MURAWY KSEROTERMICZNE JAKO OSTOJE TERMOFILNEJ FLORY Ewa Wachowiak

DEFINICJA I CHARAKTERYSTYKA MURAW KSEROTERMICZNYCH Murawy kserotermiczne to ciepłolubne zbiorowiska trawiaste o charakterze stepowym, których występowanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, glebowymi i orograficznymi.

Spotykane są głównie w południowo-wschodniej i południowej części Europy. Ekstrazonalnie występują na terenie całego kontynentu, zajmując zasobne w węglan wapnia stoki w dolinach dużych rzek lub wychodnie skał wapiennych. Występują również na rozległych stokach pagórków, wąwozów, stromych zboczach w dolinach rzecznych, utrwalonych piaszczyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych, na wychodniach skał wapiennych a nawet na eksponowanych ku południowi sztucznych stokach nasypów, wykopów czy hałd. Występują w miejscach o dużym nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby.

Murawy kserotermiczne rozwijają się na płytkich pararędzinach i rędzinach, lessach oraz na czarnoziemach, na suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Występowanie i rozwój poszczególnych zbiorowisk zależy przede wszystkim od stosunków glebowych, wystawy, kąta nachylenia zboczy, a także od działalności człowieka.

Są to zbiorowiska mające postać barwnych muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z udziałem gatunków reliktowych oraz rzadkich. Flora roślin naczyniowych muraw kserotermicznych jest bardzo bogata i urozmaicona, a wiele występujących tu gatunków to rośliny zaliczane do rzadkich i zagrożonych w skali Polski. Występujące na tych siedliskach gatunki pochodzą głównie z Obszaru Śródziemnomorskiego, osiągając w Polsce północna granicę naturalnego zasięgu. Spotkać tu można także wiele gatunków storczykowatych - takich jak na przykład: storczyk purpurowy Orchis purpurea, storczyk kukawka Orchis militaris, dwulistnik muszy Ophrys insectifera.

Sezon wegetacyjny rozpoczyna się wczesną wiosną, ale okres pełnego kwitnienia przypada na przełom wiosny i lata. Charakterystyczny zapach murawom nadają macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) oraz szałwia łąkowa (Salvia pratensis).

Murawy kserotermiczne- w odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Murawy kserotermiczne są wymienione w Załączniku nr 1 w/w rozporządzenia, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków.

Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużą różnorodnością florystyczną, z czym związana jest bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. Na przykład w Pieninach murawy są siedliskiem dla chronionego motyla - niepylaka apollo (Parnassius apollo) [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

Rozmieszczenie muraw na świecie Stepy w ścisłym tego słowa znaczeniu są zbiorowiskami obszarów o klimacie kontynentalnym, gdzie tworzą strefę roślinności między formacją leśną a półpustynną. Na obszarach o klimacie wilgotniejszym, lecz na siedliskach szczególnie ciepłych i suchych spotyka się oderwane wysepki roślinności stepowej [Cwener 2006].

Największe obszary zajmują stepy na kontynencie eurazjatyckim Największe obszary zajmują stepy na kontynencie eurazjatyckim. Występują w południowo-wschodniej części  Europy, od dolnego Dunaju po środkową Wołgę i południowy Ural. Osobny ośrodek występowania stanowi Nizina Węgierska, gdzie zbiorowiska roślinności stepowej noszą nazwę puszty. W Azji stepy zajmują południową część Niziny Zachodnio-syberyjskiej, a dalej na wschodzie spotykamy je we wschodniej części Mongolii i na obszarach północno-wschodnich Chin. Stepy Ameryki Północnej, zwane preriami, wykształcają się na obszarze Wielkich Równin. Stepy Ameryki Południowej noszą nazwę pampy i zajmują niewielki obszar położony między Andami, a rzeką Paraną.

Mikroklimat panujący na zboczach: W miejscach wzniesionych, głównym źródłem różnic mikroklimatycznych są różnice w ekspozycji terenu. Ilość światła, największa na zboczach południowych maleje, gdy przechodzimy ku północnym, natomiast najcieplejsze są zbocza południowo-zachodnie, gdyż na wschodnich znaczna ilość energii zostaje rano zużyta na parowanie. Nie bez znaczenia jest również nachylenie zboczy. Przy jednakowym stopniu nachylenia, zbocze może otrzymać nap przykład w kwietniu tyle ciepła, ile dopływa do powierzchni płaskiej w maju. Tłumaczy to wcześniejsze zakwitanie roślin wiosną na takich zboczach [Szafer 1972].

Historia roślinności kserotermicznej w Polsce Na teren południowej Polski roślinność stepowa przywędrowała prawdopodobnie trzema głównymi szlakami: podolskim z Besarabii i Podola poprzez Wyżynę Lubelską i Małopolską, a stąd na północ po dolną Wisłę; morawskim z Niziny Węgierskiej, przez Morawy i Bramę Morawską na Górny Śląsk i Wyżynę Małopolską i dalej ku północy wzdłuż dolin Wisły i Warty; szlakiem brandenbursko-pomorskim z Turyngii przez dorzecze środkowej Łaby nad dolną Odrę i Wisłę oraz na Dolny Śląsk. Na teren Polski roślinność ta przywędrowała już w trzeciorzędzie.

