KSIĄŻKA W STAROŻYTNOŚCI

WSTĘP W dziejach kultury książka odegrała niezmiernie doniosła rolę, zmieniając swą postać i zasięg oddziaływania zależnie od aktualnych możliwości technicznych i stosownie do potrzeb człowieka. Za pośrednictwem książki człowiek poznawał świat, kształtował swój światopogląd i poczucie piękna. Książka zrodziła się w odległej starożytności, a jej rozwój wiązał się z powstaniem pisma. Kształt tej pierwotnej książki znacznie odbiegał od dzisiejszego i zmieniał się w zależności od materiałów pisarskich z jakich mógł człowiek skorzystać.

ZNAKI SYMBOLICZNE Znakami symbolicznymi posługiwali się ludzie już we wczesnych epokach cywilizacji: dymem z rozpalonych ognisk sygnalizowano niebezpieczeństwo bicie w tam- tamy oznaczało wojnę. Niektóre znaki miały trwały charakter, np. nacinano karby na kiju pomagając sobie w liczeniu. Innym ciekawym sposobem porozumiewania się na odległość były wampumy, czyli odpowiednio ułożone na paskach tkaniny muszle. Indiański pas wampum

pismo odbywało swoją własną historyczną podróż. MATERIAŁY PISARSKIE „Notatnik” musiał sobie człowiek sporządzić ze wszystkiego, co akurat miał ręką: kamień, kość barania, liść palmowy, skorupa gliniana, skóra zwierzęca, kawałek kory. Na każdym z tych przedmiotów można było za pomocą ostrej kości wydrapać prosty rysunek czy znak. pismo odbywało swoją własną historyczną podróż. Litery przechodziły z kamienia na glinę, z gliny na papirus, z papirusu na tabliczki woskowe, z tabliczek woskowych na pergamin, z pergaminu na papier. Starożytne chińskie zapiski na kości

CZŁOWIEK JASKINIOWY Istniało więc wiele sposobów robienia notatek lub przesyłania wiadomości. Początkowo człowiek zamiast pisać – rysował. Gdy chciał napisać słowo „jeleń” , rysował jelenia. Gdy chciał napisać „polowanie”- rysował myśliwych i zwierzęta. Ludziom jaskiniowym bardzo zależało, aby rysunki były rzeczywiste, starali się aby zwierzęta wyglądały na nich jak żywe. W jaskiniach Francji i Hiszpanii znaleziono mnóstwo naskalnych rysunków , które min. Mówią o wierzeniach ludzi pierwotnych

MEZOPOTAMIA W 1845 r. odkryto dawną stolicę państwa asyryjskiego - Niniwę. Pięć lat później natrafiono na bibliotekę króla Assurbanipala. Zachowało się z niej m.in. 20 tys. tabliczek glinianych z charakterystycznym pismem.

Pismo klinowe przejęli Babilończycy po podbiciu Mezopotamii w II w. p Pismo klinowe przejęli Babilończycy po podbiciu Mezopotamii w II w. p. Chr. Używali go jej dawni mieszkańcy Sumerowie. Charakterystyczny kształt pisma był rezultatem żłobienia w tabliczkach z miękkiej gliny rylcem wykonanym z trzciny lub kości o trójkątnym przekroju. Zespoły kresek pionowych, poziomych i ukośnych oznaczały całe wyrazy, z czasem przekształcając się w pismo sylabowe.

TABLICZKI GLINIANE Tabliczki gliniane pochodzące z pałacu w Niniwie mają kształt prostokątny o różnych rozmiarach (od 2 cm x 2,4 cm do 22 cm x 37 cm grubości od 0,2 cm do 2,5  cm). Przed zapisaniem tabliczki najpierw ją liniowano za pomocą napiętego sznurka dla uzyskania równości wierszy i odpowiedniego układu kolumn pisma, błędy zamazywano spłaszczonym końcem rylca. Naukowcom udało się ustalić że istniały trzy rodzaje rylców, każdy z nich stosowano do innego rodzaju znaków

trójkątny - do rysowania kątów wyżłobiony - do tworzenia gwoździ RODZAJE RYLCÓW trójkątny - do rysowania kątów wyżłobiony - do tworzenia gwoździ zaokrąglony - do pisania liczb

