Postępowanie dowodowe w procesie cywilnym dotyczącym ochrony dóbr osobistych naruszonych w Internecie Dr Monika Rejdak Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie Katedra Postępowania Cywilnego i Międzynarodowego Prawa Handlowego, Członek zespołu ds. problematyki konsumenckiej Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego

Wybór tematu: Nawet najlepsze regulacje materialnoprawne pozostaną jedynie „pustą literą”, jeżeli nie będą odpowiadały im skuteczne instrumenty procesowe. Problematyka cywilno-procesowej ochrony dóbr osobistych, naruszonych w Internecie nie została na dzień dzisiejszy w ogóle zbadana przez polską naukę prawa. Co więcej, brak jest jakichkolwiek wypowiedzi nawet w piśmiennictwie.

Tytułem wstępu Przedmiotem ochrony prawa cywilnego są dobra osobiste, przez które rozumieć trzeba te wartości, które obejmują fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stanowi przesłankę samorealizacji ludzkiej (Profesor Zbigniew Radwański). Odpowiadające tym dobrom prawa przysługują każdemu człowiekowi od momentu poczęcia aż do chwili śmierci. Ich ochrona na gruncie prawa cywilnego realizowana jest w kategoriach przyznania praw podmiotowych bezwzględnych, skutecznych erga omnes, niezbywalnych i niedziedzicznych (art. 23 i 24 k.c.). Przedmiotem ochrony prawa cywilnego jest także wolność słowa, wolność twórczości, swobody dostępu do informacji. W sytuacji naruszenia dóbr osobistych w Internecie ma miejsce zderzenie się tych dwóch podstawowych wartości. W piśmiennictwie zauważono, że „ upowszechnienie Internetu oznacza wielki przełom w dotychczasowej wolności wypowiedzi i przynosi przewartościowanie obowiązujących kanonów w te dziedzinie”. Z jednej strony Internet ma być przeciwwagą dla koncentracji mediów, ale z drugiej jest źródłem szczególnego zagrożenia dla powszechnych dóbr osobistych, zwłaszcza prywatności i dobrego imienia (Prof. Janusz Barta, Prof.. Ryszard Markiewicz).

Cechy Internetu są źródłem trudności dowodowych w postępowaniu cywilnym.

Cechy Internetu jako źródło trudności dowodowych w postępowaniu cywilnym (a) globalność Internetu (geograficzna nieokreśloność) – komunikacja przez Internet to przesyłanie sygnałów do i od komputerów o nieoznaczonej lokalizacji, z obszaru całego świata. W przypadku pozostałych mediów (prasa, radio i telewizja) pochodzenie materiału jest określone, krąg odbiorców geograficznie określony (b) szczególna rola pośredników w procesie komunikacji (każda publikacja w Internecie wymaga pośredników, są nimi operatorzy systemu komputerowego (sieci) (c) łatwość wtórnego upowszechnienia materiału komunikowanego, kopiowania i przekazywania treści innym użytkownikom Internetu (dowolnej liczbie odbiorców). (d) system odesłań przez hiperlinki (przez hiperlinki możliwy jest natychmiastowy przeskok, z jednej strony www do drugiej, z jednej wiadomości e – mail do drugiej (e) nadzwyczajna elastyczność form, w jakich materiał jest udostępniany (Internet może przypominać radio, telewizję, list, telefon, prasa, gdyż materiał komunikowany w Internecie może mieć formę słowną, obrazów, dźwiękową (f) poczucie anonimowości (wypowiedzi są anonimowe lub osoby mogą przybrać wirtualną osobowość), co implikuje wypowiedzi nieprzemyślane, spontaniczne czy wulgarne

Wybrane zagadnienia postępowania dowodowego w procesie cywilnym dotyczącym ochrony dóbr osobistych naruszonych w Internecie * * p<0.02