Wędrówkom tym sprzyjał suchy, choć zimny, kontynentalny klimat oraz olbrzymie, bezleśne tereny strefy peryglacjalnej. Gdy na terenach opuszczonych przez lodowiec rozwinęły się lasy, drogami wędrówek stały się przesmyki bezleśne, szczególnie pradoliny wyżłobione przez wody lodowców, doliny rzeczne oraz strome zbocza i pasma skałek, których nie zdołał zasiedlić las. Szlak brandenbursko- pomorski Szlak morawski Szlak podolski

Do znacznego rozprzestrzenienia się roślinności stepowej przyczyniła się działalność człowieka. W optymalnych warunkach klimatycznych okresu atlantyckiego (5700-3100 lat p.n.e) rozprzestrzeniły się ciepłolubne drzewa liściaste i powstały wielogatunkowe lasy, z dominującymi: dębem i leszczyną oraz z lipą, wiązem, jesionem, klonem i olchą. W tym okresie rozpoczął się na obszarze południowej Polski dynamiczny rozwój zbiorowości ludzkich. Koczownicze i myśliwskie ludy kultur paleolitycznych nie zakłócały jeszcze w znaczący sposób rozwoju szaty roślinnej. Dopiero plemiona neolityczne osiedlały się blisko rzek i eksploatowały tereny na ich terasach, zajęte przez lasy i zarośla łęgowe. Człowiek zaczął świadomie przekształcać naturalne zbiorowiska, dostosowując je do swoich potrzeb.

Późniejsze ludy rolniczych kultur neolitycznych zaczęły zajmować tereny wysoczyznowe, co sprzyjało dalszemu wylesianiu. Skala przekształceń sprawiła, że naturalne zbiorowiska leśne nie były w stanie odradzać się po zaprzestaniu działalności człowieka, a w ich miejsce powstawały zbiorowiska antropogeniczne: łąki, pola i roślinność ruderalna. Około 2400 lat p.n.e pojawiły się uchwytne przejawy lokalnego naruszenia równowagi środowiska naturalnego, związane z oddziaływaniem człowieka. Rozpowszechniały się środowiska otwarte, na których rozwijały się zbiorowiska roślinności stepowej. Dzisiaj także roślinność stepowa zajmuje przeważnie stanowiska wtórne i utrzymuje się dzięki działalności człowieka [Cwener 2006].

Przypuszczalnie rośliny ciepłolubne-budujące obecnie murawy kserotermiczne -przywędrowały na ziemie obecnej Polski z południa, wzdłuż dolin rzecznych, osiedlając się pierwotnie na naturalnych stromych, podcinanych przez wody rzek, urwistych i nagrzanych przez słońce brzegach. Szybki rozwój zbiorowisk roślinności kserotermicznej nastąpił dopiero po wkroczeniu rolnictwa na obrzeża dolin rzecznych, w wyniku ich odlesienia i wprowadzenia ekstensywnego użytkowania rolniczego. Murawy mają półnaturalny charakter, co oznacza że są wynikiem złożenia czynników naturalnych i działalności człowieka. Stabilne występowanie kwietnych, „stepowych” muraw w krajobrazie Polski trwało kilka wieków. Strome, suche krawędzie dolin rzecznych opierały się presji intensywniejszego, opartego na coraz cięższym sprzęcie rolnictwa, a także zabudowy. Dopiero w końcu lat 80-ych XX wieku nad murawami zawisła inna groźba. Nastąpił upadek rolnictwa, szczególnie na terenach użytkowanych ekstensywnie, z większości obszarów muraw zniknęły owce i rozpoczęły się szybkie zmiany we florze i sukcesja roślinności krzewiastej [Jermaczek 2005].

PODZIAŁ NA JEDNOSTKI FITOSOCJOLOGICZNE Podział na podtypy: 1. Murawa naskalna 2. Murawy ostnicowe 3. Kwieciste murawy kserotermiczne

Klasa Festuco-Brometea obejmuje dwa rzędy: *** Brometalia erecti ( Europa Zachodnia i Środkowa, pod względem florystyczno-genetycznym związane z roślinnością stepową Obszaru Śródziemnomorskiego) *** Festucetalia valesiacae ( Europa Wschodnia, w tym również Polska, pod względem florystyczno-genetycznym związane ze stepami Obszaru Euro-zachodniosyberyjskiego) Do tego rzędu należą wszystkie kserotermiczne wapniolubne murawy niżowe z klasy F-B występujące w Polsce. ** Związek Seslerio-Festucion duriusculae kserotermiczne, wapniolubne murawy naskalne Zespół Festucetum pallentis zespół kostrzewy bladej [Matuszkiewicz 2001]

Murawa naskalna- zbiorowisko z panującą kostrzewą bladą Festuca pallens. Występuje na wapiennych ścianach skalnych. Spotykane jest na stromych, niemal prostopadłych ścianach, w szczelinach i na półkach skalnych, gdzie gromadzi się cienka warstwa próchnicy. Najpełniej wykształcone płaty spotyka się przy ekspozycji południowej i z przyległych sektorów horyzontu. Przy ekspozycji południowej dominują gatunki kserotermiczne, a przy ekspozycjach z północnego sektora horyzontu wzrasta udział roślin cieniolubnych, z dominacją paproci i mchów, które mogą pokrywać nawet do 50% powierzchni. Zbiorowisko murawowe z kostrzewą bladą Festucetum pallentis ogrywa rolę wybitnie pionierską. Procesy sukcesyjne zachodzą tu stosunkowo wolno. W zależności od ukształtowania podłoża skalnego mogą pojawiać się tam pojedyncze krzewy i zbiorowisko może ustępować miejsca ciepłolubnym zaroślom.

