Barbara Bobrowicz Konferencja: Praca zawodowa a obowiązki rodzinne Warszawa, 20 czerwiec 2007 Gospodarowanie czasem w gospodarstwie domowym w kontekście zadań opiekuńczych i zawodowych. Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Pytania badawcze 1. Czy płeć różnicuje czas poświęcany na wszystkie prace w gospodarstwie i poza nim (czy istnieje upośledzenie kobiet ze względu na czas wolny)? 2. Czy istnieje efekt substytucyjny między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowo-opiekuńczą i w jakim stopniu dotyczy obu płci? 3. Jak kształtują się zależności opisane w pytaniach 1-2 z punktu widzenia cech demograficznych, dotyczących wyposażenia w kapitał ludzki i uwarunkowań cechami gospodarstw domowych lub rodzin? 4. Jak zróżnicowana jest wewnętrzna dystrybucja czasu w gospodarstwie domowym w zależności od typu gospodarstwa jego podstawowych charakterystyk?

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na wszystkie cztery rodzaje aktywności. Łączny, średni czas poświęcany na pracę zawodową, edukację, funkcje opiekuńcze oraz obowiązki domowe wśród osób objętych ankietą AZER wyniósł 35,3 godziny tygodniowo. Był on jednocześnie znacznie wyższy dla kobiet (38,8 godz./tyg.) niż dla mężczyzn (31,3 godz./tyg.), co wydaje się, ogólnie rzecz biorąc, stosunkowo krótkim czasem łącznym. Gdy weźmiemy pod uwagę, że dopełnieniem analizowanego tutaj czasu łącznego jest czas wolny, wyjątkowo dużo zostaje go do dyspozycji osób obu płci, kobiety jednak, średnio rzecz biorąc, dysponują tygodniowo jego mniejszą ilością. W ramach mniejszej łącznej liczby godzin mężczyźni o 36% więcej czasu poświęcają na pracę zawodową, kobiety zaś na funkcje opiekuńcze i obowiązki domowe (odpowiednio 56% i 44% więcej). Kobiety i mężczyźni poświęcali średnio podobną ilość czasu tygodniowo na naukę. Jednak niska liczba osób deklarująca zaangażowanie w aktywność edukacyjną (528) każe ostrożnie podchodzić do oszacowań dotyczących czasu na nią poświęcanego.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na aktywność domową i zewnętrzną wg wieku i płci. Podział czasu na przeznaczany na aktywność zewnętrzną, to jest czynności przeważnie odbywające się poza gospodarstwem domowym (pracę zawodową oraz edukację) i aktywność domową, to jest łącznie na wszystkie rodzaje opieki (nad dziećmi oraz niesamodzielnymi osobami dorosłymi) oraz obowiązki domowe, pozwala spojrzeć na problem alokacji czasu przez pryzmat substytucji. Jak można zaobserwować na wykresie 3.3.2., w pewnym stopniu dochodzi do wymienności pomiędzy aktywnością zewnętrzną i domową. Kobiety wykazują większe zaangażowanie w czynności domowe kosztem pracy zawodowej, mężczyźni zaś odwrotnie. Interesująco kształtuje się także zmienność tego zjawiska wraz z wiekiem respondentów.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na aktywność domową i zewnętrzną wg wykształcenia i płci.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na wszystkie cztery rodzaje aktywności wg rozszerzonej charakterystyki stanu na rynku pracy.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na aktywność domową i zewnętrzną wg ilości osób w gospodarstwie i płci.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na wszystkie cztery rodzaje aktywności wg występowania w gospodarstwie osób w wieku 15-17 lat niewymagających opieki.

Łączny średni czas poświęcany tygodniowo na aktywność domową i zewnętrzną wg liczby dzieci w gospodarstwie i płci.

Model Tobit Ocenzurowane zmienne zależne (tobit) Obserwowana zmienna Yj dla obserwacji j=1,…n spełnia: Yj = max (Y*j, 0). Gdzie Y*j jest zmienną ukrytą (latant variable) wygenerowaną przy pomocy klasycznego liniowego modelu regresji: Y*j = β’ Xj + Uj . Ocenzurowane zmienne zależne (tobit) Problem ocenzurowanych (censored) zmiennych zależnych pojawia się, gdy wartości tych zmiennych muszą być większe lub równe zeru, a w próbie znajduje się wiele obserwacji równych zeru. Model tobit[1] zakłada, że obserwowana zmienna Yj dla obserwacji j=1,…n spełnia: Yj = max (Y*j, 0). Gdzie Y*j jest zmienną ukrytą (latant variable) wygenerowaną przy pomocy klasycznego liniowego modelu regresji: Y*j = β’ Xj + Uj . Tak więc obserwujemy jedynie Yj, zaś na temat charakterystyk Y*j możemy wnioskować jedynie pośrednio. Najczęściej przyjmuje się, że Uj ma rozkład normalny. Wprowadzając niewielkie modyfikacje, można zdefiniować tobita, który jest obcięty w innej wartości niż zero, jest obcięty z góry, lub też obcięty z góry i z dołu. W analizach przeprowadzanych na potrzeby tego badania jednak, wykorzystano podstawową wersję modelu tobit w wersji proponowanej przez J. Tobina. [1] Model ten nazywamy Tobit, gdyż po raz pierwszy został zaproponowany przez Tobina (1958) i zawiera elementy analizy probitowej: Tobin, J. (1958), ”Estimation of Relationships for Limited Dependent Variables”, Econometrica 26, 24-36.