Wybrane zagadnienia postępowania dowodowego w procesie cywilnym dotyczącym ochrony dóbr osobistych naruszonych w Internecie * 1. Ustalenie strony pozwanej odpowiedzialność cywilna naruszyciela dobra osobistego – przeszkody o znaczeniu faktycznym ustalenia jego imienia oraz nazwiska kwestia normatywna, odpowiedzialność cywilna podmiotów dostarczających usługi internetowe (np. właściciela forum) 2. Aby udowodnić, że coś co się stało w Sieci, rzeczywiście (a raczej wirtualnie) miało tam miejsce trzeba posiadać dowody. Powstaje zatem konieczność „schwytania dowodu faktu naruszenia dobra osobistego” w Internecie. Wejścia w posiadanie dowodu przez osobę, której dobra zostały naruszone. * p<0.02

Ustalenie podmiotu, który powinien zostać pozwany w procesie cywilnym Ustalenie podmiotu, który powinien zostać pozwany w procesie cywilnym . Proces cywilny procesem kontradyktoryjnym. 1. Stroną pozwaną w procesie cywilnym powinien być sprawca naruszonego dobra osobistego, czyli np. autor wypowiedzi. Powstaje jednak faktyczna, a w konsekwencji i prawna przeszkoda. Otóż – jak wiadomo – wypowiedzi w środowisku Internetowym są zupełnie anonimowe bądź użytkownicy posługują się pseudonimami, a nawet tworzą swoją internetową osobowość. W jaki zatem sposób pozwać przed sądem cywilnym „motylka 72, „fantazję”, czy „mam2słonie”? W obrocie prawnym w świecie realnym osoby fizyczne posiadają imię (imiona) oraz nazwisko (nazwiska), a osoby prawne i inne jednostki organizacyjne swoje nazwy. W konsekwencji tego, jednym z obligatoryjnych elementów pozwu jest podanie imienia i nazwiska strony pozwanej (oraz adresu) – art. 126 w zw. z art. 187 k.p.c. 2. Z kolei podanie imienia i nazwiska pozwanego nie oznacza, że sąd uzna jego legitymację bierną, czyli że wypowiedzi naruszające dobra osobiste powoda pochodzą rzeczywiście od tak określonego pozwanego. Na powodzie spoczywa ciężar w postaci udowodnienia, że pozwany naruszył jego dobra osobiste. W praktyce powód jako dowód na to, że pozwany naruszył jego dobra osobiste dołącza do pozwu: wydruki stron internetowych, wydruki korespondencji mailowej. Jest to zdecydowanie za mało, aby sprostać temu ciężarowi.

Historia jednego przypadku Historia jednego przypadku. Trudności w poznaniu danych osobowych naruszyciela dóbr osobistych w Internecie W 2010 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu wydał wyrok z powództwa mężczyzny, którego dane, w tym wizerunek zostały wykorzystane do stworzenia w pewnym serwisie społecznościowym fałszywego profilu. Jednocześnie w tym profilu pojawiły się określenia, które w ocenie powoda stanowiły naruszenie jego dóbr osobistych (pod jego zdjęciem widniał napis „jestem gejem”). W marcu 2010 r. przyszły powód wystąpił do Spółki, prowadzącej serwis społecznościowy o usunięcie jego zdjęcia oraz likwidację konta. Konto zostało usunięte w kwietniu 2010 r. Profil był dostępny dla wszystkich użytkowników tego serwisu przez 2 miesiące. Przyszły powód zwrócił się do Spółki o udzielenie informacji identyfikujących naruszyciela jego dóbr osobistych. Wystąpił o udostępnienie imienia i nazwiska osoby, która założyła konto, następnie o udostępnienia numeru IP komputera z którego założono konto. Bezskuteczne kroki przyszłego powoda, nawet po interwencji Generalnego Inspektora Danych Osobowych (decyzja o uprawnieniu do uzyskania potrzebnych informacji). Wystąpienie do Policji, gdzie został - z uwagi na prywatny charakter czynu - „przekierowany” na drogę procesu cywilnego. * * p<0.02