Reprezentatywne gatunki: kostrzewa blada Festuca pallens, rojownik pospolity Jovibarba sobolifera, czosnek skalny Allium montanum, perłówka orzęsiona Melica ciliata, ożanka pierzastosieczna Teucrium botrys.

kostrzewa blada Festuca pallens rojownik pospolity Jovibarba sobolifera

czosnek skalny Allium montanum perłówka orzęsiona Melica ciliata

Rozmieszczenie muraw naskalnych w Polsce Pieniny Zachodnie, Skalice Nowotarskie i Spiskie, południowa część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, wschodnia część Wyżyny Śląskiej [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

** Festuco-Stipion ( Południowo-Wschodnia Europa, nawiązuje florystyczno-genetycznie do prawdziwych stepów ostnicowych) * Zespół: Sisymbrio-Stipetum capillatae zespół stulisza miotłowego, Potentillo-Stipetum capillatae zespół pięciornika piaskowego Koelerio-Festucetum rupicolae zespół kostrzewy bruzdkowanej i strzęplicy nadobnej [Matuszkiewicz 2001]

Murawy ostnicowe- zbiorowiska muraw ostnicowych Sisymbrio-Stipetum capillatae i Potentillo-Stipetum capillatae występują na stromych (20-600, najczęściej 40-500) zboczach pagórków, wąwozach o południowej wystawie oraz krawędziach dolin rzecznych. Zwykle zajmują niewielkie powierzchnie, od kilku do kilkunastu arów, jedynie w dolinach dużych rzek pokrywają rozległe powierzchnie, od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Murawy te mają charakter roślinności półnaturalnej. Wykształcają się w miejscach szczególnie suchych, nasłonecznionych i gorących. W odróżnieniu od muraw z południa są wyraźnie uboższe florystycznie i cechują się bardziej mezofilnym charakterem.

Luźne murawy, dość monotonne, z dominacją kserotermicznych traw - ostnicy włosowatej Stipa capillata i na południu kraju kostrzewy walezyjskiej Festuca valesiaca, a na północy także kostrzewy szczeciniastej Festuca trachyphylla i ostnicy Jana Stipa joannis oraz z nielicznymi bylinami dwuliściennymi, a także znacznym udziałem terofitów. Mają one charakter suchego stepu ostnicowego. Ruń murawy jest dwuwarstwowa, w warstwie niższej (gatunki ciepło- i światłolubnych roślin dwuliściennych), w warstwie wyższej - kwiatostany traw. Zwarcie muraw jest zmienne, od 30 do 90%. Murawa ta nie osiąga nigdy pełnego zwarcia i zwykle pomiędzy kępami panujących traw widnieją fragmenty okruchów skalnych i nagiej gleby, na której rozwijają się wiosną drobne rośliny jednoroczne (terofity) oraz niekiedy warstwa mchów. Nie występują tu natomiast geofity wczesnowiosenne. Niekiedy w płatach muraw pojawiają się też pojedyncze krzewy, np. tarniny, głogu.

Reprezentatywne gatunki: stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum, ostnica włosowata Stipa capillata, ostnica Jana Stipa joannis, ostnica powabna Stipa pulcherrima, smagliczka pagórkowa Alyssum montanum, pięciornik piaskowy Potentilla arenaria, bylica polna Artemisia campestris, lucerna sierpowata Medicago falcata, kostrzewa szczeciniasta Festuca trachyphylla, pajęcznica liliowata Anthericum liliago, chaber drakiewnik Centaurea stoebe

ostnica włosowata Stipa capillata ostnica Jana Stipa joannis,

chaber drakiewnik Centaurea stoebe. Anthericum liliago lucerna sierpowata Medicago falcata,

Rozmieszczenie muraw ostnicowych w Polsce Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, okolice Kazimierza nad Wisłą, Wyżyna Lubelska, Wyżyna Krakowska, Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Noteci, Dolina Dolnej Wisły.

Ciepłolubne murawy ostnicowe są zbiorowiskami względnie trwałymi, ze względu na skrajne warunki siedliskowe. W zbiorowiskach wykształconych pod wpływem ekstensywnej gospodarki pasterskiej, naturalne procesy sukcesyjne zachodzą w miarę szybko. Nawet niewielki wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk) prowadzi do zmiany warunków świetlnych poprzez zwiększenie zwarcia murawy i eliminacji gatunków światłolubnych i gatunków o niskim wzroście, które wcześniej pojawiały się pomiędzy kępami traw. Zarzucenie tradycyjnych metod gospodarowania, zwłaszcza ekstensywnej gospodarki pasterskiej (wypasu), umożliwia uruchomienie, a także przyspieszenie procesu sukcesji wtórnej prowadzącej do przekształcania się zbiorowisk murawowych w zaroślowe, głównie zarośla tarniny Prunus spinosa, z udziałem głogów Crataegus spp., róż Rosa spp. i innych gatunków. Na północy, w murawach wykształconych na luźnych piaskach, obserwuje się głównie wkraczanie sosny Pinus sylvestris.