Analiza regresji I (1/4) Zmienne wyjaśniane: łączny tygodniowy czas poświęcany na wszystkie rodzaje aktywności, czas pracy zawodowej, czas poświęcany na funkcje opiekuńcze, czas poświęcany na obowiązki domowe. Deklarowany tygodniowy czas przeznaczany na edukację pominięty ze względu na bardzo niską ilość obserwacji.

Analiza regresji I (2/4) Zmienne wyjaśniające: Zmienne demograficzne: płeć, wiek, wiek2, wykształcenie wg podziału na 6 klas, klasa miejscowości, niepełnosprawność, staż pracy. Stopień pokrewieństwa z głową rodziny, posiadanie najmłodszego dziecka w kolejnych czterech przedziałach wiekowych. Cechy gospodarstwa: liczba dzieci w gospodarstwie, występowanie osób dorosłych wymagających opieki, występowanie osób dorosłych niewymagających opieki w kolejnych przedziałach wieku, przynależność do typu gospodarstwa wg charakterystyki osób dorosłych w nim się znajdujących. Inne: korzystanie z opieki zewnętrznej, zamieszkiwania wraz z osobą będącą użytkownikiem gospodarstwa rolnego. [1] 1 – gimnazjalne, 2 – zasadnicze zawodowe, 3 – średnie ogólne, 4 – średnie zawodowe, 5 – policealne, 6 – licencjackie i wyższe; [1] 0 –miasta powyżej 100 tys. , 1- miasta poniżej 100 tys. , 2 - wieś; głowa rodziny stanowi grupę referencyjną. (grupą referencyjną są gospodarstwa bez dzieci). (samotna głowa rodziny stanowi tutaj punkt referencyjny). [1] Uwaga, ta zmienna oznaczona jest następująco: 0 - korzystanie z opieki zewnętrznej; 1 – brak opieki zewnętrznej, stąd wyliczone w regresji współczynniki należy interpretować odwrotnie niż pozostałe zmienne zerojedynkowe. Każda regresja powtórzona została dwa razy, dla różnych specyfikacji modelu. Wynika to z chęci przeanalizowania wpływu na alokację czasu zarówno wieku najmłodszego dziecka jak i liczby dzieci, które to zmienne ze względu na zbyt silną korelację nie mogły znaleźć się w jednej regresji.

Analiza regresji I (3/4) Wyniki: Płeć - Kobiety łącznie silniej obciążone wszystkimi rodzajami obowiązków, więcej czasu poświęcają na obowiązki domowe, mniej zaś na aktywność zawodową. Wiek - dla obu płci i wszystkich rodzajów aktywności - efekt nieliniowy. Poziom wykształcenia, staż pracy - silniejsze zaangażowanie czasu w pracę zawodową oba te efekty silniejsze dla kobiet. Wiek najmłodszego dziecka - w pierwszych trzech przedziałach wieku - wpływ dodatni na łączną aktywność dla obu płci, dla kobiet silniejszy. Dziecko w wieku 0-3 zwiększa czas na opiekę przez kobiety - dwukrotnie silniej, niż mężczyzn. Wiek charakteryzuje się dla obu płci i wszystkich rodzajów aktywności efektem nieliniowym , początkowo dodatnim, w wieku starszym zaś ujemnym, z tym, że oba te efekty są nieco silniejsze dla kobiet.

Analiza regresji I (4/4) Wyniki: Liczba dzieci w gospodarstwie - dla kobiet ma znaczenie trzykrotnie silniejsze. „Samodzielne dzieci” - redukcja łącznej aktywności, kobiety redukują czas opieki - trzykrotnie silniejszej niż mężczyźni. Kobiety zmniejszają czas prac domowych, zwiększają natomiast aktywność zawodową. Osoba dorosła wymagająca opieki - Mężczyźni mniej zwiększają nakłady czasu na opiekę. Kobiety redukują czas poświęcany na obowiązki domowe, struktura alokacji czasu mężczyzn nie ulega zmianie. Opieka zewnętrzna - zwiększa czas poświęcany na łączną aktywność, w tym również czas na opiekę. Siła tych efektów pozostaje większa dla mężczyzn. Wpływ na wzrost czasu pracy zawodowej kobiet. Wiek charakteryzuje się dla obu płci i wszystkich rodzajów aktywności efektem nieliniowym , początkowo dodatnim, w wieku starszym zaś ujemnym, z tym, że oba te efekty są nieco silniejsze dla kobiet.