Mężczyzna wystąpił do sądu cywilnego z powództwem z tytułu naruszonych dóbr osobistych przeciwko wspomnianej Spółce, domagając się: Zamieszczenia przeprosin na głównej stronie serwisu o treści: „zespół XX przeprasza pana YY, za naruszenie jego czci i godności poprzez dopuszczenie do umieszczenia profilu godzącego w jego dobra osobiste oraz znieważającego jego osobę. Zespół XX przeprasza także za wadliwą konstrukcję systemu logowania, umożliwiającą każdemu założenie profilu o dowolnej strukturze i treści na ich serwerze bez uprzedniej weryfikacji O zadośćuczynienie w kwocie 50. 000 zł, oraz odszkodowanie w wysokości 600 zł tytułem zwrotu kosztów związanych ze zmianą nazwiska. Sąd w wyroku nakazał pozwanej Spółce wysłanie listownych przeprosin o treści: Spółka XX przeprasza Pana YY, za odmowę udostępnienia danych osobowych osoby, która założyła fałszywy profil godzący w jego dobra osobiste, oddalił dalsze żądania powoda. * * p<0.02

Regulacja kodeksu postępowania cywilnego (art. 248) Regulacja kodeksu postępowania cywilnego (art. 248). Środki prawne, umożliwiające zdobycie informacji o naruszycielu dobra. Bez względu na fakt, czy podmiot dostarczający usługi internetowe jest stroną pozwaną w konkretnym procesie cywilnym, czy też ma status osoby trzeciej, w sytuacji kiedy przyjmiemy, że każdy zapis elektroniczny (korespondencja elektroniczna, zapisy dzienników zdarzeń z programów komputerowych, adresy IP) jest dokumentem w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego, to w takiej sytuacji każdy podmiot świadczący usługi internetowe jest obowiązany na zarządzenie sądu cywilnego przedstawić dokument będący w jego posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 248 k.p.c.). Przeprowadzenie postępowania dowodowego z dokumentu przedstawionego przez usługodawcę Internetu z udziałem biegłego z zakresu informatyki (przeprowadzenie dowodu z zapisu elektronicznego, zawartego na nośniku w postaci dysku twardego komputera usługodawcy). Art. 248 k.p.c. ma zastosowanie nie tylko w głównym postępowaniu rozpoznawczym, ale także już w postępowaniu w przedmiocie zabezpieczenia dowodów (art. 310 – 315 k.p.c.), wszczętym przed sprawą główną. * * p<0.02

Art. 18 ust. 6 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r Art. 18 ust. 6 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną * Wydaje się, że art. 248 k.p.c. koresponduje z art. 18 ust. 6 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Ten drugi z przywołanych przepisów normuje także procesowy instrument zmierzający do gromadzenia dowodów co do tożsamości użytkowników Internetu. Otóż usługodawca świadczący usługi drogą elektroniczną udziela informacji o – określonych w tej ustawie – danych osobowych, organom państwa na potrzeby prowadzonych przez nie postępowań. Bez wątpienia do wspomnianych organów państwa zaliczyć należy sądy cywilne.

* ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA PODMIOTÓW ŚWIADCZĄCYCH USŁUGI INTERNETOWE Powstaje zasadnicze pytanie, czy podmiot świadczący usługi internetowe może ponieść odpowiedzialność cywilną za to, że użytkownik Internetu swoją wypowiedzią naruszył dobra osobiste innej osoby. Art. 12 -14 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną wymieniają okoliczności wyłączające odpowiedzialność usługodawcy Internetu. Wśród tych przyczyn przykładowo można wskazać okoliczności wyłączające odpowiedzialność usługodawcy, kiedy nie wie o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności, a w razie urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności niezwłocznie uniemożliwi dostęp do tych danych. W tych natomiast sytuacjach, kiedy odpowiedzialność dostarczyciela usługi internetowej nie jest wyłączona, przysługuje mu status pomocnika głównego naruszyciela. W tych przypadkach, kiedy wypowiedzi naruszające dobra osobiste są przekazywane w formie komunikacji internetowej, która jednocześnie spełnia kryteria prasy, a w konkretnym przypadku nie obowiązują przyczyny wyłączające odpowiedzialność usługodawcy, wówczas obowiązują zasady odpowiedzialności określone w prawie prasowym. *