Przetacznik wczesny Veronica praecox - CR Stanowiska muraw ostnicowych w Polsce należą do najbardziej na północ wysuniętych w Europie. Wiele z nich ma charakter reliktowy. Szereg gatunków związanych z murawami ostnicowymi znalazło się w grupie roślin zagrożonych wyginięciem w skali kraju i opisano je w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Są to na przykład: Stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum - EN (silnie zagrożony wyginięciem w skali kraju) Gęsiówka uszkowata Arabis recta - CR (krytycznie (skrajnie) zagrożony wyginięciem w skali kraju) Przetacznik wczesny Veronica praecox - CR Ostnica powabna Stipa pulcherrima - VU Ostnica Jana Stipa joannis - VU Wiśnia karłowata Prunus fruticosa - VU Ostnica piaskowa Stipa borysthenica - CR Pajęcznica liliowata Anthericum liliago - VU

Stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum Prunus fruticosa

Poważnym zagrożeniem dla siedliska jest jego bardzo ograniczony zasięg przestrzenny oraz znaczne jego rozproszenie, a niekiedy także niewielka powierzchnia płatów na poszczególnych stanowiskach. Murawy ostnicowe należą do najbardziej na północ wysuniętych siedlisk kserotermicznych. Mają reliktowy charakter roślinności ciepłolubnej utrzymującej się wyłącznie dzięki specyficznym warunkom siedliskowym oraz działalności człowieka. Przy zarzuceniu ekstensywnej gospodarki rolnej można spodziewać się szybkich i gwałtownych przemian sukcesyjnych. W niektórych płatach obserwuje się wkraczanie gatunków obcych dla tego siedliska, takich jak jeżyna popielica Rubus caesius czy sosna Pinus sylvestris, a także następują przemiany sukcesyjne prowadzące do wykształcenia się zbiorowisk zaroślowych. Poważnym zagrożeniem dla muraw ostnicowych mogą być dodatkowo spływające z pól nawozy oraz nawożenie organiczne [[Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

* * Związek Cirsio-Brachypodion pinnati (Południowo-Wschodnia Europa, pod względem florystyczno-genetycznym, nawiązuje do tzw. stepów północnych lub stepów łąkowych) * Zespoły i zbiorowiska: Inuletum ensifoliae zespół omanu wąskolistnego Thalictro-Salvietum pratensis kwietny step łąkowy Adonido-Brachypodietum pinnati murawa z miłkiem wiosennym Seslerio-Scorzoneretum purpureae murawy z seslerią błotną Zb. Carex glauca-Tetragonolobus maritimus subsp. siliquosus zb. komonicznika skrzydlatostrąkowego i turzycy sinej Origano-Brachypodietum pinatti murawa z lebiodką pospolitą [Matuszkiewicz 2001]

Zbiorowiska kwietnych muraw kserotermicznych są bardzo zróżnicowane pod względem warunków siedliskowych. Wyraźnie preferują cieplejsze ekspozycje: południowe oraz południowo-zachodnie i zachodnie, ale niektóre obserwowane są także przy wschodniej, a nawet północnej wystawie ( Seslerio-Scorzoneretum). Na ogół jednak spotykane są w miejscach szczególnie suchych, nasłonecznionych i gorących. Zajmują najczęściej niewielkie powierzchnie, od kilku do kilkudziesięciu arów, zdarza się również, że mogą pokrywać nawet od kilku do kilkunastu hektarów, mając charakter roślinności półnaturalnej. Występują na stromych stokach, zboczach i krawędziach pagórków oraz wąwozów i dolin dużych rzek nizinnych. Duże znaczenie dla występowania muraw kserotermicznych tego typu ma nachylenie stoku, które z reguły waha się pomiędzy 250 i 300, choć niekiedy można je spotkać w miejscach całkiem połogich – do kilku procent nachylenia, lub na bardzo stromych stokach (np. piargach).

Kwietne zbiorowiska murawowe mają na ogół postać niewysokiej, barwnej i bogatej florystycznie murawy – „stepu kwietnego”, o nieco tylko rozluźnionej strukturze. W porównaniu z murawami ostnicowymi są wyraźnie bogatsze florystycznie, „kwietne” i cechują się bardziej mezofilnym charakterem. Murawy wyróżniają się dużym udziałem kserotermicznych i wapieniolubnych roślin dwuliściennych, a niekiedy także kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum. W niższej warstwie dominują gatunki roślin dwuliściennych, znoszących nieco większe ocienienie, takie jak: głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, dzwonek syberyjski Campanula sibirica czy poziomka twardawa Fragaria viridis. W składzie florystycznym bardziej mezofilnych muraw typowa jest także obecność gatunków łąkowych oraz zaroślowych.

