politycznych Wielkiego Księstwa opcja antyunijna. Układ nie wszedł w życie również wobec sprzeciwów ze strony Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego), będącego wówczas namiestnikiem Śląska.

Unia Lubelska Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy była zawarta  (podpisana) 1 lipca 1569 roku na sejmie w Lublinie 1569, ratyfikowana przez króla Zygmunta II Augusta 4 lipca 1569 roku. Na jej mocy Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną (związek dwóch lub więcej monarchii będący podmiotem prawa międznarodowego). Korona i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich miały stanowić o trwałości unii.

Do Korony włączono Wołyń, Podole i Kijowszczyznę (województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie), ziemie zamieszkałe przez Rusinów, a należące dotychczas do Wielkiego Księstwa. Było to spełnienie pragnień panów polskich – widzących w ziemiach ukrainnych przestrzeń do ekspansji, a także rodów ruskich, chcących korzystać z przywilejów przysługujących obywatelom Korony. Korona dawała też większe niż Wielkie Księstwo gwarancje bezpieczeństwa przed wzrastającymi apetytami terytorialnymi Moskwy. Polityczny kontrakt zawarty przez Litwinów, Polaków i Rusinów w Lublinie dawał wcale niezłe widoki na przyszłość. Nieszczęściem dla niego była unia brzeska zawarta w 1596 roku. Mimo, że uzgodniona w dobrej wierze i dająca szanse na stworzenie podwalin pod „narodowy kościół” ukraiński, stała się przyczyną podziału społeczeństwa ruskiego. Nie wszyscy hierarchowie prawosławni chcieli poddać się władzy papieża i nadal uznawali zwierzchność patriarchy konstantynopolskiego, co było de jure nielegalne.

Jednymi z najzagorzalszych obrońców starego wyznania byli kozacy Jednymi z najzagorzalszych obrońców starego wyznania byli kozacy. Władysław IV, rozumiejąc rolę kozaków we wschodniej i południowej polityce Rzeczypospolitej, na początku panowania zalegalizował kościół dyzunicki. Niestety istniał już wówczas patriarchat moskiewski (1589). Po śmierci hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego wśród kozaków zaczęły szerzyć się bunty, których apogeum było powstanie Chmielnickiego. Wtedy właśnie powstało, na ziemiach ruskich, autentyczne państwo kozackie, będące podstawą ukraińskiej tradycji narodowej. Przetrwało ono jedynie kilka lat – do ugody perejasławskiej (1654), która poddawała kozaczyznę pod zwierzchność Moskwy. Ostatnim wielkim aktem historii związków Ukrainy z Rzeczypospolitą była ugoda hadziacka (porozumienie podpisane pomiędzy atamanem kozackim Wyhowskim a Rzeczpospolitą w 1658 w Hadziaczu na Ukrainie). Zakładała ona powstanie Rzeczypospolitej trojga narodów i uszlachcenie tysiąca rodzin kozackich. Niestety późniejszy przebieg wojny z Rosją (1654-1667) i rozejm w Andruszowie (zawarty w1667 roku w Andruszowie koło Smoleńska, kończący wojnę polsko-rosyjską 1654-1667,przyznawał Rosji zdobyte przez nią ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską oraz Lewobrzeżną Ukrainę, a także oddawał pod jej panowanie na 2 lata Kijów wraz z przyległym okręgiem) na ponad 300 lat rzuciły Ukrainę w objęcia Moskwy.

20 października 1791 roku Sejm Czteroletni uchwalił Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów – szczegółowe przepisy wykonawcze do Konstytucji 3 maja.  Były wyjaśnieniem niesformułowanych w Konstytucji 3 maja przepisów, dotyczących stanu Unii polsko-litewskiej. Zaręczenie Wzajemne, kładło kres istniejącej od 1569 r. unii realnej między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim, ustanawiając „bezpodziałowy związek Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego”, nazwany odtąd Rzeczpospolitą Polską. Powoływało wspólny zarząd nad wojskiem i skarbem (Komisja Wojskowa Obojga Narodów i  Komisja Skarbowa Obojga Narodów miały się składać z równej liczby przedstawicieli Korony i Litwy). Zaręczenie weszło w skład pacta conventa i zobowiązywało Stanisława Augusta Poniatowskiego i każdego następnego monarchę Rzeczypospolitej.

Adam Stanisław Krasiński Stanisław August Poniatowski Rzeczpospolita w latach 1789 - 1792, po zrzuceniu protektoratu rosyjskiego Ignacy Potocki