„Schwytanie dowodu” faktu naruszenia dobra osobistego w Internecie – instytucja zabezpieczenie dowodu Globalność Internetu, łatwość w przekazywaniu i kopiowaniu informacji do innych osób sprawia, że treść naruszająca dobra osobiste może bardzo szybko dotrzeć do bardzo wielu osób (wiele osób może wyrobić sobie swoje nowe zdanie o osobie – wpływ na rodzinę, karierę zawodową), ale także równie szybko (może jeszcze szybciej) ta treść może zostać usunięta (wpis, strona, na której dokonano wpisu). Następnie sprawca (jako pozwany w procesie cywilnym) może twierdzić i dowodzić, że treść do jakiej odwołuje się powód nigdy w sieci nie istniała. Proces kontradyktoryjny, to powód musi udowodnić, że określona treść była publikowana w Internecie. Dowody w każdej sprawie cywilnej są konieczną dokumentacją faktów naruszenia praw, i jednocześnie jedynym prawnie dozwolonym źródłem ich poznania. *

„Schwytanie dowodu” faktu naruszenia dobra osobistego w Internecie – instytucja zabezpieczenie dowodu Dowód elektroniczny (zapis elektroniczny, cyfrowy) powinien być filarem orzeczeń zapadających w sprawach, dotyczących naruszeń dóbr osobistych w Internecie. Jest to dowód szczególny: łatwo można ten środek zmodyfikować, ukryć (przenieść w inne miejsce), jego wartość dowodowa zależy od tego, czy został „schwytany”, zabezpieczony i przeanalizowany przez specjalistów (dowód z zapisu elektronicznego przeprowadzony z udziałem biegłych z zakresu informatyki), nie można całkowicie zniszczyć tego dowodu, gdyż zawsze pozostawia po sobie ślady w sieci. *

Dowód elektroniczny w postępowaniu cywilnym Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera definicji żadnego dowodu (środka dowodowego). Nie ma także normatywnej definicji dowodu elektronicznego. Według International Organization on Computer Evidence (IOCE), „dowody elektroniczne to informacje przechowywane lub przesyłane w formie elektronicznej”. Można wskazać 2 okoliczności determinujące dowód elektroniczny: (a) treść, informacja, (b) przechowywana za pomocą elektronicznych nośników informacji w sposób umożliwiający ich zapamiętanie i odtworzenie. Odnosząc natomiast dowód elektroniczny do wyraźnie wymienionych w kodeksie postępowania cywilnego środków dowodowych, uznać trzeba, że wszelkie wypowiedzi (treści, informacje) publikowane na stronach internetowych stanowiące dowód elektroniczny, są w rozumieniu tego aktu dowodem z dokumentu (co do zasady prywatnego, w rozumieniu art. 245 k.p.c., ale także urzędowego w myśl art. 244 k.p.c.). Do konstytutywnych elementów każdego dokumentu w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego zaliczyć trzeba zawartą w nim treść. *

Dokument opatrzony podpisem? De lege lata przyjmuje się, że poza treścią drugim konstytutywnym elementem każdego dokumentu - w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego - jest widniejący na nim podpis. De lege lata przyjąć trzeba zatem, że zapis, treść elektroniczna (cyfrowa) opatrzona bezpiecznym podpisem elektronicznym (weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu) stanowi dowód z dokumentu w rozumieniu art. 244 lub art. 245 k.p.c., z którym związane są określone domniemania (zmieniające rozkład ciężaru dowodu). De lege lata zapis, treść elektroniczna, nie opatrzona certyfikowanym podpisem jest dowodem z dokumentu, o ile możemy ustalić jego autora, gdyż w zasadzie rolą podpisu jest identyfikacja autora? Zgodnie z art. 308 k.p.c. postępowanie dowodowe z dowodów elektronicznych przebiega według przepisów o przeprowadzeniu dowodu z dokumentów, chodzi o zapoznanie się z treścią. *