Reprezentatywne gatunki: Aster gawędka Aster amellus, oman wąskolistny Inula ensifolia, len złocisty Linum flavum, len włochaty Linum hirsutum, dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum, storczyk purpurowy Orchis purpurea, mikołajek polny Eryngium campestre, miłek wiosenny Adonis vernalis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, sesleria błotna Sesleria uliginosa, turzyca niska Carex humilis, ostnica Jana Stipa joannis, lebiodka pospolita Origanum vulgare, czyściec prosty Stachys recta, czyścica storzyszek Clinopodium vulgare, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, komonicznik skrzydlastostrąkowy Tetragonolobus maritimussubsp. siliquosus, marzanka barwierska Asperula tinctoria, przytulia północna Galium boreale

dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, oman wąskolistny Inula ensifolia, mikołajek polny Eryngium campestre, storczyk purpurowy Orchis purpurea,

Adonis vernalis Stachys recta wężymord stepowy Scorzonera purpurea,

Rozmieszczenie kwiecistych muraw w Polsce Pieniny, Niecka Nidziańska, Wyżyna Krakowska, Wyżyna Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Rejon Kazimierza nad Wisłą i zbocza w dolinie Wisły koło Sandomierza, Wyżyna Śląska, zbiorowisko rozpowszechnione jest w całym pasie wyżynnym i w pasie pogórzy. Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Noteci, Dolina Dolnej Wisły.

Kserotermiczne zbiorowiska murawowe należą do siedlisk stosunkowo trwałych, ze względu na skrajne warunki glebowe i termiczne, w jakich występują. Przy braku oddziaływania czynników antropogenicznych naturalne procesy sukcesyjne zachodzą tu jednak dość szybko. Tylko zbiorowisko murawowo-ziołoroślowe Origano-Brachypodietum, przy utrzymujących się kserotermicznych warunkach siedliskowych, ma charakter roślinności naturalnej, w pewnym tylko stopniu podatnej na zarastanie. Jego płaty porastające piargi mogą ulegać naturalnym odnowieniom. Natomiast te pochodzenia półnaturalnego wykształcają się i utrzymują pod wpływem ekstensywnej gospodarki pasterskiej i łąkarskiej, przy określonych warunkach edaficznych i klimatycznych.

Wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk) i warunków wilgotnościowych, prowadząc do zmiany kompleksu warunków siedliskowych, powoduje zwiększenie zwarcia murawy i eliminacji gatunków światłolubnych i kserotermicznych. Zmiana warunków siedliskowych inicjuje przemiany w kierunku innych, bardziej mezofilnych zbiorowisk murawowych i łąkowych, a następnie zbiorowisk zaroślowych i leśnych.

Bardzo bogate florystycznie murawy kserotermiczne związane są z wyraźnie wapieniolubnymi i światłolubnymi gatunkami, wśród których znajduje się wiele roślin prawnie chronionych i zagrożonych: Sierpik różnolistny Serratula lycopifolia – CR (krytycznie [skrajnie] zagrożony wyginięciem w skali kraju) żmijowiec czerwony Echium russicum– CR Przetacznik zwodny Veronica paniculata– EN (silnie zagrożony wyginięciem w skali kraju) Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus– EN Storczyk samiczy Orchis morio– EN Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata– EN Turzyca delikatna Carex supina– VU Jaskier illiryjski Ranunculus illyricus– CR Bylica pontyjska Artemisia pontica – CR Szafirek miękkolistny Muscari comosum– CR Pszonacznik wschodni Conringia orientalis– EN

żmijowiec czerwony Echium russicum Sierpik różnolistny Serratula lycopifolia Storczyk samiczy Orchis morio

Storczyk samiczy Orchis morio Jaskier illiryjski Ranunculus illyricus Szafirek miękkolistny Muscari comosum

Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus – EN Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius – EN Szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum– EN Dziurawiec wytworny Hypericum elegans– EN Przytulia stepowa Galium valdepilosum– EN Groszek pannoński Lathyrus pannonicus– VU Len włochaty Linum hirsutum– VU Starzec wielkolistny Senecio macrophyllus – VU Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia– VU Kosaciec bezlistny Iris aphylla– VU Ostnica Jana Stipa joannis– VU Storczyk purpurowy Orchis purpurea– VU Dwulistnik muszy Ophrys insectifera– VU [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

Dwulistnik muszy Ophrys insectifera Groszek pannoński Lathyrus pannonicus Kosaciec bezlistny Iris aphylla

Rozmieszczenie muraw kserotermicznych w Polsce

ZAGROŻENIA DLA MURAW KSEROTERMICZNYCH Roślinność muraw stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki łąkarskiej i pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w las. Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania muraw kserotermicznych jest sukcesja wtórna.

Zarzucenie użytkowania, zarastanie W ostatnich latach w wyniku zaprzestania wypasu, murawy w wielu rejonach uległy zniszczeniu, a te które nadal istnieją są zagrożone. Główne zagrożenie stanowią zarastające je drzewa i krzewy, przede wszystkim robinia akacjowa i tarnina. Jedynym sposobem ochrony muraw jest przywrócenie wypasu oraz wycinka rozprzestrzeniających się zakrzewień. Na co najmniej 1/3 powierzchni dawnych muraw zbiorowiska krzewiaste trwale wyeliminowały roślinność murawową, na znacznych obszarach współegzystują z nią, wypierając jednak w bardzo szybkim tempie. Zaprzestanie wypasu przyczyniło się również do przekształcenia składu gatunkowego muraw, np. rozwoju zbiorowisk trawiastych z dominacja rajgrasu wyniosłego, a także stopniowej eliminacji gatunków kserotermicznych. Na podstawie analizy map z różnych okresów oraz danych literaturowych można ocenić, że typowe murawy kserotermiczne zajmują obecnie mniej niż połowę powierzchni zajmowanej przez nie w latach 70. Jedynie na najuboższych siedliskach piaszczystych, cechujących się silnie zaznaczonymi warunkami kserotermicznymi ekspansja zarośli wydaje się nieco wolniejsza.

