Koncepcje ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

Filozofia – podstawowe dyscypliny ontologia / metafizyka – teoria bytu, ogólna filozoficzna teoria świata epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic, wiarygodności i uzasadniania aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka) … a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów, filozofia prawa, filozofia społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia chemii, filozofia biologii… wielość koncepcji filozofii, wielość koncepcji ontologii / metafizyki www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia pierwsza, metafizyka, ontologia filozofia pierwsza — najbardziej podstawowa dyscyplina filozoficzna, traktująca o wszystkim, co istnieje lub może istnieć: najogólniejsze własności bytu, sposoby jego istnienia i ostateczne zasady bytu; filozofia pierwsza, czyli poprzedzająca wiedzę przyrodniczą (Arystoteles) metafizyka — gr. ta meta ta fysika (łac. metaphysica) Andronikos z Rodos I w. p.n.e. – nowa nazwa filozofii pierwszej [podczas porządkowania dzieł Arystotelesa] – pisma następujące po (meta) pismach przyrodniczych (fysica) ontologia — gr. to on; to, co jest; nauka o tym, co jest termin wprowadzony w XVII w. (R. Gocnelius, J. Clauberg), upowszechniony w XVIII w. (Ch. Wolff, A. G. Baumgarten) www.umcs.filozofia.lublin.pl

problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też ma merytoryczne uzasadnienie „Nauki bowiem o świecie, przyrodzie, roślinach i zwierzętach nazywano, zgodnie z ówczesną tradycją peri physeos lub krótko ta physika. To wszystko zaś, co jest „poza” — meta — zasięgiem tychże nauk i stanowi podstawę ich rozumienia, a więc, co stanowi ogólną teorię rzeczywistości, nazywano w Likeionie ta meta ta physica”. (Krąpiec, Metafizyka 27) transcendentalia wg tomistów – byt, rzecz, jedno, odrębne, dobro, piękno, prawda – znaczą nie pojęcia, lecz zespoły sądów „które dotyczą rzeczywistości ujmowanej transcendentalno-analogicznie” (Krąpiec, Metafizyka 40) www.umcs.filozofia.lublin.pl