Dokument elektroniczny – de lege ferenda * Opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego projekt Księgi Pierwszej Kodeksu Cywilnego w art. 105 przyjmuje, że dokumentem jest informacja obejmująca treść oświadczenia woli, utrwalona w sposób umożliwiający jej zachowanie i odtworzenie. Zdaniem prof. Jacka Gołaczyńskiego oznaczać to będzie, że dokumentem mającym znaczenie dowodowe jest mail, nagranie dźwięku, sms, mms. Przekazywane w ten sposób treści nie muszą być opatrzone certyfikowanym podpisem elektronicznym. Identyfikacja autora może zostać potwierdzona choćby poprzez ustalenie adresu IP.

Stosowane w praktyce sposoby „schwytania dowodów” naruszonych w Internecie dóbr osobistych * Jeżeli dowód elektroniczny (zapis cyfrowy) nie zostanie odpowiednio zabezpieczony, uwierzytelniony i przeanalizowany przez biegłych z zakresu informatyki, to może zostać ukryty (przeniesiony w inne miejsce w sieci) albo zmodyfikowany. Wówczas nie będzie miał albo żadnego albo istotnego znaczenia dowodowego w procesie cywilnym. Współczesny proces cywilny oparty jest na zasadzie kontradyktoryjności, to na stronach procesu spoczywa ciężar dostarczenia materiału dowodowego. Powód musi udowodnić przed sądem, że określona treść (naruszająca jego dobra osobiste) w określonym miejscu w sieci i w pewnym czasie istniała. Powstaje pytanie, w jaki sposób udowodnić naruszenie dobra osobistego, w sytuacji kiedy w czasie toczącego się już procesu określona treść nie jest już dostępna w sieci.

Sporządzanie przez notariusza protokołu z czynności wejścia na stronę internetową (art.104 § 3 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie W praktyce osoby, których dobra osobiste zostały naruszone w Internecie zwracają się do notariuszy o sporządzenie protokołu z czynności w postaci wejścia na określoną stronę internetową, na której w danym momencie publikowana była określona treść (form aktu notarialnego, podstawa art. 104 § 3 prawa o notariacie). Rzeczony protokół, sporządzony przez notariusza na gruncie przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu dowodowym stanowi dowód w postaci dokumentu urzędowego (art. 244 k.p.c.). To oznacza, że jest on objęty domniemaniem autentyczności oraz zgodności ze stanem rzeczywistym. Jest to jednak domniemanie obalalne. Jako dokument o znaczeniu zaświadczającym (notariusz widział określoną treść na monitorze określonego komputera), przeprowadzenie obalenia domniemania nie ma żadnych ograniczeń dowodowych. Strona pozwana będzie mogła wszelkimi środkami dowodowymi (m. in. dowodem z opinii biegłych z zakresu informatyki) obalić domniemanie zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. Wykazać, np., że określona treść nie była publikowana w Internecie, bądź była dostępna jedynie na monitorze komputera notariusza, czy też komputera innej osoby. *

Zabezpieczenie dowodów przez Policję Osoby, których dobra osobiste zostały naruszone w Internecie wnoszą zawiadomienie na Policję o popełnieniu przestępstwa z art. 212 k.k. (zniesławienia), czy art. 216 k.k. (zniewagi). Policja przyjmuje zawiadomienie i może na podstawie art. 308 § 1 k.p.k. zabezpieczyć dowody (notatka urzędowa lub zapisanie strony na dysku komputera). Tylko prawomocny wyrok skazujący co do faktu popełnienia przestępstwa wiąże sąd cywilny (art. 11 k.p.c.). To oznacza, że tylko na te okoliczności sąd cywilny w ogóle nie prowadzi postępowania dowodowego. Sąd cywilny nie może uczynić odmiennych ustaleń, od tych zawartych w sentencji wyroku sądu karnego. Inne formy zakończenia postępowania karnego nie wywołują tego skutku. Skorzystanie z przeprowadzonego dowodu w postępowaniu sprawdzającym, przygotowawczym czy sądowym odbywa się tylko i wyłącznie na płaszczyźnie korzystania z dowodu z dokumentu urzędowego (np. dowód z określonego protokołu zawierającego opinię biegłego). Możliwość obalenia domniemania prawdziwości, zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy dokumentu urzędowego wszelkimi środkami dowodowymi (o charakterze zaświadczającym). *

