GLEBY Ewelina Dubielewicz IVDT

Gleba to najbardziej zewnętrzna część litosfery o miąższości od kilkunastu centymetrów do kilku metrów, powstała w procesie glebotwórczym ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych. Tworzą ją: Związki mineralne( to tzw. szkielet mineralny)-różnej wielkości okruchy skał, Składniki organiczne-resztki roślinne i zwierzęce w różnym stadium rozkładu- to tzw. Próchnica, Edafon to zespół wszystkich organizmów żywych żyjących w glebie(np. bakterie, grzyby, dżdżownice)- biorą udział w tworzeniu próchnicy (uczestniczą w cyklu przemiany materii), Wodny roztwór glebowy-pełni ważną rolę w odżywianiu roślin – to mieszanina związków mineralnych i organicznych z wodą, Powietrze glebowe- bardziej zasobne w dwutlenek węgla niż powietrze atmosferyczne.

Powstanie gleby jest uzależnione od wielu czynników (czynniki glebotwórcze). Najważniejsze z nich to: Rodzaj skały- podłoże skalne dostarcza glebie związków mineralnych , przepuszczalność skał decyduje o ilości powietrza i wody, Ukształtowanie terenu- duże nachylenie stoków jest utrudnieniem dla tworzenia się gleby (materia spływa), ekspozycja stoków- odmienność warunków termicznych, Klimat- o typie gleby decydują temperatura, wilgotność powietrza i opady atmosferyczne , silny wiatr wywiewa cząstki mineralne i organiczne z gleby, Woda- umożliwia rozwój organizmów roślinnych , wspomaga proces wietrzenia , silne opady mogą wypłukiwać cenne dla gleby związki, Flora i fauna- materia organiczna jest niezbędna do powstania próchnicy , edafon przyspiesza proces glebotwórczy ,zwierzęta żyjące w glebie spulchniają ją, Działalność człowieka- uniemożliwia powstanie gleby , niszczy już istniejące, tworzy gleby antropogenicznie zmienione.

Profil glebowy Klasyczny profil glebowy Każda gleba ma inny, charakterystyczny dla siebie profil. Poszczególne jego części mogą się różnić grubością, składem chemicznym. Mogą też się pojawić specyficzne dla danej gleby poziomy (np. poziom glejowy w glebach bagiennych, poziom brunatnienia w glebach brunatnych). Klasyczny profil glebowy

Proces glebotwórczy To wszelkie zmiany zachodzące w zwietrzelinie lub luźnej skale , prowadzące do powstania gleby . Jest to proces bardzo powolny , zachodzący pod wpływem energii słonecznej i grawitacji, przy obecności organizmów żywych. Poziomy te stanowią najważniejszą cechę rozpoznawczą, odzwierciedlającą etap rozwoju gleby. Na podstawie ilości i właściwości tych składników wyróżnia się określony typ gleby, który charakteryzuje się mniejszym lub większym zróżnicowaniem profilu glebowego.

Typy genetyczne gleb. Gleby strefowe i astrefowe Jednym z najważniejszych czynników glebotwórczych jest klimat. Wpływa on bezpośrednio na inny czynnik glebotwórczy- roślinność. A roślinne szczątki organiczne są źródłem próchnicy. Z czasem wytwarza się wzajemna zależność między roślinnością, a glebą. Dlatego każdemu klimatowi można przypisać charakterystyczną dla niego roślinność oraz glebę. Równikowa: z wyrównanym klimatem i opadami ponad 100 mm na miesiąc: równikowe czerwonożółte gleby ferralitowe, bogate w wodorotlenki żelaza i glinu (gleby laterytowe) Tropikalna (podrównikowa): z letnią porą deszczową i krótkim, lecz wyraźnie chłodniejszym okresem suszy: podrównikowe czerwone gleby ferralitowe o małej zawartości próchnicy i dużym stężeniu w górnych partiach wolnych tlenków Al i Fe, przechodzące w gleby cynamonoczerwone i czerwonobure Subtropikalna (zwrotnikowa): suchy klimat pustynny; skąpe opady: szaroziemy i pustynne gleby inicjalne Śródziemnomorska (podzwrotnikowa): z deszczową porą zimową i suchym latem: śródziemnomorskie gleby cynamonowe, terra rosa - ilasta zwietrzelina wapieni i dolomitów, uboga w próchnicę Umiarkowana: ciepła i wilgotna; z maksimum opadów w lecie i ciepłym klimatem morskim: czerwone i żółte subtropikalne gleby leśne, nieco zbielicowane Umiarkowana: chłodna i wilgotna; z krótkim okresem mrozów: leśne gleby brunatne, gleby płowe, słabo zbielicowane Umiarkowana: chłodna i sucha (kontynentalna), z mroźną zimą: czarnoziemy leśno-stepowe, gleby kasztanowe, buroziemy do szaroziemów Umiarkowana: bardzo chłodna i wilgotna : gleby bielicoziemne z próchnicą glebową typu mor Zimna: podbiegunowa i biegunowa: gleby tundrowe