„Wznowienie niepodległości”. Po III rozbiorze Polski (1795) - Litwa w Rosji „Wznowienie niepodległości”. 11 grudnia 1917 r. decyzja 20-osobowej Rady Litewskiej (Taryby) o „wznowieniu niepodległości państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i rozwiązaniu wszelkich państwowych połączeń, jakie istniały pomiędzy nim a innymi narodami” (choć uzgodniona z rządem niemieckim, ale Niemcy, okupujące Litwę, tej decyzji nie uznały). Ponownie Taryba (przewodniczący – Jonas Basanovicius) proklamowała akt niepodległości Litwy 16 lutego 1918 roku. Politycy litewscy nie wyobrażali sobie rezygnacji z Wilna i zarazem odrzucali możliwość związków państwowych z Polską. Zbrojny konflikt o granicę z Polską wybuchł w sierpniu 1919 roku na Suwalszczyźnie.  Powstańcy z POW i wojsko litewskie walczyli m.in. o Sejny. Traktat z lipca 1920 roku między Litwą a bolszewicką Rosją oddawał Wilno Litwie. Wojska litewskie wkroczyły wówczas do Wilna. Litwini nie chcieli żadnych związków z Polską, nie zgadzali się na utratę obszarów, które litewskimi etnicznie nie były. Do tych obszarów  należała Wileńszczyzna a także większa część Suwalszczyzny. We wrześniu 1920 roku ponownie doszło do walk polsko - litewskich na Suwalszczyźnie.

9. 10. 1920 r. Wilno zajęły oddziały gen 9.10.1920 r. Wilno zajęły oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego, który rzekomo zbuntował się przeciw władzom polskim. Powstała w ten sposób „Litwa Środkowa”, z odrębnym rządem (Tymczasowa Komisja Rządząca) i sejmem (wybranym 8.01.1922) który 20.02.1922 r. przyjął Uchwałę „w przedmiocie przynależności państwowej Ziemi Wileńskiej”. W pkt. 4 tej uchwały napisano:  ”Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”.  6.04.1922 Sejm Ustawodawczy RP przyjął ustawę "O objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską” w kształcie proponowanym przez Sejm Wileński. 18 kwietnia w Wilnie odbyły się uroczystości mające symbolicznie wprowadzić w życie ustawę o wcieleniu Wileńszczyzny do Polski. Po utracie Wilna, Litwa uznała, że znajduje się w stanie wojny z Polską. Stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane - pod presją Polski - 31 marca 1938 roku. 

10 października 1939 roku Związek Radziecki podpisał z Litwą traktat o wzajemnej pomocy itd., w tym o przekazaniu Litwie Wilna i części ziemi wileńskiej (zagarniętych przez ZSRR). 30 maja 1940 roku – ultimatum ZSRR (przyjęte przez rząd litewski), oskarżające Litwę o „prowokacyjne działania” wobec ZSRR, żądające między innymi zgody na wkroczenie 15 czerwca roku na Litwę Armii Czerwonej. 14 – 15 lipca 1940 roku „wybory” Sejmu Ludowego, który 21 lipca ogłosił Litwę Socjalistyczną Republiką Radziecką. 1943 - porozumienie zawarte między gabinetem Sikorskiego a Litwą (rząd litewski utworzony na terenie ambasady litewskiej w Waszyngtonie, którego pracami kierował Stasys Lozoraitis, uznawany przez większość państw europejskich): Polska godzi się na oddanie Wilna w zamian za uczestnictwo Litwinów w federacji środkowoeuropejskiej.  22 września 1944 – podpisanie w Lublinie „Układu między rządem LSRR i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego w sprawie repatriacji Litwinów z terytorium Polski i obywateli Polski z terytorium LSRR”. Do 1 listopada 1945 roku wyjechało do Polski 171 158 osób. W 1957 roku wznowiono akcję repatriacyjną (ogółem wyjechało do Polski ok. 300 tys. osób) Spisy powszechne na Litwie wykazywały: 1959 r. – 8,6%, 1970 r. – 7,7%, 1979 r. - 7,3 % Polaków. 28 stycznia 1945 – ostateczne wyzwolenie Litwy spod okupacji niemieckiej (Wilno – 13 lipca 1944, ostatnim miastem zajętym przez Armię Czerwoną - Kłajpeda).

23 września 1989 – parlament litewski jednogłośnie uznał za nieważne przyłączenie Litwy do ZSRR, a 11 marca 1990 roku proklamował Deklarację Niepodległości Litwy. W odpowiedzi na „Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego” ZSRR wprowadził czołgi do Wilna. 13 stycznia 1991 roku Armia Radziecka dokonała szturmu na ochranianą przez ludność cywilną wieżę telewizyjną i na studio, w którym do ostatniej chwili nadawany był program wolnej Litwy. Ludzie kładli się na ziemię, tworząc żywe zapory przed gąsienicami czołgów. Tego dnia zginęło w Wilnie 14 osób (13 cywilów oraz żołnierz radziecki; 15. osoba zmarła w lutym), a ponad 700 zostało rannych. Następnego dnia Litwini przyszli tłumnie oddać hołd zabitym. Szturm na parlament nie nastąpił. 21 sierpnia 1991 załamał się w Moskwie „pucz Janajewa” i siły sowieckie opuściły wieżę telewizyjną w Wilnie. Polska uznała niepodległość Litwy 26 sierpnia 1991 roku, a 5 września 1991 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne. 26 kwietnia 1994 roku, podczas spotkania prezydentów obu państw – Lecha Wałęsy i Algirdasa Brazauskasa  w Wilnie podpisano  „Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy”. W październiku 1994 roku układ ratyfikowały parlamenty Polski i Litwy. Polacy są najliczniejszą mniejszością narodową na Litwie i stanowią ok. 6,7% jej mieszkańców