(J. M. Bocheński, Sto zabobonów, hasło „Metafizyka”) problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też ma merytoryczne uzasadnienie „Ludzie mówią nieraz o metafizyce z zabobonnym strachem („dreszcze metafizyczne”). Ten zabobon jest skutkiem zbiegu kilku okoliczności. Zaczyna się wszystko od niejakiego Andronikosa z Rodos, który nie wiedząc jak nazwać paczkę notatek pozostawionych przez Arystotelesa, nadał im nazwę „to, co przychodzi po (meta) fizykach”. Czego tam nie ma! Jest m.in. cały słowniczek wyrażeń filozoficznych. W każdym razie, ów Andronikos został o tyle źle zrozumiany, że jego „meta” pojęto nie jako odnoszące się do miejsca w bibliotece („po”), ale jako odpowiednik naszego „poza”. Metafizyka to więc to, co jest poza światem fizycznym”. (J. M. Bocheński, Sto zabobonów, hasło „Metafizyka”) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Znaczenia terminu metafizyka teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne (w opozycji do ontologii) (Ingarden i fenomenologia) teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje i pretendująca do ostatecznego poznania istoty rzeczywistego bytu i koniecznych związków między przedmiotami istniejącymi (Ingarden) (pseudo)naukowa doktryna zawierająca sądy o istnieniu bytów pozadoświadczalnych (kantyzm, neopozytywizm), względnie — zbiór bezsensownych zdań, bo sensem zdania jest metoda jego weryfikacji (neopozytywizm) wszelka filozofia niedialektyczna, redukcjonistyczna i mechanistyczna (Hegel, marksizm) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza Najogólniejsza i najbardziej abstrakcyjna dyscyplina filozofii teoretycznej, badająca byt jako taki; bada najogólniejsze własności bytu, sposoby jego istnienia, poszukuje ostatecznej zasady wszystkiego, co istnieje, próbuje ustalić podział bytów na kategorie i ustalić, co i w jakim sensie jest, istnieje, bytuje. (Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz, Kartezjusz, Leibniz, Spinoza, Fichte, Schelling, Hegel, Meinong, Whitehead, Hartmann). www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles o przedmiocie filozofii pierwszej „[…] jest nim samoistna, transcendentna i nieruchoma substancja, byt jako taki, w przeciwieństwie do dwóch innych nauk, mianowicie fizyki, której przedmiotem jest substancja wprawdzie oddzielna, ale w ruchu, i matematyki, której przedmiotem jest substancja wprawdzie nieruchoma, ale nie oddzielna (nie samoistna). Jeżeli istnieje nauka o substancji oddzielnej (transcendentnej), nieruchomej i „boskiej”, to jest nauką pierwszą. A jest nią właśnie metafizyka albo teologia, czyli filozofia pierwsza, która bada byt jako byt […]” (Arystoteles, Metafizyka) […] jeśli nie istnieje inna substancja, niż ta, którą ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą; jeśli natomiast istnieje jakaś substancja nieruchoma, to nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób ogólną, bo jest pierwsza”. (Arystoteles, Metafizyka) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Trzy stopnie abstrakcji według Arystotelesa nauki teoretyczne: — fizyka, czyli nauki przyrodnicze (filozofia druga) 1 stopień abstrakcji — matematyka 2 stopień abstrakcji — filozofia pierwsza 3 stopień abstrakcji   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia (metafizyka) jako ezoteryczna doktryna o bycie supranaturalnym supranaturalizm: u podstaw wszelkich zjawisk znajdują się byty mające własności odmienne od naturalnych i niepodlegające naturalnym prawidłowościom przyczynowo-skutkowym np. spirytualizm, idealizm platoński, pitagoreizm, mistycyzm, gnostycy niezależność od nauki i doświadczenia potocznego, odwołanie się do pozaracjonalnych źródeł poznania (objawienie, intuicja irracjonalna, olśnienie, przeżycia mistyczne, emocje itp.) ezoteryczność (wiedza dostępna tylko wybranym) tu: meta-fizyka – ponad przyrodą, badanie nadprzyrodzonej warstwy bytu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku przekonania zdrowego rozsądku, ukształtowane w historii setek pokoleń i wyrażone w języku potocznym w zasadzie odzwierciedlają rzeczywistą strukturę świata ontologia poddaje te twierdzenia krytycznej analizie (T. Reid, G. E. Moore, L. Wittgenstein, G. Ryle, J. A. Austin, P. F. Strawson) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek rozpatrywane są z perspektywy sposobu jego pojawienia się w świadomości  ontologia uświadamiania bytu  ontologia świadomości świadomość jest punktem wyjścia filozofii, wszelki byt traktowany jako korelat świadomości rodowód: cogito Kartezjusza, ontologie idealizmu subiektywnego — Berkeley, Hume, Kant, Fichte, empiriokrytycyzm (Mach Avenarius), fenomenalizm danych zmysłowych (Ayer), fenomenologia Husserla, metafizyka egzystencjalizmu (Heidegger, Sartre, Jaspers, Marleau-Ponty) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia jako analiza pojęć cel: opracowanie języka, za pomocą którego można by poprawnie mówić o istnieniu czegokolwiek metody: spekulacje pojęciowe, analizy lingwistyczne, logiczne i fenomenologiczne ontologia  metafizyka wstęp do metafizyki (np. kategorie Arystotelesa) brak twierdzeń egzystencjalnych niezależność od nauk (a priori) Wolff, Brentano, Meinong, Husserl, Frege, Russell, Wittgenstein, Ingarden, Quine www.umcs.filozofia.lublin.pl

K. Ajdukiewicz – zadania ontologii „dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii 105) „dyscyplina ta zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym” np. pojęcie substancji i cechy; bytu rzeczywistego i pomyślanego; pojęcie bytu realnego i idealnego; pojęcie związku przyczynowo-skutkowego; czasu i przestrzeni… przykłady bardzo ogólnych twierdzeń ontologicznych uzyskanych przez analizę pojęć ontologiczna zasada (nie)sprzecznośći ontologiczna zasada wyłączonego środka www.umcs.filozofia.lublin.pl