EGIPT Pismo egipskie czyli hieroglify, należy do najstarszych na świecie i pozostawało tajemnicą aż do 1822 r., kiedy to odczytał je Jean Francois Champollion (1790-1832), posługując się m.in. kamieniem z Rosetty odkrytym w czasie inwazji napoleońskiej na Egipt w 1798 r. Kamień ten zawierał tekst w językach greckim i egipskim. Kamień z Rosetty

Hieroglify miały początkowo charakter obrazowy (ideograficzny), co oznaczało iż jeden znak odpowiadał (zazwyczaj) jednemu wyrazowi. Z czasem uległy uproszczeniom, w wyniku którego powstało pismo hieratyczne i pismo demotyczne (zw. ludowym). Hieroglifów używano głównie jako pisma monumentalnego dla tekstów religijnych. Od III w. n.e. język egipski zapisywano alfabetem greckim dodając siedem nowych znaków. Pismo to nazwano koptyjskim hierogrify Pismo koptyjskie

Starożytni egipcjanie używali papirusu jako materiału piśmienniczego oraz kamienia do tworzenia napisów pomnikowych (np. w grobowcach faraonów). Najstarszy zwój papirusowy z zapisanymi hieroglifami pochodzi aż z ok. 2400 r. p. Chr. PAPIRUS

Znaki na papirusie rysowano za pomocą cienkiej trzcinki, ściętej ukośnie przy końcu. Ponieważ było to bardzo nietrwałe narzędzie, pisarz egipski musiał mieć cały ich zapas, który układał na specjalnej palecie.Na tejże palecie znajdował się również barwnik (ówczesny atrament), sporządzany z sadzy zmieszanej z żywicą, tartą gumą i wodą. Jak dowodzą znaleziska z tego okresu farba ta jest bardzo trwała, do dziś papirusy sprzed kilku tysięcy lat zadziwiają niezwykłą barwą i połyskiem pisma. ZESTAW NARZEDZI DO PISANIA Piórko Trzcinowe - Kalamus

Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju. Najpopularniejszym rodzajem książki była tzw. Księga umarłych, którą wkładano do grobu jako pomoc w wędrówce do królestwa cieni. Treścią jej były teksty święte i modlitwy wzbogacone charakterystycznymi ilustracjami. Księgi takie pisano w Egipcie masowo zostawiając wolne miejsce na wpisanie imienia zmarłego. Fakt ten jest dowodem na to, iż w starożytnym Egipcie istniał handel księgarski.

GRECJA Materiał używany przez starożytnych Greków do utrwalania tekstu był bardzo różnorodny, począwszy od liści palmowych, korę drzew, płótno, skończywszy na papirusie i tabliczkach metalowych lub drewnianych. Te ostatnie cieszyły się większą popularnością w życiu codziennym. Najczęściej malowano je na biało, aby pismo było lepiej widoczne, następnie pokrywano warstwą wosku, który ułatwiał pisanie. Stopniowo nauczono się łączyć tabliczki w wiązki, co było wygodne w użyciu.

Narzędzia pisarskie W starożytnej Grecji używano różnorodnych przyrządów. Pisząc na papirusie posługiwano się skośnie ściętą trzcinką. Pisząc na tabliczce woskowej posługiwano się metalowym rylcem. Do pisania na pergaminie używano również trzcinki, później (ok. V w. n.e.) zaczęto stosować pióra ptaków (głównie gęsie). Pisarz grecki posługiwał się także liniałem, który służył do nadawania kierunku wierszom i kolumnom. Atrament sporządzano z sadzy, wody i gumy, później używano atramentu wyrabianego z galasówek o ciemnobrunatnym odcieniu. Stosowano też atrament czerwony, zabarwiano nim tytuły i nagłówki. Do usuwania błędów służyła gąbka.

książka Najbardziej typową postacią książki w Grecji był zwój papirusu. Postać książki w formie zwoju związana była prawdopodobnie z najwcześniejszym materiałem pisarskim - skórą. Książkę jako przedmiot utrwalający i rozpowszechniający treści literackie początkowo nie zachwycała pięknem. Szata zewnętrzna uległa zmianom kiedy to kopiści zatrudnieni w Bibliotece Aleksandryjskiej ustalili normy techniczno-wydawnicze, które miały ujednolicić format oraz objętość maksymalną zwoju. Wysokość zwoju papirusowego wahała się od 15 do 30 cm, ale zdarzały się i większe. Rękopis otrzymywał tytuł, który zamieszczano na początku lub końcu dzieła. Dla wygody w trakcie czytania usztywniano zwój drążkami drewnianymi lub kościanymi. Zwoje przenoszono w specjalnych pojemnikach, tzw. capsach.