Sporządzenie wydruku strony internetowej Papierowy wydruk ze strony internetowej może zostać uznany co najwyżej za „początek dowodu na piśmie”, który mieści się jedynie w ogólnym pojęciu „uprawdopodobnienia”, a to oznacza, że nie można na jego podstawie ustalić stanu faktycznego, będącego podstawą rozstrzygnięcia o żądaniu. Z uprawdopodobnienia można korzystać dowodząc jedynie kwestie uboczne w procesie cywilnym. Opatrzenie wydruku strony internetowej podpisem osoby, która dokonała czynności drukowania, opatrzony datą, stanowi dokument prywatny. Jest on dowodem tego, że określona osoba dokonała takiej czynności (wydruku). To nie oznacza, że jej oświadczenie jest zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. *

Zabezpieczenie dowodów według art. 310 – 315 k.p.c. Najwłaściwszą drogą „schwytania dowodu” faktu naruszenia dóbr osobistych w Internecie jest zabezpieczenie dowodów uregulowane w kodeksie postępowania cywilnego. Jest to postępowanie, które ma zapobiec niebezpieczeństwu późniejszej utraty możliwości przeprowadzenia pewnych dowodów. Postępowanie zabezpieczające można przeprowadzić jeszcze przed złożeniem pozwu do sądu (przed wszczęciem postępowania cywilnego). Przesłanką zabezpieczenia dowodów jest posiadanie interesu prawnego przez wnioskującego. Ma on miejsce wtedy, gdy przeprowadzenie dowodu stanie się niewykonalne luz zbyt utrudnione albo z innych przyczyn zachodzi konieczność stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy. Art. 313 k.p.c. - zabezpieczenie dowodu bez udziału przeciwnika wnioskodawcy w wypadkach niecierpiących zwłoki, gdy przeciwnik nie może być wskazany lub jego miejsce pobytu nie jest znane Na tym etapie dowód zostanie przeprowadzony, w taki sposób w jaki się to odbywa w postępowaniu rozpoznawczym, według przepisów o postępowaniu dowodowym. *

Zabezpieczenie dowodów według kodeksu postępowania cywilnego (art Dowody zabezpieczone w toku postępowania zabezpieczającego zostaną wykorzystane we właściwym postępowaniu cywilnym, w ten sposób, że sąd odczyta sporządzone w postępowaniu zabezpieczającym protokoły sądowe. Jeżeli nadal istnieje dany dowód można powtórzyć lub uzupełnić postępowanie dowodowe z tego środka. Powstaje pytanie do biegłych z zakresu informatyki, czy po przeprowadzeniu tego dowodu, nadal istnieje ten dowód w niezmienionej formie. Jeżeli nie, to oznacza, że postępowania dowodowego nie można z tego dowodu ani uzupełnić ani powtórzyć. Postępowanie dowodowe wówczas może dotyczyć tylko pozostałych środków dowodowych. Dowód z zapisu elektronicznego czyli dowód z dokumentu prywatnego, oraz dowód z opinii biegłego z zakresu informatyki. Stanowi on dowód tego, że pozwany złożył w Internecie określoną treść. Domniemanie wiąże dopóki strona pozwana nie obali tego domniemania, czyli dopóki nie wykaże, że oświadczenie widniejące na stronie internetowej od niej jednak nie pochodzi. *

*