R. Ingarden – ontologia a metafizyka ontologia — założenie i przygotowanie metafizyki; a priori, niezależna od nauk, brak sądów egzystencjalnych „Rozważanie ontologiczne polega na analizie zawartości idei. Najistotniejsze swe uzasadnienie posiada ono w czystym uchwyceniu ostatecznych jakości idealnych (»czystych istot«) i zachodzących między nimi związków koniecznościowych. Z drugiej strony jednak przedłuża się w analizę czystych możliwości, jakie dla indywidualnego bytu wynikają z tego, co stwierdzono w zawartości idei. Badanie ontologiczne nie zakłada żadnego przedmiotowego faktu w szerszym tego słowa znaczeniu, a więc ani istnienia świata realnego, ani przedmiotów w jego obrębie, ani też istnienia jakiejkolwiek dziedziny przedmiotowej określonej przez pewien układ aksjomatów […]” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata) „Rozważania zagadnień ontologicznych są w stosunku do nauk szczegółowych a) teoretycznie wcześniejsze i jako takie od nich niezależne, b) ogólniejsze od nich, c) nie pociągają za sobą żadnych pozytywnych twierdzeń o faktach realnych, dla których wyznaczają jedynie granice ich możliwości” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, s. 45). www.umcs.filozofia.lublin.pl

Trzy grupy zagadnień ontologicznych według Ingardena egzystencjalno-ontologiczne: jaki sposób istnienia jest wyznaczony przez istotę przedmiotu (czy przedmiot faktycznie istnieje — ustalają nauki szczegółowe lub metafizyka) formalno-ontologiczne: czy X jest rzeczą, procesem…, co to jest forma rzeczy w ogóle itp. materialno-ontologiczne: pytania o jakościowe, resp. materialne określenie przedmiotu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia jako dział logiki formalnej teoria typów, teoria relacji, mereologia, teoria deskrypcji… analiza kategorii semantycznej, przedmiotu (jako desygnatu nazwy lub elementu zbioru), zbioru przedmiotów, własności, relacji itp. dostarcza narzędzi pojęciowych do analiz w innych typach ontologii S. Leśniewski, G. W. Leibniz, Ch. S. Peirce, G. Cantor, B. Russell, A. N. Whitehead, L. Chwistek, A. Tarski, K. Ajdukiewicz, W. V. O. Quine. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia w sensie Quine’a Odpowiedź na pytanie „co istnieje?” nie może być sformułowana poza kontekstem danej teorii naukowej. np. czy istnieje siła?; DNA, kwarki… Pytamy: jakie byty są postulowane przez formalizm danej teorii naukowej? „Teoria zakłada istnienie tylko tych bytów, których występowanie wśród zmiennych kwantyfikacji jest warunkiem koniecznym prawdziwości twierdzeń tej teorii”. (W. V. O. Quine, O tym, co istnieje) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ontologia jako ogólna teoria świata realnego Hempoliński: ogólna teoria świata realnego, przestrzenno-czasowego, oparta na wiedzy przyrodniczej; bada świat jako całość; historycznie wyprzedzała ontologię i współcześnie jest głównym tematem badań ontologicznych (jońska filozofia przyrody, Demokryt, filozofia przyrody Platona, Arystotelesa i Stoików, Epikur i Lukrecjusz, Kotarbiński, Armstrong, Quine, Putnam…) Cackowski: „nauka o najogólniejszych prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej i społeczeństwa)” kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych, filozofia człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu ontologie spekulatywne (Spinoza, Leibniz, Hegel) i naukowe (materializm, filozofia nauki) ontologia = metafizyka świata realnego; zależna od nauk przyrodniczych www.umcs.filozofia.lublin.pl

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 54) zjawisko a rzeczywistość „Punktem wyjścia ontologii [jako ogólnej teorii świata realnego – A. Ł.] i zapewne całego myślenia filozoficznego stało się rozróżnienie zjawiska i rzeczywistości, głównym celem badań zaś – przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie w głąb bytu rzeczywistego, do jego podstaw (ostatecznych zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz związków między różnymi jego fragmentami lub aspektami”. (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 54) zjawisko a rzeczywistość www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Omów etymologię terminów metafizyka, ontologia, filozofia pierwsza. Co rozumiano w historii filozofii pod pojęciem „metafizyka”? Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii pierwszej. Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako ogólnej teorii świata realnego. Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako supranaturalizmu. Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii zdrowego rozsądku. Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako metafizyki świadomości ludzkiej Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako działu logiki formalnej. Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako analizy pojęć. Jakie są zadania ontologii według Ajdukiewicza? Czym różni się ontologia od metafizyki w ujęciu Ingardena? www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, s. 101-232 www.umcs.filozofia.lublin.pl