RZYM Za czasów Greków i Rzymian metal i kość zastąpiły trzcinę. Pisarze używali rylców z brązu, kości zwykłej i pisali nimi na powleczonych woskiem tabliczkach. Obok tabliczek Rzymianie wykorzystywali równie do pisania papirus oraz pergamin w zwojach Stylus i kałamarz Różne rodzaje stylusów służących do pisania inkaustem oraz rycia w wosku Rzymski kałamarz

Rzymianie korzystali głównie z rękopisów skrupulatnie przepisywanych na zwojach papirusu przez niewolników- kopistów. Natomiast do codziennego użytku min. do nauki pisania w Starożytnym Rzymie wykorzystywano tabliczki woskowe, które można było wielokrotnie używać. Tabliczka pokryta woskiem

Ruiny biblioteki w Efezie Biblioteka prywatna Rzymianina

CHINY Kultura chińska należy do najstarszych na świecie. Pierwsze książki chińskie powstawały na kościach łopatkowych zwierząt m.in. jeleni, skorupach żółwi, rozciętych laskach bambusowych oraz tabliczkach drewnianych, na których żłobiono znaki pisarskie, które następnie zalewano atramentem za pomocą cienkiej rurki bambusowej. Do czasów współczesnych nie dotrwał żaden z wymienionych rękopisów chińskich. Chiński rękopis z wyhaftowanymi złotymi znakami

Pędzelki chińskie z dekoracją z laki, pochodzą z okresu dynastii Ming. Po tym okresie zmieniła się postać książki, zaczęto tworzyć na jedwabiu posługując się rurką bambusową i pędzlem z wielbłądziej sierści . Atrament robiono z cieczy odciągniętej z drzew pokostujących, później tuszu z sadzy sosnowej zmieszanej z klejem. Jedwab posiadał cechy podobne do papirusu, a więc giętkość i gładką powierzchnię, ale był znacznie droższym materiałem niż papirus. Na początku II w. n.e. zaczęto wytwarzać w Chinach papier. Książka chińska utrwalona na papierze miała również formę zwoju. Przygotowywanie masy papierowej w Chinach Pędzelki chińskie z dekoracją z laki, pochodzą z okresu dynastii Ming.

Mielenie składników i czerpanie sitem (ilustracja pierwsza od lewej) Suszenie arkuszy (ilustracja środkowa) Liczenie gotowych arkuszy (ilustracja pierwsza od prawej)

Pismo chińskie Pismo chińskie zachowało się niemal nie zmienione do naszych czasów. Jest typem pisma ideograficznego (tzn. że jeden znak - piktogram - oznacza jeden wyraz) ich ilość przekracza 44 000, jednak używa się tylko pewnej części. Historia chińskich znaków sięga aż XXVI w. p.Chr. i owiana jest legendą związaną z cesarzem Huang-ti. Sposób zapisu, barwa i grubość kreski wpływały na znaczenie treści. Do kaligrafowania znaków posługiwano się specjalnymi pędzelkami. W piśmie chińskim występują piktogramy składające się ze znaku niosącego znaczenie oraz elementu fonetycznego podającego przybliżoną wymowę. Znaki kaligrafuje się w ściśle ustalonym porządku. Język literacki czyta się od góry na dół lub od prawej do lewej strony. Teksty napisane językiem potocznym od lewej do prawej strony. Fragment rękopisu chińskiego

Pieczęć chińska wykonana z nefrytu, jest praprzodkiem czcionki drukarskiej. Ciekawostką jest fakt, iż Chińczycy już w 175 r.n.e. wynaleźli druk, jednak specyfika chińskiego pisma, które każdemu wyrazowi przyporządkowuje jeden znak, nie uniemożliwiła dalszy rozwój tej techniki pisarskiej. Wiązałoby się to z produkcją ogromnej ilości matryc.