zaorywanie Murawy rosnące na bardziej połogich zboczach, stanowiące enklawy wśród gruntów ornych, są zagrożone zaoraniem, które niszczy je bezpowrotnie. Od 2004 roku niebezpieczeństwo zaorywania wszystkich płatów muraw, w których jest to w ogóle wykonalne, stało się jeszcze poważniejsze w związku z unijnymi płatnościami bezpośrednimi, przysługującymi użytkowanym gruntom rolnym-zgodnie z zasadami ich przyznawania, zagospodarowanie rolne każdego kawałka nieużytku powiększa dochód rolnika, a zaoranie jest prostsze od prowadzenia na murawach wypasu.

zabudowa, eksploatacja kopalin Istotnym zagrożeniem dla zachowania zbiorowisk kserotermicznych w wielu obiektach jest prywatyzacja gruntów, często związana z planami ich nierolniczego zagospodarowania, w tym także zabudowy. Obecnie znaczna liczba cennych obiektów została kupiona lub jest dzierżawiona przez osoby prywatne. Szczególnie dotyczy to szeregu obiektów o wysokich walorach przyrodniczych nad Wartą i Notecią, gdzie większość fragmentów muraw znajduje się obecnie w rękach prywatnych.

wypalanie traw Sporadycznie, prowadzone raz na kilka lat wypalanie, okresowo stanowić może protezę użytkowania rolniczego, na krótka metę ograniczając rozwój zbiorowisk krzewiastych, jednak wypalanie prowadzone corocznie, regularnie, prowadzi do drastycznego ograniczenia występowania szeregu gatunków roślin i zwierząt bezkręgowych. Problem wypalania dotyczy przede wszystkim obiektów w rejonie Santoka, gdzie stanowi to już swego rodzaju tradycję. Murawy kserotermiczne w skali Polski należą do najbardziej zagrożonych typów ekosystemów. Oszacowano, że gdyby ekstrapolować w przyszłość obecny trend ich zaniku, za około 20-30 lat stracilibyśmy murawy z polskiego krajobrazu [Jermaczek 2005].

OCHRONA MURAW KSEROTERMICZNYCH Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu dawnych, ekstensywnych form użytkowania takich jak wypas, koszenie, w niektórych przypadkach kontrolowane wypalanie [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004]. Do najważniejszych cech, które trzeba uwzględnić podczas tworzenia planów ochrony dla kwietnych muraw kserotermicznych należy duża wrażliwość tych siedlisk na zahamowany dostęp światła, wzrost trofii oraz wilgotności gleby.

rezerwat przyrody użytki ekologiczne obszary proponowane do ochrony Natura 2000 obszar chronionego krajobrazu ochrona czynna

Zasadniczo, tylko w przypadku niektórych płatów zbiorowiska murawowo-ziołoroślowego Origano-Brachypodietum, utrzymującego się przy silnie kserotermicznych warunkach siedliskowych i mającego charakter roślinności naturalnej, ochrona bierna jest wystarczająca. Kserotermiczne zbiorowiska murawowe należą do roślinności ciepłolubnej utrzymującej się wyłącznie dzięki specyficznym warunkom siedliskowym oraz działalności człowieka. W związku z tym wymagają bezpośrednich działań ochrony czynnej.

powstrzymanie sukcesji roślinności krzewiastej Konieczne jest zahamowanie procesu sukcesji wtórnej, co zapewniłoby dostęp światła do zbiorowiska i zmniejszyłoby wilgotność podłoża. ekstensywny wypas owiec ( wypas taki z przyczyn ekonomicznych jest nieopłacalny -wprowadzenie w celu ochrony obiektów) Wypas na murawach powinien być prowadzony przy użyciu lokalnych gatunków i ras zwierząt, najlepiej owiec i kóz. Jak wskazują doświadczenia z obszaru Jury Krakowsko-Częstochowskiej, wypas na murawach kserotermicznych powinien być prowadzony w okresie przed stwardnieniem łodyg traw (maj–czerwiec), gdyż w przeciwnym przypadku zwierzęta ich nie zgryzają. Zalecać można także kwaterowy typ wypasu. Dobre efekty można uzyskać, stosując wypas naprzemienny, w czteroletnim cyklu. Natomiast stosując wypas bydła na uwięzi, można dowolnie kształtować mozaikową strukturę płatów muraw.