Oprócz gleb strefowych na Ziemi można spotkać gleby, których występowanie nie jest związane z jedną określoną strefą klimatyczną- w ich przypadku głównym czynnikiem glebotwórczym jest rodzaj skały macierzystej, stosunki wodne lub ukształtowanie powierzchni. Rędziny -powstają na skałach węglanowych i siarczanowych(na wapieniach, kredzie, gipsie) -najczęściej występują w strefie umiarkowanej -są glebami żyznymi, zasobnymi w próchnicę -mają lekko zasadowy odczyn -charakterystyczne dla nich jest występowanie (w wyższych poziomach niż skała macierzysta) odłamków skalnych Mady -tworzą się w dolinach i deltach rzecznych -podłożem są dla nich namuły rzeczne (aluwia) –należą do gleb żyznych (są bardzo bogate w próchnicę) Czarne ziemie -są to gleby pobagienne, powstałe na odwodnionych osadach bagiennych lub jeziornych -tworzą się przede wszystkim pod roślinnością łąkową -mają gruby poziom próchniczy -zazwyczaj są oglejone Gleby wulkaniczne -rozwijają się na skałach pochodzenia wulkanicznego (tufach, popiołach i skałach magmowych wylewnych) -niektóre odmiany są zasobne w próchnicę Gleby bagienne -tworzą się w warunkach nadmiernej wilgotności -powstają przy udziale roślinności bagiennej -występuje w nich poziom glejowy Gleby górskie -są to gleby inicjalne, w początkowym stadium rozwoju- zimny klimat i duże nachylenie stoków nie sprzyjają tworzeniu się gleby -zawierają duże ilości rumoszu skalnego -praktycznie nie zawierają próchnicy Gleby antropogeniczne -wytworzone lub zmienione przez człowieka Gleby, w których poprawiono właściwości np. poprzez pogłębioną orkę Gleby o zmienionym profilu glebowym w wyniku wieloletnich zabiegów typu kompostowanie, torfowanie (gleby ogrodnicze) Gleby zawierające w profilu glebowym np. resztki starych murów, fundamentów, itp. Gleby powstałe na terenach uprzemysłowionych i górniczych.

Przydatność rolnicza gleb. Klasy bonitacyjne Żyzność gleby to naturalna zdolność gleby do dostarczania roślinności niezbędnych składników organicznych, mineralnych , wody i powietrza glebowego. Żyzność można zwiększyć , stosując odpowiednie zabiegi agrotechniczne (nawożenie, melioracja)- podnosimy w ten sposób urodzajność gleby. Urodzajność gleby to zmodyfikowana przez działania człowieka , rzeczywista zdolność gleby do zaspokojenia potrzeb roślin, to wartość produkcyjna gleby(wysokość osiąganych plonów). Ze względu na możliwości produktywne wprowadzono klasy bonitacyjne gleb- w Polsce jest ich 6.

Klasy bonitacyjne gleb I (gleby bardzo dobre)- czarnoziemy, mady, niektóre rędziny i czarne ziemie, brunatne na lessach II(gleby bardzo dobre)- gleby takie jak w klasie I + niektóre brunatne i płowe III (gleby dobre)- brunatne i płowe, rędziny, czarne ziemie IV(gleby średnie)-brunatne i płowe, bielicowe, podmokłe czarnoziemy, niektóre mady V(gleby słabe)-brunatne, płowe, bielicowe, niektóre(płytkie) mady i rędziny VI(gleby złe)-bielicowe, płowe, górskie, najpłytsze rędziny

Erozja gleb Gleba jest elementem środowiska, który jest bardzo wrażliwy na negatywne oddziaływania gospodarki ludzkiej. Niewłaściwa uprawa może doprowadzić do degradacji gleby , a to spowoduje spadek jej żyzności. Najgroźniejszym zjawiskiem degradującym jest erozja gleby. Polega ona głównie na: Spłukiwaniu- usuwanie cząstek (mineralnych i organicznych) przez wodę opadową spływającą po stoku ( narażone są wylesione , zajęte pod uprawę obszary górskie) Wywiewaniu drobnych składników gleby przez wiatr.