Analiza regresji II (1/4) Zmienne wyjaśniane: łączny tygodniowy czas poświęcany przez gospodarstwa na wszystkie rodzaje aktywności, czas pracy zawodowej, czas poświęcany na funkcje opiekuńcze, czas poświęcany na obowiązki domowe. Deklarowany tygodniowy czas poświęcany na edukację został ponownie pominięty – ze względu na niską liczbę obserwacji.

Analiza regresji II (2/4) Zmienne wyjaśniające: Zmienne demograficzne: odsetek kobiet w gospodarstwie, średni wiek głowy gospodarstwa i partnera, średnie wykształcenie głowy gospodarstwa i partnera, klasa miejscowości, występowanie w gospodarstwie osoby niepełnosprawnej. Wiek najmłodszego dziecka w czterech przedziałach wiekowych, Cechy gospodarstwa: liczba dzieci, występowanie osób dorosłych wymagających opieki, występowanie osób dorosłych niewymagających opieki w kolejnych przedziałach wieku, przynależność do typu gospodarstwa według charakterystyki osób dorosłych w nim się znajdujących Inne: korzystanie z opieki zewnętrznej, posiadanie gospodarstwa rolnego. (grupą referencyjną są tu gospodarstwa bez dzieci). (samotna głowa rodziny stanowi tutaj punkt referencyjny).

Analiza regresji II (3/4) Wyniki: Odsetek kobiet - ujemnie wpływa jedynie na łączny czas pracy zawodowej oferowany przez gospodarstwo. Średni wiek głowy gospodarstwa i partnera - zmniejsza łączną aktywność gospodarstw poprzez redukcję czasu poświęcanego na opiekę oraz pracę zawodową. Średnie wykształcenie głowy rodziny i partnera - wpływ jedynie na zwiększenie czasu pracy zawodowej gospodarstw. Średni dochód na osobę - w bardzo niewielkim stopniu zwiększa łączną aktywność gospodarstw oraz czas poświęcany na obowiązki domowe i pracę zawodową.

Analiza regresji II (4/4) Wyniki: Dziecko w wieku 0-3 lata - silnie zwiększa łączną aktywność wszystkich domowników, intensyfikuje funkcje opiekuńcze, nieznacznie przyczynia się do wzrostu czasu prac domowych. Rosnąca liczba dzieci - łącznie rośnie zaangażowanie w opiekę oraz prace domowe. „Samodzielne dzieci” - redukują łączny czas pracy, poprzez redukcję czasu poświęcanego na opiekę. Opieka zewnętrzna - zwiększa łączną aktywność poprzez wzrost czasu poświęcanego na opiekę & bardzo silny wzrost czasu pracy zawodowej.

Wnioski 1. Czy płeć różnicuje czas poświęcany ma wszystkie prace w gospodarstwie i poza nim? Tygodniowo kobiety w Polsce przeznaczają na wszystkie typy aktywności średnio o 7,3 godzin więcej niż mężczyźni (czyli o średnio około 1 godzinę dziennie). 2. Czy istnieje efekt substytucyjny między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowo-opiekuńczą i w jakim stopniu dotyczy obu płci? Efekt substytucyjny istnieje, dotyczy jednak w silniejszym stopniu kobiet niż mężczyzn. Struktura alokacji czasu kobiet jest znacznie bardziej wrażliwa na zmieniające się warunki w gospodarstwie domowym (pojawienie się kolejnych dzieci, ich zmieniający się wiek, obecność innych dorosłych członków gospodarstwa).

Wnioski 3. Jak kształtują się zależności opisane w pytaniach 1-2 z punktu widzenia cech demograficznych, dotyczących wyposażenia w kapitał ludzki i uwarunkowań cechami gospodarstw domowych lub rodzin? Zmiany średniej alokacji czasu domowego i zewnętrznego wraz z poziomami wykształcenia przebiegają niemal symetrycznie dla obu płci, widoczny jest jednak efekt zmniejszania dystansu między kobietami a mężczyznami w czasie pracy zawodowej, od 65% różnicy dla mężczyzn i kobiet z wykształceniem zasadniczym zawodowym, do na 19% dla posiadających wyższe wykształcenie. 4. Jak zróżnicowana jest wewnętrzna dystrybucja czasu w gospodarstwie domowym w zależności od typu gospodarstwa i jego podstawowych charakterystyk? Badanie gospodarstw domowych potwierdziło wnioski z badania indywidualnego również, że korzystanie z opieki zewnętrznej (instytucjonalnej bądź prywatnej) przez gospodarstwa powoduje zwiększenie ich łącznej aktywności .