mechaniczne usuwanie nalotu tarniny, głogów, robinii Należy usuwać nalot drzew i krzewów, zwłaszcza tarniny. Niektóre ich typy (bujniejsze, bardziej mezofilne) mogą być także koszone. Koszenie kwietnych muraw powinno być przeprowadzane co 2 – 3 lata, w późnym okresie lata (od połowy sierpnia do września - w zależności od warunków pogodowych), koniecznie po wysypaniu się nasion. Zaleca się także pozostawianie „pasów ekologicznych” lub koszenie poszczególnych części murawy w kolejnych latach (koszenie naprzemienne). Jeżeli występuje taka konieczność, należy także przeprowadzać odkrzaczanie. Zabieg ten powinien mieć miejsce w odpowiednim okresie roku, aby nie spowodować rozrastania się krzewów wskutek odbijania pędów z szyi korzeniowej. Wobec wyjątkowej żywotności tarniny konieczne może być użycie odpowiednich środków chemicznych stosowanych na pęd główny. Najskuteczniejszą, chociaż bardzo czasochłonną metodą jest karczowanie krzewów, powoduje ono bowiem punktowe odsłonięcie gleby, która może zostać ponownie zasiedlona przez murawy.

programy rolnośrodowiskowe szerzenie świadomości edukacyjnej ochrona muraw w powiązaniu z hodowlą ginących ras owiec, np. wrzosówek, a także turystyki Zabiegów ochrony czynnej tego typu nie należy przeprowadzać na całej powierzchni, gdyż może to doprowadzić do inwazji gatunków niepożądanych, takich jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos czy inne gatunki traw. Przeprowadzając zabieg odkrzaczania, należy uzyskać mozaikę murawy i zarośli, następnie stopniowo dążyć do uzyskania właściwego zwarcia zarośli, ale nie więcej niż 10–15% powierzchni; w przypadku zespołu Origano-Brachypodietum nie więcej niż 30%.

Niektórzy autorzy dopuszczają także użycie kontrolowanego wypalania jako czynnika odnawiającego ten typ siedliska (wzorując się na naturalnych pożarach stepów). Jednakże każdorazowe działanie tego typu powinno być skonsultowane ze specjalistami od fauny bezkręgowców i rozważone pod względem czasu wykonania (sugerowany okres to przełom zimy i wiosny, po zejściu śniegu i wysuszeniu pokrywy roślinnej, a przed nadejściem ciepłych dni i początkiem okresu wegetacyjnego) oraz zakresu – wypalaniu podlegać powinna każdorazowo tylko część obszaru. Powtarzalność tego typu zabiegu ochrony czynnej także nie powinna być zbyt duża, najczęściej co 8–10 lat. Można podjąć próbę utworzenia użytków ekologicznych na stanowiskach ciepłolubnych muraw, niepodlegających dotychczas ochronie. W przypadku wystąpienia po sobie kilku lat gorących i suchych, spodziewać się należy – nieznacznej poprawy stanu siedliska na drodze naturalnej.

Murawy kserotermiczne w Dolinie Dolnej Odry Roślinność kserotermiczna występuje na nasłonecznionych stromych krawędziach doliny Odry, stanowiąc reliktowy element roślinności Pomorza Zachodniego. Występuje tu na ekstrazonalnych, wysuniętych najdalej na północny-zachód stanowiskach (Czubiński 1950). Utrzymuje się dzięki szczególnym warunkom mikroklimatycznym, jakie panują na stromych zboczach dolin rzecznych, w obszarach w których makroklimat wykazuje cechy kontynentalne (roczny opad <550 mm) wystawionych ku południowi i zwykle zasobnych w węglan wapnia. Zawłaszcza wysokie temperatury gleby i powietrza sprawiają, że skupia się tu bogata flora roślin kserotermicznych w zbiorowiskach roślinności muraw stepowych i piaskowych oraz w zaroślach określanych jako czyżnie. Murawy stepowe skupiają szereg gatunków rzadkich i zagrożonych nie tylko w skali Pomorza i należą niewątpliwie do najbardziej interesujących zbiorowisk roślinnych tego regionu. Oprócz krawędzi doliny Odry związane są również z południowymi skłonami pagórów morenowych.

W murawach kserotermicznych na krawędziach doliny dolnej Odry występuje cały zestaw gatunków kserotermicznych. W większości przypadków są to gatunki dosyć pospolite na tego typu siedliskach w Polsce. Są to jednak taksony, których zasięg jest ograniczony tylko do kilku regionów kraju, gdzie warunki klimatyczne i siedliskowe stwarzają korzystne warunki do ich występowania. Na Pomorzu, w tym i w dolinie Odry, są to w większości gatunki bardzo rzadkie, notowane na niewielu stanowiskach. Murawy kserotermiczne mają najczęściej charakter mozaikowy, a poszczególne zespoły można wyróżnić głównie na podstawie dominacji gatunków. Zespoły znalazły ochronę w rezerwatach, co przy odpowiednio prowadzonej ochronie czynnej, stwarza sprzyjające warunki dla zachowania tej różnorodności. Występują one również poza rezerwatami tworząc większe lub mniejsze płaty, najczęściej w układzie mozaikowym, wynikającym z naturalnych różnic siedliskowych oraz z oddziaływań antropogenicznych [Friedrich, Semczyszyn 2002].