Trzeba pamiętać, że erozja gleb jest zjawiskiem występującym w przyrodzie, ale jednak często działalność gospodarcza człowieka przyspiesza degradację gleb. Przyczynia się do tego między nimi: Niszczenie naturalnej szaty roślinnej(która stanowiła ochronę dla gleby) Nieprawidłowa gospodarka rolna, niewłaściwy dobór roślin i techniki upraw (np. orka prostopadle do poziomic) Nadmierny wypas zwierząt (co prowadzi do degradacji naturalnej roślinności i przyspiesza erozję gleb) Nieprawidłowa melioracja (zbyt mocne odwodnienie gleby) Masowa turystyka Zanieczyszczenia przemysłowe i komunalne Skażenie atmosfery, głównie kwaśne deszcze (powodujące zakwaszenie gleby) Zakłócenie obiegu wody np. na terenach górniczych (lej depresyjny czyli obniżenie poziomu zwierciadła wód gruntowych)-przesuszenie gleby Nadmierne stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin (prowadzi do skażenia gleby).

Do najgroźniejszych w skali świata problemów należą: pustynnienie i stepowienie. Pustynnienie – proces poszerzania się pustyń na obszary, gdzie nie zaobserwowano w czasach historycznych pustyń. Pustynie pochłaniają prawie 6 mln hektarów rocznie w 60 krajach zamieszkanych przez około miliarda ludzi. Najbardziej dotknięte procesem pustynnienia są kraje rozwijające się, ale zagrożone są także kraje uprzemysłowione, gdzie intensywne stosowanie pestycydów, nawozów oraz intensywna melioracja prowadzą do wypłukania gleby. Inne przyczyny pustynnienia to: degradacja lasów, degradacja drzew na sawannie, zaorywanie stepów, nadmierny wypas bydła, zmiana kierunku biegu rzek, górnictwo, porzucanie tradycyjnych technik uprawy na rzecz rolnictwa towarowego. Sposoby eliminacji pustynnienia: zakaz wycinania drzew zalesianie nawadnianie ograniczenie wypasu bydła sadzenie roślinności w dolinach rzek okresowych tworzenie pomiędzy polami pasów drzew i krzewów mniejsze zużycie wody Skutkiem pustynnienia gruntów jest: zwiększenie powierzchni pustynnych i półpustynnych, co prowadzi do zmniejszenia powierzchni gruntów możliwych do wykorzystania rolniczego, a to skutkuje ograniczeniem możliwości produkcji rolnej; przyspieszona erozja gleb, co prowadzi do obniżenia żyzności gleb i zmniejszenia jej produktywności; występowanie burz pyłowych; wzrost zasolenia gleb (np. rejon Jeziora Aralskiego, suche stepy południowego Kazachstanu, Wyżyna Irańska); niszczenie ekosystemów – naturalnej pokrywy roślinnej i siedlisk wielu zwierząt.

Obszary szczególnie zagrożone pustynnieniem: Sahel, Sudan (nadmierny wypas bydła)- szybkie powiększanie się Sahary na południe Półwysep Arabski Pustynia Namib i Kotlina Kalahari wnętrze Australii zawietrzna (sucha) strona Kordylierów i Andów Chiny(masowe wycinanie lasów)-tworzenie się nowych pustyń i półpustyń

Stepowienie - przemiana obszarów zalesionych, zarośli i łąk w zbiorowiska trawiaste - step lub prerię(rozległe obszary porośnięte roślinnością trawiastą, w Ameryce Północnej. Preria jest podobna do występującego w Azji stepu.). Trawy są roślinami odpornymi na warunki klimatyczne i nie potrzebują owadów do rozmnażania. Stepowienie postępuje wraz ze skokowym ochłodzeniem bądź ociepleniem klimatu oraz pod wpływem nadmiernego osuszenia gleb (przy średnich rocznych opadach poniżej 500-600 mm) oraz silnym nasłonecznieniu terenu. Stepowienie może być też skutkiem działalności człowieka: wyrębu lasów, wadliwych melioracji, nadmiernego zużycia wód powierzchniowych i podziemnych. Obszary zagrożone stepowieniem to np. Kujawy i Wielkopolska.

Dziękuję za uwagę 