Rezerwat Bielinek

Rezerwat Bielinek Bardzo znany rezerwat przyrody, zajmujący zbocze doliny Odry pomiędzy Bielinkiem, a Lubiechowem. Zbocze jest porozcinane wąwozami, z których każdy ma swoją nazwę. Wykształcił się tu unikatowy kompleks muraw kserotermicznych, zarośli, łęgów zboczowych i innych lasów. Na jedynym polskim stanowisku rośnie tu dąb omszony (Quercus pubescens), drzewo typowe dla strefy śródziemnomorskiej. Do największych unikatów należą także: krzew-wisienka stepowa (Prunus fruticosa), oraz rośliny zielne: oman niemiecki (Inula germanica) i nawrot czerwonobłękitny (Ithospermum purpureocoerulem). Na stromych skłonach zachowały się liczne płaty muraw ostnicowych, w tym także z ostnicą Jana i ostnicą powabną. Z ważniejszych jeszcze gatunków termofilnych wymienić warto pajęcznicę liliowatą (Anthericum liliago) i czyśca prostego (Stachys recta). Unikatowe skupienie roślin i zwierząt ciepłolubnych wykształciło się na zboczu podcinanym wodami Odry, gdy jednak zmieniono bieg rzeki, odsunięto ją od rezerwatu i procesy erozji ustały. W rezultacie murawy dziś silnie zarastają krzewami tarniny i robinii [Jermaczek 2005].

Rezerwat Pamięcin

Rezerwat Pamięcin Powołany został w celu zachowania zbiorowisk roślinności stepowej. Zbocza wąwozów o wystawie zachodniej, południowo-zachodniej i południowej porasta roślinność kserotermiczna, zdominowana przez murawy ostnicowe z ostnicą włosowatą (Stipa capillata) i ostnicą Jana (Stipa joannis), pajęcznicą liliowatą (Anthericum liliago) i wieloma innymi rzadkimi gatunkami. Rezerwat jest jednym z cenniejszych rezerwatów roślinności stepowej Polski Zachodniej i drugim po rezerwacie Bielinek tego typu obiektem nad Środkową Odrą. Dominującym zbiorowiskiem murawowym na stokach o wystawie południowej, zachodniej lub południowo zachodniej, reprezentującym typowe, charakterystyczne dla rezerwatu murawy ostnicowe jest zespół pięciornika piaskowego i ostnicy włosowatej. Najistotniejszym zagrożeniem walorów przyrodniczych dla których ochrony stworzono rezerwat jest sukcesja roślinności krzewiastej i leśnej, prowadząca przede wszystkim poprzez zacienienie podłoża, do eliminacji murawowych zbiorowisk roślinności kserotermicznej.

Zbiorowiska roślinne decydujące o wartości rezerwatu, niezależnie od ich wcześniejszej genezy, utrzymywane były w warunkach ekstensywnej gospodarki rolnej. Zaprzestanie tradycyjnego użytkowania, zapoczątkowało proces sukcesji, którego różne stadia obserwujemy obecnie na całym obszarze rezerwatu. Dalszy swobodny rozwój zbiorowisk zaroślowych i leśnych w ciągu następnych kilkudziesięciu, a być może nawet kilkunastu lat, doprowadzić może do znacznego, sięgającego połowy zajmowanego pierwotnie obszaru, ograniczenia powierzchni zbiorowisk murawowych. Podstawowym zadaniem konserwatorskiej ochrony przyrody rezerwatu jest więc obecnie powstrzymanie sukcesji roślinności krzewiastej, przede wszystkim zarośli tarniny i nalotu sosny, a także zmian w składzie gatunkowym i strukturze roślinności murawowej. Jedyną drogą do tego celu jest czynna eliminacja zarośli oraz przywrócenie ekstensywnego wypasu owiec.

Podczas łapania owadów, mieliśmy okazję „buszować” pośród licznie występującej tu pajęcznicy liliowatej 

Obszar Chroniony Klubu Przyrodników w Owczarach

Obszar Chroniony Klubu Przyrodników w Owczarach Jest to jeden z pierwszych prywatnych rezerwatów przyrody w Polsce. W Owczarach zobaczyć możemy wiele gatunków traw, wśród nich dwa gatunki ostnic: Stipa joannis i Stipa capilata, bardziej pospolitą kłosownicę pierzastą czy tymotkę Boehmera (Phleum boehmeri). Wśród pięknie kwitnących roślin są : dzwonek boloński (Campanula boloniensis) i syberyjski (Campanula sibirica), oraz Anthericum liliago. Do Owczar warto też przyjechać, żeby zobaczyć charakterystyczne „krzaczki” mikołajka polnego (Eryngium campestre), występującego tu dość licznie. Niewątpliwą okazją będzie też spotkanie zarazy wielkiej (Orobanche elatior), bezzieleniowej rośliny pasożytniczej. Charakterystyczny zapach murawom nadają kępy macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum) i szałwi łąkowej (Salvia pratensis).

Pełna lista gatunków roślin naczyniowych stwierdzonych na murawach w Owczarach wraz z ich charakterystyką ukaże się wkrótce Thymus serpyllum

Ochrona czynna w Owczarach polega przede wszystkim na wypasie ginącej rasy owiec wrzosówek, koników polskich, kóz oraz wycince krzewów i zarośli.

Reszta zdjęć znajduje się w dziale Galeria

literatura Cwener A., 2006. Polskie "stepy" [W:] Dzikie Życie nr 10(148)/2006 Jermaczek A.(red.), 2005 . Xerothermic grasslands on the Odra, Warta and Noteć. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin Matuszkiewicz W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN Warszawa. Perzanowska J., Kujawa-Pawlaczyk J., 2004. Murawy kserotermiczne. [W:] Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000- podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3. Szafer W., 1977. Szata roślinna Polski. PWN warszawa